تحقیق تفاوت دین و مذهب



دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج
تفاوت دین و مذهب
تهیه و تنظیم :
ندا آقاخانی
رشته :
کارشناسی ناپیوسته نرم افزار
نام درس :
تفسیر موضوع نهج البلاغه
نام استاد :

دی 1392

فهرست مطالب :

1. تعریف دین
2. دین چیست
3. تعریف مذهب و رابطه آن با دین
4. فرق کلی و اساسی دین و مذهب
5. فرق بین مذهب و دین چیست؟
6. اختلافات دین با مذهب
7. نتیجه گیری
8. پی نوشت

تعریف دین :
دین از الفاظى است که بسیار بر زبانها جارى مى‏ باشد و معمولاً به کسى دیندار گفته مى ‏شود که خدائى براى جهان اثبات کند و براى خشنودى او اعمال مخصوصى را انجام دهد.
ممکن است در هر اجتماعى و ملتى بموجب قانون، وظائف هر فرد اجتماع معین شده و بآن عمل مى ‏کند تصور شود که دیگر احتیاجى به دین نخواهد بود. ولى با دقت و تامل در احکام و مقررات اسلامى خلاف این معنى ثابت مى ‏شود، زیرا دین اسلام تنها به نیایش و ستایش خدا نپرداخته بلکه براى کلیه شئون فردى و اجتماعى انسان دستورهاى جامع و مقررات مخصوصى وضع فرموده است و جهان پهناور بشریت را بنحو حیرت آورى بررسى نموده نسبت بهر حرکت و سکون فردى و اجتماعى انسان، مقررات مناسبى وضع کرده است و البته به چنین دینى جنبه تشریفاتى نمى ‏شود داد.
خداى متعال در قرآن کریم دین اسلام را بکیفیتى که بیان شد توصیف مى‏ فرماید و نیز یهودیت و نصرانیت را که تورات و انجیل کتابهاى آسمانى آنها است و داراى احکام و مقررات اجتماعى مى‏ باشد بهمین نحو معرفى مى‏ فرماید چنانکه ( در سوره ی المائده آیات 43 تا چند آیه بعد ) فرموده:
" چگونه تو را به داورى مى ‏طلبند؟! در حالى که تورات نزد ایشان است و در آن، حکم خدا هست. (وانگهى) پس از داورى‏ خواستن از حکم تو، (چرا) روى مى گردانند؟! آنها مومن نیستند. ما تورات را نازل کردیم در حالى که در آن، هدایت و نور بود و پیامبران، که در برابر فرمان خدا تسلیم بودند، با آن براى یهود حکم مى ‏کردند و (همچنین) علما و دانشمندان به این کتاب که به آنها سپرده شده و بر آن گواه بودند، داورى مى ‏نمودند… "
تورات و انجیل هم که فعلاً در دست یهود و نصارى است همین مطلب را تایید مى ‏کند، زیرا در تورات مقررات حقوقى و جزائى بسیار موجود است وظاهر انجیل نیز شریعت تورات را تایید و تصدیق مى ‏نماید.
دین چیست :
یکی از موضوعاتی که در یک پژوهش دینی اهمیت فوق العاده ای دارد بحث از ماهیت دین است و بیان این نکته که دین برای پر کردن کدامین خلا آمده است بحث از ماهیت دین یکی از مباحث مبسوط 3 علم کلام ، فلسفه دین و جامعه شناسی دین است و تاکنون قریب به 40 تعریف از دین شده است برخی دین را مجموعه مناسک دینی دانسته اند برخی دین را حس اتکای مطلق تعریف کرده اند و برخی دین را افیون دانسته اند در این نوشتار اصلا نمی خواهم به نقل و بررسی اقوال و پیچیدگی های آن تعاریف بپردازم (1) چرا که معتقدم این تعاریف تنها کار را سخت تر کرده است و ما را از شناخت گوهر و حقیقت دین دورتر ساخته است .برای شناخت ماهیت دین ابتدا باید چند نکته را مد نظر داشت : 1.مراد خود را از تعریف دین مشخص سازیم منظورمان دین اسلام است یا مسیحیت یا یهودیت و یا حتی بودا و … آیا می خواهیم به مشترکات اینها بپردازیم و یک تعریفی کنیم که شامل تمام اینها شود یا خیر مشخصا به دنبال تعریف دین اسلام هستیم
2. شناخت ماهیت ما از دین کاملا بسته به انتظاراتی است که ما ازدین داریم اگر دین را برای آرامش یافتن می خواستیم تعریف ما تعریفی کارکردی و به سبک روان شناسان از دین خواهیم داشت و اگر از دین انتظارسیاسی و اجتماعی داشتیم طبعا تعریفی متفاوت خواهیم داشت.
3. ما در تعریف دین باید 3 مسئله را از هم جدا کنیم
اول.آنچه در متون دین آمده است
دوم.آنچه علما و اندیشمندان دینی در تفسیر این متون آورده اند
سوم.عملکرد دینداران (2)
گرچه این 3 بخش بر هم موثرند اما این 3 حوزه باید کاملا از هم تفکیک شوند و ما مشخص کنیم تعریفمان از ماهیت دین با توجه به کدامیک است بسیاری از افراد عملکرد دینداران را دین انگاشته و احتمالا اگر دینداران دینی عملکرد خوبی نداشته اند به حساب صل دین گذاشته اند لذا باید مشخص شود کدامیک از این 3 بخش اساسی ترین بخش در تعریف ماست
اما نکته اول
ما در اینجا در فضای اسلامی گفتگو می کنیم لذا مرادمان از دین نه دین ها ی خاص دیگر و نه حتی به دنبال تعریفی جامع از همه ادیان هستیم بلکه با ارائه تعریفی مشخصا از اسلام در صدد ارائه تعریفی برای ماهیت اسلام هستیم.
اما نکته دوم
اینکه انتظارات ما از دین اسلام چیست
قبلا هم مطرح کرده بودیم که ما چند انتظار مشخص می توانیم داشته باشیم
1. ارائه نظام معرفتی وشناختی از جهان شناخت انسان،خدا ،دنیا و آخرت
2. دفاع از اخلاق و پشتوانه اخلاق بودن
3. آرامش حقیقی که غیر از آرامش کاذبی است که برخی عرفان هاو معنویت های کاذب ایجاد می کنند .
اما نکته سوم
ما در تعریف دین نظری به عملکرد دینداران نداریم بلکه به متن دین و در مواردی به شروح علما و تفاسیر ایشان از آیات و روایات نظر داریم
پس از این سه نکته اکنون به بحث اصلی می رسیم که ماهیت دین اسلام با عنایت به این 3 نکته چیست ؟
دین اسلام مجموعه بینش ها(اعتقادات) و کوشش هایی(اخلاق و احکام) است که برای تعالی و کمال (عبودیت و شناخت)(3) از سوی الله و بواسطه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم برای بشر فرستاده شده است .
در این تعریف چندین مسئله است
-دین یک مجموعه است لذا برای فهم کلی دین باید نسبت به کل این مجموعه آگاهی پیدا کرد و نظر به بخشی و بی توجهی به بخشی دیگر با مجموعه بودن آن ناسازگار است و مصداق نومن ببعض و نکفر ببعض
-دین صرفا یک مقوله عملی نیست بلکه در آن مجموعه بینش ها هم و جود دارند و اساسا به تعبیری بینش ها هستند که کوشش ها را تنظیم می کنند در عین حال دین فقط نوعی فلسفه نیست بلکه بینشی است که کوشش و عمل همراه دارد که اساسا در دین علم بی عمل بی فایده است اللهم انی اعوذ بک من علم لا ینفع
-دین هدفداراست و بینش ها و کوشش هایش برای رسیدن به اهداف است و پوچ نیست لذا می تواند جوابگوی بحران هدف و بحران معنی را در انسان امروز باشد
-هدف دین باید توسط خود دین تعریف شود اگر چرا که هدف اگر با منابعی غیر از دین تعریف شود همان منابع باید راه رسیدن به آن هدف را مشخص کنند لذا در اسلام هدف هم آمده است
-ما معتقدیم دین از سوی الله و خدای متعال برای بشر فرستاده شده است و امری خودساخته دست بشر نیست لذا در تعریف قید توسط الله ذکر شده تا از ادیان خودساخته بشری اجتناب شود
– فرستادن دین برای انسانها قطعا نیاز به واسطه دارد ؛ واسطه ای که بین بشر و خدا باشد و سخن خدا را برای بشر بدون کم و کاست مطرح سازد در واقع هم در رفتار خود دقیق باشد و هم در تلقی پیام خدا برای بشر دقیق باشد تا بدون کم و کاست این پیام به دست انسانها برسد .

تعریف مذهب و رابطه آن با دین :
مذهب در گذشته به مکتبهاى فکرى درون یک دین (مانند مذاهب چهارگانه یا پنجگانه فقه اسلامى ) اطلاق مى شد. در مغرب زمین ، واژه ((Religion)) به معناى مکتبهاى درون یک دین و به معناى خود دین به کار مى رود و حدود نیم قرن است که متجددان کشور ما تحت تاءثیر این موضوع ، کلمه مذهب را به هر دو معنا استعمال مى کنند. این اصطلاح در زبان عربی و فارسی به دو مفهوم بکار رفته است.

الف : مفهوم خاص که عبارتست از شاخه ای مخصوص از دین مانند مذاهب شیعه و تسنن نسبت به دین اسلام.
ب : مفهوم عام و کلی که با مفهوم دین مترداف و همسان است. چنانکه گفته می شود مذاهب اسلام و مذهب زرتشت که مقصود دین اسلام و دین زرتشت می باشد.
استاد مطهری می گوید: اسلام به حکم اینکه مذهب است و به حکم اینکه دین خاتم است بیش از هر مذهب آسمانی دیگر برای بر پاداشتن عدالت اجتماعی آمده است چنانچه در آیه 25 سوره حدید به این مسئله اشاره می کند و هدف اسلام نجات محرومان و مستضعفان و نبرد و ستیز با ستم پیشیگان است.
فرق کلی و اساسی دین و مذهب :
دین مجموعه سنت‏ها و روش هایی است که از طرف خداوند برای بشر، فرستاده شده است(1)، و آنرا از دو جهت می‏توان مورد بررسی قرار داد، یکی رابطه دین و شریعت‏های آسمانی قبل از اسلام، و دیگری رابطه دین با مذاهب بوجود آمده در اسلام، اما در مورد جهت اول باید گفت، آنچه از ظاهر آیات قرآن فهمیده می‏شود این است که شریعت معنای خاص و دین معنای عام دارد(2). به این معنا که از نظر قرآن کریم دین خدا از آدم تا خاتم یکی است و همه پیامبران اعم از صاحبان شریعت و غیر آن به یک مکتب دعوت کرده ‏اند که بهترین نام برای آن کلمه "اسلام" است، از این جهت خداوند فرموده است که: دین نزد خداوند همان اسلام است و تفاوت شرایع آسمانی با یکدیگر در دو چیز است یکی نسبت به مسائل فرعی و شاخه ‏ای که بر حسب مقتضیات زمان و خصوصیات محیط و ویژگیهای مردمی که دعوت شده ‏اند، متفاوت شده است و دیگری نسبت به سطح تعلیمات بوده است که پیامبران بعدی بموازات تکامل بشر در سطح بالاتری تعلیمات خویش را که همه در یک زمینه بوده است. القاء کرده ‏اند، همچون دانش آموزی که از یک کلاس به کلاس بالاتر می‏رود. بنابراین از نظر قرآن فقط یک دین وجود دارد که در مورد زمان تکامل می‏یابد(3).
پس فرق دین و شریعت در این است که دین یک معنای عام دارد که شامل همه شریعت‏ها می‏شود ولی شریعت اختصاص به یک پیامبر دارد و از این جهت گاهی نسخ می‏شود(4). اما رابطه دین با مذاهب فرقه‏های اسلامی در این است که دین یک معنای جامعی دارد و مذهب جزئیات آن را تبیین می‏کند، یعنی خطوط کلی در فرقه‏های اسلامی یکی است ولی در احکام جزئی، اختلافاتی وجود دارد و یا بعضی از بخش‏های دین حذف گردیده است. پیامبر اسلام دین خدا را به صورت کامل بیان فرمودند و پس از ابلاغ ولایت، خداوند صراحتاً اعلام فرمود که: "امروز دین خود را کامل کردم و نعمت را بر شما تمام نمودم(5)".
پس دین مجموع تعالیم آسمانی است که از سوی خداوند توسط پیامبران فرستاده شد. اما مذهب، که به معنای راه و طریقه و آیین هم آمده، مقصود از آن این است که در میان پیروان یک دین، به خاطر اندیشه‏های ویژه، یا برداشت و تفسیر خاص و… گروهی خود را از دیگران جدا می‏کنند. این اختلاف برداشت اگر در بعد اعتقاد باشد از آن به مذهب یا مذاهب کلامی یاد می‏کنند و اگر در بخش احکام عملی باشد از آن به مذهب یا مذاهب فقهی یاد می‏کنند. همه مذاهب وابسته‏ی به یک دین، اصول آن دین را می‏پذیرند و در این جهت با یکدیگر مشترکند.
برای واضح شدن مطلب و فرق بین دین و مذهب دو مثال می‏آوریم:
1- دین مسیحیت عبارت است از مجموعه‏ی تعالیم حضرت مسیح (ع)، پیروان این دین به علل مختلف به سه مذهب تقسیم شده ‏اند: کاتولیک، ارتدوکس، پروتستان.
2- دین اسلام، عبارت است از مجموعه تعالیمی که حضرت محمد (ص) از طرف خداوند برای عادت و هدایت انسانها آورده است. مسلمانان به علل مختلف به گروه‏ها و مذاهب فقهی مختلف تقسیم شده ‏اند، مانند: مذهب جعفری، مذهب حنفی، مذهب حنبلی، مذهب شافعی و مذهب مالکی.
فرق بین مذهب و دین چیست؟

دین در لغت معانی مختلفی دارد: دین یعنی طاعت و لذا خداوند متعال فرموده: وَلَهُ الدِّینُ وَاصِبًا اَفَغَیْرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ . و دین خالص همواره از آن او می باشد، آیا از غیر او می ترسید". دین به معنی جزاء نیز آمده است، قرآن کریم فرموده: "(خداوندی که) مالک روز جزا است مالک یوم الدین"، و نیز به معنای حکم آمده و لا تاخذکم بهما رافه فی دین الله"، یعنی در حکم الهی
دین در اصطلاح به قانون الهی اطلاق می شود که برای صاحبان عقل و فکر آمده است و دربرگیرنده اصول و فروعی می باشد.
مذهب نیز در لغت معانی مختلفی دارد: به معنای طریقه و روش به معنای رای و به معنای اعتقادی که بر اساس آن فعلی را انجام می دهند آمده است.
در اصطلاح ادیان به همین معنای اخیری یعنی معتقدی که بر اساس آن فعلی را انجام می دهند، مذهب گفته می شود.
مذهب معمولا کار بردش اخص از دین است یعنی دین عام است و مذهب خاص. مثلا دین مبین اسلام عام است و شامل همه فرقه های اسلامی می شود و لذا شیعه و سنی همه بر این اعتقادند که اگر کسی به وجود خداوند و یگانگی او و نبوت پیامبر اکرم (ص) و آنچه او از جانب خدا آورده، اقرار نماید، مسلمان است و آثار اسلام که در کتب فقه بیان شده بر آن مترتب است، ولی مذاهب منشعب از دین اسلام علاوه بر این اعتقادات، اعتقادات یا اعتقاد خاصی دارند که دیگر مذاهب آن را ندارند مثلا مذهب شیعه معتقد به نصب الهی در امامت است، ولی مذهب تسنن چنین اعتقادی ندارد.
بر این اساس گاهی یک دین دارای چند مذهب است. بنابراین بین دین و مذهب به اصطلاح معروف از نسب اربعه، عموم و خصوص مطلق است یعنی دین شامل مذهب می شود و عام است و مذهب جزء دین است و خاص می باشد.
گاهی هم دین و مذهب را مترادف می دانند و از دین به مذهب تعبیر می کند. بعنوان نمونه یکی از نویسندگان آورده است: جامعه شناسان امروز معترفند که تمام جوامع بشری بدون استثناء دارای نوعی مذهب بوده اند. جامعه شناس معروف غربی ماسموئل کنیک در کتاب جامعه شناسی، خود می گویند: "کلیه جوامع بشری دارای نوعی مذهب بوده اند… امروز در سرتاسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد بلکه تحقیقات دقیق نشان می دهد طوائف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده اند.
بعد سخن ویل دورانت را نقل می کند و می گوید: ویل دورانت پس از نقل عدم اعتقاد بعضی از اقوام نخستین به خدا و دین می گوید: با وجود این آن چه ذکر کردیم جزو حالات نادر است و این اعتقاد کهن که دین موضوعی است که عموم افراد بشر را شامل می شود با حقیقت توافق دارد این قضیه در نظر شخص فیلسوف از قضایای اساسی تاریخ و روانشناسی به شمار می رود… و به این مساله توجه دارد که دین از قدیمی ترین زمانها با تاریخ بشر همراه بوده است" ملاحظه می فرمائید که در کلام این دو جامعه شناس، مذهب و دین مترادف هم گرفته شده اند و منظور هر دو، مذهب به معنای عام می باشد.
در عرف مردم نیز هرگاه می خواهند افراد مقید به دین و متدین را توصیف کنند می گویند فلانی شخص مذهبی است و مذهبی بودن را درباره فرد دین دار استعمال می نمایند.
حاصل آنکه دین و مذهب با هم منافاتی ندارند، بلکه نسبت بین آنها یا عموم خصوص مطلق است این در صورتی است که مذهب به عقیده یک فرقه خاص از دینی یعنی همان معنای اصطلاحی مذهب استعمال شود و یا اینکه بین این دو مفهوم نسبت تساوی است و مذهب به معنای دین استعمال می شود.
اختلافات دین با مذهب :

1. دین از طرف خدا و مذهب ساخته بشر است دین الهی خرافات ندارد ولی مذهب مخلوط خرافات است

2. دین عامل وحدت است ولی مذهب موجب تفرقه و جنگ و عناد وانزوا است

3. یک عرب بیسواد در یک ساعت دین را یاد می گرفت ولی مذهب سخت و مشکل است و باید پنجاه سال درس بخوانند تا شاید بفهمند و مجتهد شوند

4. در دین کسی حق فتوی و رای و صدور حکم و قانون ندارد و صدور حکم و قانون مخصوص خداست ( ان الحکم الا الله ) ولی در مذهب هر امام و مجتهد وغیره ای با توجه به مصلحت و سیاست اظهار حکم می کندیا نمی کند !

5. در دین خدا احکام آن تغییر و تبدیل ندارد ولی احکام مذهب را گاهی سیاست ومصلحت تعیین می کند
نه خدا.

6. در دین باید دائما" اولی الامری میان مردم مجری احکام خدا باشد ولی در مذهب ممکن است اولی الامرقرنها !! غایب و از دسترس مردم خارج باشد

7. در دین اسلام بحکم آیه 74 سوره فرقان ( و جعلنا للمتقین اماما ) هر کسی می تواند با کسب علم و عمل امام المتقین گردد ولی در مذهب امام منحصر به چند نفری است که اهل مذهب معین کنند

8. در دین اسلام به حکم آیه ( لئلا یکون للناس علی الله حجه بعد الرسل ) پس از انبیاء کس دیگری حجت نیست ولی در مذهب هر امامی حجت و هر طلبه ای حجت الاسلام است
9. در دین اسلام فقط قرآن سند و مدرک است و پیروانش باید آن را درک کرده و میزان قرار دهند ولی در مذهب صدها کتاب روایی و حدیثی دیگر مدرک و سند است

10. دین اسلام غیر خدا را در عالم هستی موثر نمی داند ولی در مذهب گرچه به زبان منکرند ولی هر مرشد و امام و امامزاده ای بلکه گاهی احجار و اشجار نیز موثر هستند ( امور تمام عالم در هرشب قدر به امامی عرضه می شود!! ( ولایت تکوینی !!)

11. در اسلام، در عبادت خواندن غیر خدا شرک است وفرموده : ( قل انما ادعوا ربی ….. ) ولی در مذهب خواندن غیر خدا لازم و موکد است

12. در اسلام شعائر دینی منحصر است به آنچه خدا دستور داده ولی در مذهب شعائر مذهبی من درآوردی بسیار است ، از قبیل گنبد و بارگاه و علم و کتل و سینه زدن و زنجیر کوبیدن و دم گرفتن و امثال اینها
13. فروع واحکام عبادات دین عدد معینی بوده ولی در مذهب انبوهی از شاخ و برگ دارد بطوریکه عقل انسان در ازدحام این همه گم می شود تا دومی را یاد بگیرد اولی را فراموش کرده است

14. در دین اسلام هر امام و مامومی باید تابع دین باشند و دین هر دو یک جور است ولی در مذهب امام و امامت اصل دین است نه تابع آن

15. در دین الهی تعیین عدد و شماره اصول دین با خداست ولی در مذهب تعیین اصول دین با مذهبیون است

16. در دین الهی دین امام و ماموم و تکلیف آن فرقی ندارد ولی در مذهب فرق دارد

17. در دین الهی تملق و چابلوسی و مداحی و ثنا خوانی برای غیر خدا نیست ولی در مذهب تملق و چابلوسی و مداحی برای بزرگان مذهب لازم است

18. در دین کسی حق گرفتن اجر برای تبلیغ دین ندارد ولی در مذهب گرفتن اجر رایج و از لوازم مذهبی است
19. دین اسلام دین تبعیض نژاد نیست و همه مردم مساویند و امتیاز نزد خدا تقوی است ولی مذهب سید و غیرسید و روحانی و غیر روحانی و امام و ماموم و ایثارگران هر کدام امتیازاتی دارند

20. در دین الهی خمس و سهم امام نبود و رسول خدا از کاسب و تاجر سهم امام نگرفته ولی در مذهب این چیزها از واجبات مذهبی است

21. در اسلام وقف و نذر برای مقبره ها و گورستانها نبوده و بلکه اسراف و حرام است ولی در مذهب موقوفات و نذورات برای مقبره ها بسیار و از رسوم آن است

22. مقررات دینی موجب عزت و رفعت و شهامت است ولی در مقررات مذهبی موجب ذلت و تملق و ریا کاری است .

نتیجه گیری :

از بیان گذشته روشن مى ‏شود که: دین در اصطلاح قرآن همان روش زندگى است و فرقى که میان دین و یک قانون اجتماعى مى ‏توان یافت اینست که دین از ناحیه خداى متعال است و قانون اجتماعى از افکار مردم بوجود آمده است. و بعبارت دیگر دین میان زندگى اجتماعى مردم و پرستش خداى متعال و فرمانبردارى از او پیوند مى دهد، ولى در قانون اجتماعى اهمیتی باین پیوستگى داده نشده.
"مذهب" به معنای راه و روش است و در مفهوم دینی، به مسیر اعتقادی افراد، مذهب گفته می شود. در این تعریف، می توان مذهب را در ارتباط با اصل دین هم به کار برد، به عنوان نمونه، پیامبر (ص)، بنیان گذار مذهب اسلام بوده است، اما اکنون در مورد اصل اسلام از واژه "دین" و یا "آیین" استفاده می شود.

پی نوشت ها:

1. و2. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، (قم، انتشارات جامعه مدرسین) ج5، ص350.
3. مرتضی مطهری، مقدمه ‏ای بر جهان بینی، (قم، انتشارات صدرا) ص165.
4. علامه طباطبایی، المیزان، (قم، انتشارات جامعه مدرسین) ج5، ص351.
5. مائده/3.

منابع :

http://www.askdin.com/thread6386.html
با تلخیص و اضافه از: آموزش دین علامه سید محمد حسین طباطبائى‏(ره) – تلفیق و تنظیم : سید مهدى آیت‏ اللهى (دادور)
برگرفته از دین و بحران معنا " مصطفی ملکیان "
استاد مطهری ، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی ، ص 50

2 | Page