تحقیق بررسی علمی شیر مادر و مقایسه آماری داروی متوکلوپرامید و

فهرست مطالب
عنوان صفحه

چکیده

مقدمه

فصل اول: کلیات

1-1- آناتومی پستان
1
1-2- بافت شناسی پستان
5
1-3- فیزیولوژی پستان
10
1-4- تاریخچه کشف هورمون پرولاکتین و شرح اعمال آن در شیردهی از دیدگاه بیولوژی سلولی
13
الف- تاریخچه کشف پرولاکتین
13
ب- مهار عمل پرولاکتین
14
ج- محرکهای پرولاکتین
14
د- اعمال پرولاکتین از دیدگاه بیولوژی سلولی
14
هـ ارزیابی پرولاکتین
15
و- نقش پرولاکتین در لاکتوژنز
15
1-5 شیر مادر، محتویات و فواید آن
16
الف- آغوز (کلستروم)
16
ب- بررسی تفاوت آغوز و شیر موقتی
17
ج- محتویات و فواید شیر مادر
17
1-6- تغذیه با شیر مادر
19
الف- ناکافی بودن شیر مادر
20
ب- موارد قابل توجه در طی شیردهی
22
ج- جلوگیری از بارداری در زمان شیردهی
24
د- از شیرگیری
25
1-7- اثرات شیر مادر بر سیستم های گوناگون بدن نوزاد
25
الف- تاثیر شیر مادر بر استخوان سازی نوزاد
25
ب- تاثیر شیر مادر بر رشد و تکامل سیستم عصبی نوزاد
26
ج- تاثیر شیر مادر بر سیستم ایمنی نوزاد و حمایت ایمونولوژیک غیر قابل جایگزینی آن
26
د- تاثیر شیر مادر بر تعادل وزن، قد و رشد نوزاد
27
هـ تاثیر شیر مادر بر سیستم تنفسی نوزاد
27
و- تاثیر شیر مادر بر سیستم قلب و عروق نوزاد در سالهای آتی زندگی
28
ز- تاثیر شیر مادر بر سیستم گوارشی نوزاد
28
ح- تاثیر شیر مادر بر سیستم شنوایی نوزاد
28
ط- تاثیر شیر مادر بر کاهش میزان کم خونی نوزاد
29
ی- تاثیر شیر مادر در پیشگیری از دیابت نوع 2
29
ک- تاثیر تغذیه با شیر مادر بر مننژیت ناشی از هموفیلوس آنفلوآنزا
29
1-8- فواید شیردهی بر مادر شیرده
29
1-9- مقایسه محتوای شیر مادر با شیر گاو
30
1-10- محتوای شیر خشک و مضرات آن در مقایسه با شیر مادر
31
1-11- خطرات شیرخشک
34
1-12- موارد منع شیردهی
34
1-13- مادران شیرده شاغل
35
1-14- تاثیر الکل بر شیردهی
36
1-15- تاثیر سیگار بر شیردهی
38
1-16- بیماریهای پستان
39
1-16-1- ناهنجاریهای رشد پستان
39
1-16-2- ترشّحات غیر طبیعی پستان
39
1-16-3- غدد پستان
40
1-16-4- ترک و زخم نوک پستان، راههای پیشگیری و درمان
42
1-16-5- پدیده رینود
43
1-16-6- حساسیت موضعی پستان
44
1-16-7- تورم و پرخونی پستان
45
1-16-8- التهاب پستان
46
1-16-9- آبسه پستان
46
1-17- شیردهی و داروها
46
1-17-1- فاکتورهای موثر در ترشّح دارو و ورود آن به داخل شیر
47
1-17-2- مکانیزم انتقال داروها به داخل شیر
48
1-17-3- دسته داروها بر حسب مضر یا بی ضرر بودن در طی شیردهی
48
1-17-3-1- دسته داروهای بی ضرر در طی شیردهی
48
1-17-3-2- دسته داروهایی که در طی شیردهی کمتر ایمن هستند
51
1-17-3-3- دسته داروهایی که در طی شیردهی خطرناک هستند
52
1-17-4- موارد قابل ذکر در مورد مصرف داروها در طی شیردهی
53
1-17-5- دم کرده های گیاهی بی ضرر در طی شیردهی
54
1-17-6- اشعه X و اسکن ها در طی شیردهی
65
فصل دوم: محرکهای شیردهی (گیاهی و شیمیایی)

2-1- گیاهان داروئی محرک شیردهی
66
2-2- قطره گیاهی شیرافزا
81
2-2-1- مواد موثره گیاهان موجود در قطره شیرافزا
81
2-2-2- فارماکولوژی
82
2-3- محرکهای شیمیایی: داروهای محرک شیردهی
93
2-3-1- متوکلوپرامید، دارویی با عارضه جانبی شیرافزایی
93
فصل سوم: بررسی آماری و نتایج

3-1- مطالب جمع آوری شده حاصل از نظریات 200 پزشک (متخصص زنان، اطفال و ماما)
100
3-1-1- بررسی معیارهای پزشکان در مورد سنجش کافی بودن میزان شیر مادر
100
3-1-2- بررسی علل ناکافی بودن میزان شیر مادر
100
3-1-3- موارد ذکر شده به منظور افزایش شیردهی در درجه اول
100
3-1-4- بررسی آمار بدست آمده از پزشکان (بر حسب درصد)
101
3-1-5- علل تجویز فرآورده های خوراکی متوکلوپرامید
101
3-1-6- علل تجویز قطره شیر افزا
101
3-1-7- علل عدم تجویز فرآورده های خوراکی متوکلوپرامید توسط آن دسته از پزشکان که آنرا تجویز نمی کنند
101
3-1-8- علل عدم تجویز قطره شیرافزا توسط آن دسته از پزشکان که آنرا تجویز نمی کنند
102
3-1-9- سایر موارد دارویی تجویز شده به منظور افزایش شیر مادر
102
3-2- ترسیم نتایج حاصل به صورت جدول و نمودار ستونی
103
3-3- استفاده از روش آماری مجذور خی
104
3-4- آزمون فرض صفر و مقابل و ترسیم جدول فراوانی های مورد انتظار بر اساس آن
104
3-5- فرمول مجذور خی و محاسبات
105
فصل چهارم

بحث و نتیجه گیری
106
خلاصه انگلیسی
108
فصل پنجم: مراجع

منابع:
1. دکتر زرگری – علی؛ گیاهان داروئی – جلد اول؛ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران؛ چاپ هفتم؛ 1376.
2. دکتر زرگری – علی؛ گیاهان داروئی – جلد دوم؛ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران؛ چاپ ششم؛ 1375.
3. دکتر زرگری – علی؛ گیاهان داروئی – جلد سوم؛ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران؛ چاپ ششم؛ 1375.
4. دکتر زرگری – علی؛ گیاهان داروئی – جلد چهارم؛ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران؛ چاپ ششم؛ 1376.
5. دکتر زرگری – علی؛ گیاهان داروئی – جلد پنجم؛ موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران؛ چاپ پنجم؛ 1374.
6. دکتر رخشان – محمد؛ فیزیولوژی پزشکی گایتون؛ ترجمه دکتر نیاورانی – احمد رضا – جلد دوم؛ موسسه فرهنگی انتشاراتی تیمورزاده؛ نشر طبیب؛ چاپ اول تابستان 1375.
7. دکتر خدمت – حسین، دکتر علمداری – شهرام؛ چکیده پزشکی، بیماریهای داخلی (اصول طب داخلی هاریسون 1998- مبانی طب سسیل 1997) – جلد نهم؛ موسسه فرهنگی انتشاراتی تیمورزاده؛ نشر طبیب؛ چاپ اول تابستان 1379.
8. جان کوئیرا – لوئیز کارلوس؛ بافت شناسی پایه؛ ترجمه دکتر شارقی قهرمان- مهران، دکتر ریاضی اصفهانی – محمد؛ نشر کتب دانشگاهی تهران؛ چاپ سوم؛ تابستان 1369.
9. دین- ام. آر. ای؛ آناتومی و فیزیولوژی پایه – جلد دوم؛ ترجمه طهماسب پور -حمید رضا، زعیم کهن – مسیب؛ مرکز نشر اشارت؛ چاپ هفتم؛ 1374.
10. گوری – کا-باتاچاریا؛ ریچارد- آ-جان سون؛ مفاهیم و روشهای آماری؛ ترجمه دکتر ابن شهر آشوب – مرتضی؛ میکائیلی- فتّاح، جلد دوم؛ نشر کتب دانشگاهی تهران؛ چاپ اول 1366.
11. دکتر سلطان زاده – محمد حسین؛ بیماریهای تنفسی کودکان؛ موسسه نشر جهاد وابسته به جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی؛ چاپ کامران؛ چاپ اول آذر ماه 1371.
12. دکتر کشاورز – سید علی؛ اصول تغذیه رابینسون؛ ترجمه خلدی – ناهید؛ نشر سالمی؛ چاپ اول بهار 1378.
13. دکتر سهرابی – مسعود رضا، دکتر بهرامی – منصور، وثوق – سیمین؛ مروری بر تغذیه بالینی؛ 1373.
14. مهندس امین – غلامرضا؛ گیاهان داروئی سنّتی ایران – جلد اول؛ نشر معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی – چاپ فرهنگ؛ خرداد 1370.
15. دکتر محتسبی – محمد، دکتر مجلل ثقفی – شهین؛ دانستنی های پزشکی بانوان؛ چاپ آرین؛ چاپ اول 1382.
16. دکتر قاضی جهانی – بهرام، دکتر بشیریان – منوچهر، دکتر جهانگیری – بیژن؛ فارماکولوژی پزشکی گات – جلد دوم؛ نشر: تهران؛ مرکز نشر اشارت؛ چاپ اول 1371.
17. دکتر حاجی آخوندی – عباس، دکتر بلیغ – ناصر؛ راهنمای کاربردی گیاهان داروئی؛ مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی؛ چاپ اول پاییز 1381.
18. ولاگ – ژان و استودولا – ژیری؛ گیاهان داروئی: روشهای کشت، برداشت و شرح مصوّر رنگی 256 گیاه؛ ترجمه زمان – ساعد؛ نشر ققنوس؛ چاپ اول 1370؛ چاپ سوم؛ 1376.
19. دکتر خدّام – رامین؛ راهنمای جیبی کاربرد داروهای ژنریک ایران؛ نشر دیباج؛ چاپ دوم بهار 1380.
20. انجمن ترویج تغذیه با شیر مادر؛ فصلنامه شیر مادر؛ شماره 8؛ سال دوم؛ زمستان 1380.
21. تغذیه با شیر مادر؛ یافته هایی برای سلامت آینده. انتشارات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت بهداشتی، اداره کل بهداشت خانواده، اداره کودکان؛ یونیسف 1999.
22. سیمای جمعیّت و سلامت در ایران؛ انتشارات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت سلامت، دفتر سلامت خانواده و جمعیّت؛ چاپ صنوبر؛ مهر 1379.
23. James, EF Reynolds., Parfitt, Kathleen.: "Martindale, the extra pharmacopoeia" Thirty – first edition volume 1. 1228-1230, 1273, 1996.
24. Lucinda G. Miller, Wallace J. Murray, PhD.: "Herbal Medicinals A clinician's Guide" 292-293, 1998.
25. Thomas W. Hale, RPh PhD., Kenneth F.llett, BpharmphD.: "Drug The rapy and Breastfeeding From theory to clinical practice". 1, 2, 4, 88 2002.
26. http:// www. Breast feeding.org/ index.html
27. Cast/eman, M.: "The Healing Herbs". Emmaus, Pa: Rodale press1991.
28. Fleiss, P.: "Herbal remedies for the breastfeeding mother. Mothering" summer: 68-71, 1988.
29.Hoffmann,D.:"Therapeutic Herbalism: A Correspondence course in phytotherapy". (self-published)
30. Jensen, R.: "Fenugreek-over looked but not forgotten". UCLA lactation Alumni Association Newsletter. 1, 2 – 3, 1992.
31. Ody, P.: "The complete Medicinal Herbal". New york: Dorling kindersley, 1993.
32. Rosengarten, F.: "The Book of Spices". Wynnewood, Pa: Livingston publishing Co., 1969.
33. Simon, J, et. al.: "Herbs, An Indexed Bibliography 1971-1980. New-york: Archon Books, 1984.
34. Thomson, W.: "Herbs That Heal" New york: Charles Scribner's sons, 1976.
35. Hermann, M.: "Herbs and Medicinal Flowers" New york: Galahad Books, 1973.
36. http:// www. Herbs and Breastfeeding. htm
37. http: // www. Konzababy. tripoel. com/baby-sling.htm
38. http: // www. Keepkids. Healty. com/newborn/new born. html
39. http: // www. Lactation services.com
40. http: // www. Breastfeeding momease.com/index.htm
41. http: // www. Breast feeding. htm
42. http: // www. Herbs for increasing milk supply.htm
43. Ryon, A.: "resurgence of breastfeeding in the united states". Pediatrics., 99 (4): E12. Abstract. 1997.
44. Scariati, P, Grummer-strawn L, Feins.: "Alongitudinal analysis of infant morbidity and the extent of breastfeeding in the united states." Pediatrics, 1997, 99 (6): E5. Abstract. 1997.
45. Wright A, Bauer M, NaylorA.: "Increasing breastfeeding rates to reduce infant illness at the community level". Pediatrics., 101 (5): 837-44, 1998.
46. Whorwell P, Holdstock G, Whor well G.: "Bottle feeding; early gastroenter-it is, and inflammatory bowel disease". Brit J Med, Feb: 382, 1979.
47. Mayer EJ, Hamman RF, GayEC.: "Reduced risk of IDDM among breast-fed children: The colorado IDDM Registry. Diabetes"., 37: 1625-32, 1988.
48. Koletzo S, Sherman P, Corey M.: "Role of infant feeding practices in development of Crohn's disease in childhood". Brit J Med., 298: 1617-8, 1989.
49. http: // www. Herbals and Breast feeding. Htm.
50.Nice, FJ.: "Breastfeeding and over-the-counter medications", Pharmacy Times, 58: 114-24, 126-7, 1992.
51. Tyler, V.: "Herbs Of choice: The Therapeutic use of phytomedicinals". Binghamton,NY: pharmaceutical products press,1994.
52. Blumenthal,M.,Gruewald,J.,Hall,T.,Riggins,C.,Rister,R.: "the complete German Commission E Monogra phs: Therapeutic Guide to Herbal Medicines", Austin,Tx:American Botanical society,1998.
53. Kopec,k.: "Herbal medications and breastfeeding". J,Hum lact., 15 (2):157-61,1999.
54.Shoup,J.,Garson,Ds.: "Anticoagulant use during lactation."J,Hum Lact, 15(3): 255- 7,1999.
55. Menella,JA.,Beauchamp,GK.: "Maternal diet alters the sensory quantities of human milk and the nursling's behavior". Pediatrics.,3(2)
: 93-100,1991.
56. Menella,JA.,Beauchamp,Gk: "The effects of repeated exposure to gorlie-flavored milk on the nursling's behavior". Pedres.,34(6):805-8,1993.
57. Miller, LG.: "lterbal medicinals:selected Clinical Considerations focusing on known or potential drug-herb interactians". Arch Intern Med.,158 (20):2200-11,1998.
58. Patton,sB.,Love,EJ.: "Drug-induced depression: incidence, avoidance and management". Drug saf.,10(3):203-19,1994.
59. Howard,cr.,Lawrence, CA.: "Drugs and breastfeeding". Clin Perinatal., 26 (2): 447-78, 1999.
60. "Review of Natural product, Facts and Comparisons", 1996. Louis, st., Walter Kluwer company.
61. Chang, J.: "Medicinal herbs: drugs or dietary supplements? Biochemical Pharmacology"., 59:211-219, 2000.
62. http:// www. Physicians select. com
63. http:// www. Sativan (As paragus racemosus) Information. htm
64. http:// www. Parenting web. com / index. htm
65. Heil., "S.H., Hungund, B. L., Zheng, Z.H., Jen, K. L. And Subramanian, M. G.: "Ethanol and lactation: Effects of milk lipids and serum constituents Alcohol"., 18: 43-48, 1999.
66. Hunt, P. S., Kraebel, K. S., Rabine, H., Spear, L. P And spear, N. E.: "Enhanced ethanol intake in preweanling rats following exposure to ethanol in a nursing context", Developmental Psychobiology. 26: 133-153, 1993.
67. Lawton, M. E.: "Alcohol in breast milk", Australian Journal of obstetrics and Gynaecology., 25: 71-73, 1985.
68. Little, R. E.: "Maternal use of alcohol and breast-fed infants", New England Journal of Medicine., 322: 339, 1990.
69. Little, R. E., Lambert, M. D., Worthington- Roberts, B.: "Drinking and smoking at 3 months post-partum by lactation history", Pediatric and Perinatal Epidemiology., 4: 290-302, 1989.
70. Little, R. E., Anderson, K. W., Ervin, C. H., Worthington-Roberts, B., Clarren, S. K.: "Maternal alcohol use during breastfeeding and infant mental and motor development at one year", New England Journal of Medicine., 321: 425-430, 1990.
71. Mendelson, W. B., Hill, S. Y.: "Effects of the acute administration of ethanol on the sleep of the rat", A dose – response study, pharmacology, Biochemistry and Behavior., 8: 723-726, 1978.
72. http://www. Human parenting. com/Book/chap 2/Breast feeding-breastmilk. htm
73. http:// www. Storknet. com/index.html
74. http:// www. Medstat. Med. Utah. Edu/kw/human-report/Lectures/prolactin.htm
75. http:// www. Caroldenny. com/info.htm
76. http:// www. Breastfeed.com
77. http:// www. Shirleys-wellness-cafe. com/birth.htm
78. http://www. Breastfeeding basics.Org/cgi-bin/deliver.cgi/content/Drugs/ smoking. html.
79. http:// www. Breastfeeding basics. Org/cgi-bim/deliver.cgi/content/Drugs/herbs. html
80. http:// www. Keepkidshealthy.com/breastfeeding/guide/drugs-breastfeeding.html
81. http:// www. Motherisk.org/breastfeeding/index.html
82. http:// www. Breastfeeding basics. Org/cgi-bin/deliver.cgi/content/Drugs/prepass. html
83. http:// www. Drugs safety during breastfeeding.htm
84. http:// www. Breastfeeding.com/catalog/product.htm
85. http:// www. Google.Grewia+hirsuta+chemical+ingredient.
86. http:// www. Health.yahoo.com
87. http:// www. Pregnancy. com.au/raspberry-leaf.htm
88. Last up dated 1999, BFHI News apr-june 2001.
89. Bensky. D Gamble A.: "The pharmacology of chinese herbal medicine, materia medica". Eastland press, seattle. 440-441, 26,1986.
90. H. K. Bakhru.: "Herbs that heal". 2000.
91. http:// www.uk-muscle/co/uk.com

فهرست جداول
شماره جدول

عنوان
صفحه
جدول 1-1-
مقایسه شیر انسان، شیر گاو و شیر خشک
33
جدول 1-2-
داروهای بی ضرر در طی شیردهی در دوزهای معمول
55
جدول 1-3-
داروهای احتمالاً بی ضرر در طی شیردهی در دوزهای معمول
58
جدول 1-4-
داروهای بالقوه خطرناک در طی شیردهی
61
جدول 1-5-
داروهایی که اصلاً ایمن نیستند (داروهای خطرناک در طی شیردهی)
64
جدول 3-1-
فراوانی های مشاهده شده
103
جدول 3-2-
فراوانی های مورد انتظار
104

نمودار ستونی 3-1-
فراوانی پزشکان متخصص و ماما بر حسب درصد با توجه به نوع داروی تجویز شده
103

فهرست اشکال
شماره شکل

عنوان
صفحه
شکل 1-1
ساختمان پستان در زن
4
شکل 1-2
مسیرهای اصلی تخلیه لنفاوی پستان
4
شکل 1-3
نمونه یک سلول آلوئولی غدد پستانی با سلولهای میواپی تلیال قابل انقباض
9
شکل 1-4
ترشّح اجزای شیر توسط سلول اپی تلیوم آلوئولار و عبور داروها به داخل و خارج آن
50
شکل 2-1
Foeniculum vulgare
83
شکل 2-2
Carum carvi
84
شکل 2-3
Anethum graveolens
85
شکل 2-4
Trigonella foenum-graecum
86
شکل 2-5
Ocimum basilicum
87
شکل 2-6
Urtica dioica
88
شکل 2-7
Coriandrum sativum
89
شکل 2-8
Daucus carota
90
شکل 2-9
Linum usitatissimum
91
شکل 2-10
Cnicus benedictus
92

"چکیده"
در چند دهه اخیر اطلاعات علمی گسترده ای در مورد تغذیه با شیر مادر منتشر شده است. تاثیر اعجاب انگیز تغذیه با شیر مادر بر سلامت مادر و کودک، رشد و بقای کودک، کاهش مرگ و میر، ارضای نیازهای عاطفی کودک، احساس امنیت او و نیز صرفه جویی اقتصادی در بعد خانواده و در بعد کشوری، سازمانهای بین المللی را بر آن داشته که با مشورت و جلسه های متعدد و از راههای گوناگون، برای ترویج تغذیه با شیر مادر تلاش کنند. (11)
سازمان جهانی بهداشت و یونیسف، تغذیه انحصاری شیرخواران با شیر مادر را برای مدت 6 ماه توصیه می کنند. به این معنی که در 6 ماه اول زندگی، نوزادان فقط از شیر مادر تغذیه شوند و حتی آب و یا مایع دیگری به آنها داده نشود. (21) اما در سراسر جهان تعداد معدودی از نوزادان برای بیش از چند هفته اول به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه می شوند. (88)
در این پایان نامه، به منظور بررسی عملکرد پزشکان متخصص و ماما در مواجهه با کاهش شیر مادران تحقیق صورت گرفته است. در بررسی آماری با 200 پزشک متخصص و ماما در چهار بخش تهران و شهرستان کرج مصاحبه انجام شده است به منظور اینکه مشخص گردد که در جهت افزایش شیر مادران، کدامیک از دو داروی شیرافزا (گیاهی) و یا متوکلوپرامید (شیمیایی) را تجویز می کنند و علت چیست؟
بررسی نتایج حاصل از تحقیق نشان داده که کلیّه پزشکان، در درجه اول به موارد طبیعی از جمله تغذیه کامل و کافی مادر شیرده، آرامش روحی و حمایت عاطفی او از طرف خانواده و شیردهی مکرّر نوزاد اشاره نموده اند. 66 درصد پزشکان، قطره گیاهی شیر افزا را توصیه کرده اند، 5/16 درصد نیز قرص (یا قطره) متوکلوپرامید را تجویز کرده و 5/15 درصد فقط به رعایت موارد طبیعی مذکور اشاره داشته اند و هیچ دارویی توصیه نکرده اند.
این نتایج در کل بیانگر این است که اکثر پزشکان ترجیح می دهند تا حدّ ممکن داروی شیمیایی تجویز نکنند. به جهت بررسی ارتباط دیدگاه پزشکان در زمینه تجویز با تخصص آنها، از روش آماری مجذور خی استفاده شد. نتایج نشان داد که دیدگاه پزشکان در رابطه با تجویز دارو ارتباطی با نوع تخصّص آنها ندارد و صرفنظر از اینکه متخصص اطفال یا متخصص زنان – زایمان و یا ماما باشند، از تجویز داروی شیمیایی تا آنجا که مقدور است، خودداری می نمایند و جامعه متخصص کشور ما (صرفنظر از نوع تخصص) در جهت کمک به افزایش شیر مادر، همچنان گرایش بیشتری به فرآورده های گیاهی دارند.

"مقدمه"
کلیه سازمانهای مهم ملی و بین المللی بهداشت و گروههایی که با تغذیه مادر و کودک سر و کار دارند، تغذیه با شیر مادر را برای نوزادانی که به موقع متولد شده اند1، توصیه می کنند. دلیل این امر آن است که شیر مادر بهترین انتخاب برای شیردهی نوزاد است و حاوی حدود 200 ماده می باشد که توسط غدد شیری در پاسخ به تقاضای نوزاد و مکیدن او تولید می شود. (13)
در مهر ماه سال 1369 در محل سازمان ملل متحد، ترویج تغذیه با شیر مادر به عنوان یکی از اهداف مهم به تصویب رسید. سپس در مرداد ماه سال 1370 در ایتالیا برنامه ای تدوین گردید مبنی بر اینکه مادران شیرده باید بتوانند تا 6 ماهگی نوزاد را فقط با شیر خود و بعد به همراه تغذیه کمکی تا 2 سالگی شیر دهند. (11) در این رابطه، توصیه آکادمی کودکان امریکا این است که نوزادان باید به مدت 4 تا 6 ماه فقط از شیر مادر تغذیه شوند. (13)
مطالعات پزشکی فراوان بر روی شیر مادر، نشان داده است که در طی زمان شیردهی، ترکیب شیر لحظه به لحظه تغییر می کند. این تغییر متناسب با نیاز نوزاد و به منظور تغذیه ایده آل او در جهت رشد و تکامل است و هرگز دو مادر، شیر با کیفیت یکسان تولید نمی کنند. (13)
با گذشت زمان و صنعتی شدن جوامع، تعداد قابل توجّهی از مادران، تمایلی به شیردهی ندارند، یا به دلایل مختلف از جمله اشتغال و تحصیل و در نتیجه عدم حضور در منزل به منظور شیردهی و از طرفی به دلیل مشکلات روحی و جسمی، فرزندان از نعمت شیر مادر محروم می شوند. (21)
آخرین آمار منتشر شده از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از کل کشور (مهر ماه سال 1379)، نشان می دهد که تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی در کل کشور 1/44 درصد بوده است. همچنین این رقم در استان تهران (جدا از شهر تهران) 8/38 درصد می باشد. در شهر تهران نیز این بررسی، عدد 1/38 درصد را نشان می دهد که متاسّفانه نتایج مذکور چه در کل کشور و چه در استان تهران و شهر تهران، رضایت بخش نیست و هنوز آگاهی مادران از ضرورت تغذیه انحصاری با شیر مادر کافی نیست. (22)
حل این مشکل نیازمند افزایش آگاهی عمومی خانواده ها و نیز بالا بردن دانش تخصصی پزشکان، داروسازان به عنوان مشاور پزشک و راهنمای بیمار، کارشناسان تغذیه و بالاخره ماماها و فراهم آوردن شرایطی برای مادران است که شیر کافی برای شیردهی داشته باشند و بتوانند تغذیه انحصاری کودک را ادامه دهند. به همین منظور تحقیقی صورت گرفت و 200 پزشک (76 نفر متخصص اطفال – 92 نفر متخصص زنان – زایمان و 32 نفر ماما) در سطح شهر تهران (شمال – جنوب – شرق و غرب) و کرج بزرگ ملاقات گردیدند، به منظور تعیین اینکه 1- در مواجهه با مادران شیرده با شیر کم چه پیشنهاد می کنند؟ 2- کدامیک از دو داروی شیرافزا (گیاهی) و متوکلوپرامید (شیمیایی) را جهت افزایش شیر مادران تجویز می کنند؟
البته تحقیقاتی در بعضی شهرهای ایران صورت گرفته است از جمله:
تعیین درصد شیرخواران مصرف کننده شیر خشک و عوامل موثر در استفاده از آن نزد شیر خواران مناطق شهری و روستایی شهرستان تاکستان از استان قزوین (سال 1377). بررسی عوامل موثر بر تغذیه با شیر مادر در مادران مراجعه کننده به مراکز بهداشتی – درمانی شهر تبریز (74-1373).
بررسی طول مدت شیردهی و علل قطع زودرس شیر مادر در زنان ساکن تهران (1368). نیز تحقیقی با عنوان بررسی و شناخت برخی از ویژگیهای بیوشیمیایی شیر مادران ایران و نیز بررسی وضعیت رشد و نقش تغذیه با شیر مادر در کودکان صورت گرفته است.
با بررسی که در مورد انجمن های فعّال در کل کشور انجام شد، مشخص گردید که در حال حاضر یک انجمن غیر دولتی (N.G.O) در تهران با نام انجمن حمایت از شیر مادر2 مشغول به کار است. البته یک انجمن به نام انجمن تنظیم خانواده3 نیز در تهران وجود دارد که به صورت محدود در مورد شیر مادر برنامه دارد. در هیچ شهر دیگری در ایران، انجمن حمایت از شیر مادر تشکیل نشده است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در بخش بهداشت خانواده4 نیز در این زمینه فعالیت دارد.

فصل دوم

محرکهای شیردهی (گیاهی و شیمیایی)

فصل اول

کلیات

فصل سوم

بررسی آماری و نتایج

فصل چهارم

بحث و نتیجه گیری

فصل پنجم

مراجع

موسسه آموزش علمی آزاد

پایان نامه در رشته داروسازی

موضوع:
بررسی علمی شیر مادر و مقایسه آماری داروی متوکلوپرامید و قطره گیاهی شیرافزا در تحریک ترشح شیر

استاد راهنما:
آقای دکتر شهرام پروانه

نگارنده:
شادی ربّانی

سال تحصیلی: 85-1384 شماره پایان نامه: 1968

"به نام پروردگار مهربان"

تقدیم به پدر و مادر عزیزم،
خواهر مهربانم و تمامی عزیزانی که مرا در این راه
یاری نمودند؛

با سپاس فراوان از جناب آقای دکتر شهرام پروانه که
هدایت این پایان نامه را به عهده گرفتند؛

و با تقدیر و تشکر از جناب آقای دکتر اسماعیل طالبیان، سرکار خانم نسیم حشمتی، جناب آقای احسان الله شیرازی،
سرکار خانم مهران قمصری و دیگر اساتید بزرگوار که همواره
راهنمایی بی دریغشان شامل حال من بوده است.

1-1 آناتومی پستان
الف- طرز تشکیل پستان:
غدد پستانی، ساختار اختصاصی می باشند که به صورت واحدهای لوله ای ترشّحی نسبتاً ساده ای از غدد عرق هستند. در حدود سی و پنجمین روز از تکامل جنینی، با ضخیم شدن لایه مالپیگی روی سطح جانبی شکمی، سینه ها شروع به تکامل یافتن می کنند. پستانها یا غدد شیری، اندامهای فرعی دستگاه تولید مثلی در زن می باشند. رشد پستانها از زمان تولد تا موقع بلوغ متوقف می ماند. در زمان بلوغ تحت اثر هورمون استروژن و به میزان کمتر هورمونهای دیگر مانند هورمون رشد، انسولین، کورتیزون، هورمون تیروئید و هورمون پرولاکتین، پستان رشد می نماید. بعد که تخمک گذاری در زن شروع می شود، هورمون پروژسترون نیز که در این موقع ترشّح می شود به رشد بیشتر پستان کمک می کند. پس پستانها به طور قابل توجّهی بعد از دوران بلوغ رشد می کنند ولی حالت عملکردی5 کامل رشد آنها پس از دوره حاملگی روی می دهد. اما به طور کلی پستانها در مرد به صورت یک شکل توسعه نیافته می باشند. (9)
پس از بلوغ در زن، هر پستان یک برجستگی مدور را روی دیواره های قدامی و طرفی سینه، روی سطح عضله سینه ای بزرگ تشکیل می دهد. پستانها از دومین تا ششمین دنده و از لبه خارجی استخوان جناغ تا خط زیر بغلی میانی توسعه می یابند. قسمت خارجی و بالایی هر پستان به طرف بالا به داخل زیر بغل توسعه یافته و به عنوان انتهای زیر بغلی پستان شناخته می شود. قسمت عمده پستان از بافت چربی تشکیل شده است. بنابراین اندازه پستان در افراد مختلف به طور قابل توجهی فرق می کند. در زیر مرکز پستان، نوک پستان6 به طرف جلو واقع می شود. نوک پستان معمولاً در فضای مابین چهارمین و پنجمین دنده قرار می گیرد. نوک پستان توسط یک حلقه پوستی صورتی رنگ احاطه شده است که هاله نوک پستان7 نامیده می شود. در هنگام اولین حاملگی، این هاله به رنگ قهوه ای تیره درآمده و دیگر به رنگ صورتی اولیّه باز نمی گردد. (9)
ب- ساختمان پستان:
پستان از بافت غده ای، بافت لیفی و بافت چربی تشکیل شده است. بافت غده ای از پانزده تا بیست لوب تشکیل شده است که هر یک از آنها به تعداد بسیار زیادی لوبول کوچک تقسیم می شوند. هر لوبول از تعداد زیادی آلوئول ترشّحی8 تشکیل شده است که به داخل شاخه هایی از مجاری حامل شیر9 باز می شوند. هر لوب پستان دارای یک مجرای حامل شیر است. مجاری حامل شیر به طرف بالا تا هاله نوک پستان ادامه دارند و در آنجا تشکیل سینوسهای متّسعی را می دهند که این سینوسها مانند مخزنهایی برای ذخیره شیر هنگام ترشّح شیر عمل می کنند. بعد از این سینوسها، مجاری حامل شیر به طرف بالا راه یافته و توسط سوراخهای مجزایی به سطح نوک پستان باز می شوند. سطح خارجی پستان توسط نیام زیر پوستی که تیغه های لیفی زیادی به داخل غده شیری برای پشتیبانی لوبولها می فرستد، پوشیده شده است. رشته های لیفی از نیام زیر پوستی به نوک پستان و هاله دور آن نیز می روند. (9)
بافت چربی روی سطح غده شیری و نیز مابین لوبهای غده شیری قرار می گیرد. (9)
ج- تغذیه خونی پستان:
پستانها، خون شریانی خود را توسط شاخه هایی از شریانهای آگزیلاری، شریانهای بین دنده ای و شریانهای پستانی داخلی دریافت می کنند. (9)
وریدهایی که از پستان خارج می شوند، یک شبکه وریدی در زیر نوک پستان تشکیل می دهند. سپس این شبکه به داخل وریدهای پستانی داخلی و آگزیلاری تخلیه می شود. (9)
د- تخلیه لنفاوی پستان:
عروق لنفاوی قسمت مرکزی پستان، پوست روی قسمت مرکزی پستان، نوک پستان و هاله نوک پستان به داخل یک شبکه عروقی روی سطح عضله سینه ای بزرگ تخلیه می شوند. از این شبکه، عروق لنفاوی به گروه سینه ای عقده های لنفاوی آگزیلاری و به عقده های لنفاوی پستانی داخلی می روند. تعداد کمی از این عروق ممکن است از خط وسط بدن به پستان طرف دیگر بروند و بعضی از عروق از قسمت داخلی تحتانی پستان به یک شبکه لنفاوی روی سطح عضله مستقیم شکمی می روند. قسمت عمده تخلیه نیمه خارجی پستان به داخل گروه سینه ای عقده های لنفاوی آگزیلاری و قسمت عمده تخلیه نیمه داخلی پستان، به داخل عقده های لنفاوی پستانی داخلی صورت می گیرد. به هر حال مقدار مشخصی از لنف به داخل گروه خلفی عقده های لنفاوی آگزیلاری تخلیه می شود. (9)
هـ اعمال پستان در زن:
در ابتدای دوران بلوغ، افزایش ترشّح هورمونهای تخمدانی و هورمونهای گونادوتروپین، رشد پستانها را در زن تحریک می کند. به هر حال، رشد کامل در زمان حاملگی روی می دهد. در هنگام حاملگی، پستانها بزرگ شده و در اثر تحریک استروژن و پروژسترون رشد می کنند. پس از تولد بچه، سطح استروژن و پروژسترون خون پایین می افتد و هورمون ترشّح کننده شیر10 که توسط لوب قدامی غده هیپوفیز ترشّح می شود، سلولهای آلوئولی را برای ترشّح شیر تحریک می کند. به هر حال، جاری شدن کامل شیر زودتر از 2 تا 3 روز پس از تولد نوزاد روی نمی دهد. (9)
هورمون تیروئید و هورمون های بخش قشری غده فوق کلیوی نیز برای تامین شیر کافی، ضروری می باشند. (9)
وقتی طفل مکیدن پستان مادر را آغاز می کند، لوب خلفی غده هیپوفیز برای تولید هورمون اکسی توسین11 تحریک می شود که این هورمون، شیر را از پستان بیرون می راند. بنابراین مکیدن پستان مادر یک تحریک مهم در ادامه جاری شدن شیر است. (9)

شکل 1-1 ساختمان پستان در زن

شکل 1-2 مسیرهای اصلی تخلیه لنفاوی پستان

1-2 بافت شناسی پستان
الف- غدد پستانی:
هر غدّه پستانی شامل 15 تا 25 لوب نامنظم از نوع لوله ای – حبابی مرکب بوده و عملکرد آن ترشّح شیر برای تغذیه نوزاد است. هر لوب توسط بافت همبند متراکم و مقدار زیادی بافت چربی، از سایر لوبها جدا می شود و در حقیقت هر لوب به تنهایی غدّه ای با مجرای ترشّحی مختص به خود است. این مجاری شیری 2 تا 5/4 سانتی متر طول داشته و به طور مستقل در نوک پستان باز می شوند. نوک پستان دارای 15 تا 25 منفذ است که هر یک حدود 5/0 میلی متر قطر دارد. ساختمان بافت شناسی غدد پستان بر حسب جنس، سن و وضعیت فیزیولوژیک متفاوت است. (8)
ب- رشد پستان طی بلوغ:
پیش از بلوغ، غدد پستان از سینوسهای شیری و مجاری شیری منشعبی تشکیل می شوند که در انتهای هر یک، مجموعه سلولهای کوچکی قرار گرفته است. نموّ غدد پستان در زنان طی بلوغ، یکی از صفات ثانویه جنسی محسوب می گردد. طی این دوره غدد پستان از حیث اندازه بزرگ شده و نوک برجسته پستان را به وجود می آورند. در مردان، نوک پستان مسطح باقی می ماند. بزرگ شدن پستان طی بلوغ در نتیجه تجمع بافت چربی و بافت همبند کلاژن دار، صورت می گیرد. منشعب شدن بیشتر مجاری شیری نیز نقش کوچکی در این میان دارد. تزاید مجاری شیری و تجمع چربی بر اثر افزایش میزان استروژنهای تخمدانی طی بلوغ روی می دهد. در خلال این مرحله، تشکیل ساختمانهای لوله ای – حبابی کوچکی را می توان در انتهای هر مجرا مشاهده نمود. (8)
ج- ساختمان پستان در زنان بالغ:
طی بلوغ، مجاری شیری بر رشد خود افزوده و به طور وسیعی منشعب می شوند. در انتهای کوچکترین مجاری (مجاری بین لوبولی انتهایی)، ساختمان اختصاصی پستان زن بالغ، موسوم به لبول به وجود می آید. یک لبول از چندین مجرای داخل لوبولی تشکیل می شود که محتویات خود را به داخل مجرای بین لوبولی انتهایی می ریزند. هر لوبول در بافت همبند داخل لوبولی پر سلول سستی قرار می گیرد. لوبولها توسط بافت همبند بین لوبولی متراکم تر و کم سلولی از یکدیگر مجزا می شوند. مجاری شیری نزدیک به منفذ نوک پستان متّسع می شوند تا سینوسهای شیری را به وجود آورند. سینوسهای شیری در منفذ خارجی خود از اپی تلیوم سنگفرشی مطبّق پوشیده شده اند. این اپی تلیوم به سرعت به اپی تلیوم مکعبی یا استوانه ای مطبّق تبدیل می شود. (8)
مطالعات با میکروسکوپ الکترونی، آشکار ساخته که سلولهای همجوار با مجرا، همان سلولهای اپی تلیال هستند. در حالی که سلولهایی که بر لایه بازال جای گرفته اند، سلولهای میواپی تلیال فشرده در کنار یکدیگرند. سلولهای اپی تلیال مجرا دارای تعداد اندکی میتوکندری، قناتهای معدودی از رتیکولوم آندوپلاسمی خشن، تعداد زیادی ریبوزوم آزاد و یک دستگاه گلژی کوچک می باشند. این سلولهای اپی تلیال توسط اتّصالات محکم و دسموزوم به یکدیگر متصل می شوند. سلولهای میواپی تلیال، دوکی شکلند و نحوه استقرار آنها به ترتیبی است که محور طولی این سلولها، به موازات طول مجرا قرار می گیرد. مجاری بین لوبولی انتهایی از اپی تلیوم مکعبی ساده ای که بر لایه بازال قرار گرفته و لایه منقطعی از سلولهای میواپی تلیال تشکیل می شود. (8)
در بافت همبند داخل لوبولی دربرگیرنده آلوئولها، تعدادی لنفوسیت و پلاسموسیت نیز به چشم می خورد. نزدیک به پایان حاملگی، این پلاسموسیتها به طور چشمگیری افزایش یافته و مسئول ترشّح ایمونوگلوبولینهایی IgA) ترشّحی) است که ایمنی غیر فعّال را به نوزاد می بخشند. طی چرخه قاعدگی تغییرات اندکی در ساختمان بافت شناسی این غدد مشاهده می شود. به این معنی که تزاید سلولها و مجاری در حدود زمان تخمک گذاری مشهود است. این تغییر همزمان با دوره ای رخ می دهد که طی آن استروژن گردش خون در اوج خود است. آبگیری (هیدراتاسیون) بیشتر بافت همبند در مرحله پیش از قاعدگی سبب بزرگی پستان می شود. (8)
نوک پستان ظاهری استوانه ای مخروطی دارد. رنگ پاپیلای پستان می تواند صورتی، قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره باشد. این قسمت از طرف خارج توسط اپی تلیوم سنگفرشی مطبّق شاخی پوشیده می شود و در تداوم اپی تلیوم پوست مجاور خود قرار می گیرد. اپی تلیوم پاپیلای پستان بر روی لایه ای از بافت همبند سرشار از رشته های ماهیچه ای صاف گسترده شده است. این رشته ها همچون دوایری، پیرامون مجاری شیری عمقی را فرا گرفته و هنگامی که این مجاری به نوک پستان می رسند، رشته های ماهیچه ای به موازات آنها واقع می شوند. پوست اطراف پاپیلا، آرئول را تشکیل می دهد. رنگ آرئول طی حاملگی به علت تجمع موضعی ملانین، از صورتی به قهوه ای تیره تبدیل می شود. پس از زایمان، ممکن است آرئول روشنتر شود ولی هیچگاه به رنگ اولیه خود باز نمی گردد. نوک پستان دارای پایانه های عصبی حسی فراوان است.(8)
پستانها طی بارداری:
غدد پستان طی بارداری به علت تکثیر آلوئولهای داخل لوبولها رشد وسیعی می نمایند. آلوئولها، مجموعه هایی کروی از سلولهای اپی تلیالند که به صورت ساختمانهای فعّالی برای ترشّح شیر درآمده اند. سلولهای آلوئولی دارای هسته ای در قاعده سلول هستند که توسط قناتهای متعددی از رتیکولوم آندوپلاسمی خشن احاطه می شود. ریبوزومهای متّصل به رتیکولوم آندوپلاسمی خشن، مسئول بازوفیلی این بخش از سلول آلوئولی می باشند. یک دستگاه گلژی بالاتر از هسته قرار دارد و میتوکندریها و لیزوزوم ها در سراسر سیتوپلاسم پخش شده اند. در این هنگام قطرات چربی اندکی که هیچگونه غشایی پیرامون آنها نیست را می توان در سیتوپلاسم راس سلول آلوئولی مشاهده کرد. تعداد کمی واکوئولهای ترشّحی محدود در غشاء، حاوی یک یا چند توده متراکم از جنس پروتئینهای شیر، نیز در سیتوپلاسم موجود است. تعداد واکوئولهای ترشّحی و قطرات چربی به میزان قابل ملاحظه ای طی دوران شیردهی افزایش می یابد. (8)
چهار تا شش سلول میواپی تلیال ستاره ای، آلوئول را در بر می گیرند. این سلولها بین سلولهای اپی تلیال و لایه بازال واقع شده اند. سلولهای میواپی تلیال دارای تعداد زیادی میکرو فیلامانهای حاوی آکتین و تورینه پیچیده ای از فیلامانهای بینابینی (به قطر 7 تا 11 نانومتر) از جنس سیتوکراتین هستند. (8)
مقدار بافت همبند داربست و بافت چربی به میزان قابل ملاحظه ای نسبت به پارانشیم افزایش می یابد. بر خلاف این رشد قابل ملاحظه تا اواخر حاملگی تنها نشانه اندکی از ترشّح به چشم می خورد. (8)
رشد غدد پستانی طی حاملگی، در نتیجه عمل چندین هورمون است که عمدتاً عبارتند از استروژن، پروژسترون، پرولاکتین و لاکتوژن جفتی انسان. این هورمونها، رشد آلوئولهای غدد پستان را تحریک می کنند. در جریان حاملگی از آنجا که هورمون استروژن توسط جفت نیز تولید می شود، لذا مقدار آن افزایش می یابد. بر مقدار پروژسترون نیز افزوده می گردد. زیرا این استروئید در ابتدا توسط جسم زرد و بعد توسط جفت تولید می گردد. (8)
هـ پستانها در دوران شیردهی:
شیر توسط سلولهای اپی تلیال قسمتهای ترشّحی غدد تولید شده و در مجرای غدد و درون مجاری شیری تجمع می یابد. این سلولهای ترشّحی، کوچک و مکعبی یا سنگفرشی می شوند. سیتوپلاسم این سلولها، حاوی واکوئولهای کروی با اندازه های گوناگون و عمدتاً محتوی تری گلیسریدهای خنثی است. این قطرات چربی همراه با بخشی از غشای راسی سلول به داخل مجرا می ریزند. غدّه پستان یکی از نمونه های ترشّح آپوکرین است. (8)
چربی ها حدود 4 درصد از شیر انسان را تشکیل می دهند. علاوه بر واکوئولهای چربی که در قطب راسی سلولهای ترشّحی قرار دارند، تعداد زیادی واکوئول محدود در غشا، حاوی گرانولهای متشکل از کازئین و همچنین سایر پروتئینهای شیر را نیز می توان در این سلولها مشاهده کرد. (8)
سنتز پروتئینهای شیر، در سطح رتیکولوم آندوپلاسمی خشن که در بخش قاعده ای این سلولها فراوان است، روی می دهد و سپس از طریق دستگاه گلژی عبور کرده و در راس سلول، درون وزیکولهائی تجمع می یابد. پروتئینهای شیر، متشکل از کازئین ها، آلفالاکتالبومین و ایمونوگلوبولین A است. این پروتئینها از طریق اگزوسیتوز آزاد می شوند و تقریباً 5/1 درصد از شیر انسان را تشکیل می دهند. لاکتوز یا قند شیر، از گلوکز و گالاکتوز سنتز می شود. آلفا لاکتالبومین یک زیر واحد تنظیم کننده سنتز لاکتوز است. لاکتوز تقریباً 7 درصد از شیر انسان را تشکیل می دهد. (8)
اوّلین ترشّحی که پس از تولد ظاهر می شود، آغوز12 نام دارد. این شیر حاوی چربی کمتر و پروتئینهای بیشتری نسبت به شیر معمولی بوده و سرشار از آنتی بادیها، بخصوص IgA ترشّحی است که تا اندازه ای ایمنی غیر فعّال (بویژه در فضای داخلی روده) را برای نوزاد فراهم می سازد. (8)
هنگام شیر دهی، عمل مکیدن کودک، موجب تحریک گیرنده های حسی که پیرامون نوک پستان فراوانند، شده و منجر به آزاد سازی هورمون هیپوفیز خلفی یعنی اکسی توسین می گردد. این هورمون به نوبه خود باعث انقباض سلولهای میواپی تلیال داخل آلوئولها و مجاری شده و به خروج شیر می انجامد. (رفلکس خروج شیر) تحریکات روانی منفی نظیر یاس و ناامیدی، اضطراب یا عصبانیت می تواند ترشّح اکسی توسین رامهار نموده و به این ترتیب از رفلکس خروج شیر جلوگیری می کنند. (8)

شکل 1-3- نمونه سلول آلوئولی غدد پستانی با سلولهای میواپی تلیال قابل انقباض مرتب شده در سطحی در امتداد با مجاری عروقی و بین لوبولی. اپی تلیوم آلوئولار ترشّحی، سطح داخلی سیستم آلوئولار را مانند آستری می پوشاند.

Typical mammary alveolus with contractile myoepithelial cells arrayed on the surface along with vasculature and intralobular ducst. The secretory alveolar epithelium lines the interior of the alveolar apparatus.

3-1 فیزیولوژی پستان
الف- تکامل پستانها:
پستانها در آ‎غاز بلوغ شروع به تکامل می کنند. تکامل آنها بر اثر تحریک همان استروژنهای چرخه جنسی ماهانه صورت می گیرد. آنها رشد غدد پستانی13 را تحریک می کنند و سبب نشست چربی برای حجیم کردن پستانها می شوند. بعلاوه، در طی حاملگی رشد بسیار بیشتری صورت می گیرد و تنها در آن زمان است که بافت غدّه ای کاملاً برای تولید شیر تکامل می یابد. (6)
ب- رشد دستگاه مجرایی؛ نقش استروژن:
استروژن که در تمام طول حاملگی از جفت ترشّح می شود، باعث رشد و منشعب شدن دستگاه مجرایی پستانها می گردد. همزمان، مقدار استرومای پستانها افزایش می یابد و مقادیر زیادی چربی در استروما می نشیند. حداقل 4 هورمون دیگر نیز در رشد دستگاه مجرایی، مهم هستند. هورمون رشد، پرولاکتین، گلوکوکورتیکوئیدهای فوق کلیوی و انسولین. معلوم شده که هر یک از این هورمونها، حداقل تا حدّی در متابولیسم پروتئین نقش دارد و این توجیه گر عمل آنها در تکامل پستانهاست. (6)
ج- تکامل دستگاه لوبولی – آلوئولی؛ نقش پروژسترون:
تکامل نهائی پستانها به صورت اعضای مترشّحه شیر به پروژسترون نیز نیاز دارد. پس از تکامل دستگاه مجرایی، پروژسترون که با کلیه هورمونهای مذکور، بویژه استروژن، اثر هم افزایی دارد، باعث رشد بیشتر لوبولها، جوانه زدن آلوئولها و ایجاد خصوصیات ترشّحی در سلولهای آلوئولی می شود. این تغییرات مشابه اثرات ترشّحی پروژسترون بر اندومتر رحم در طی نیمه دوم چرخه قاعدگی زن است. (6)
د- شروع شیردهی؛ عمل پرولاکتین:
اگرچه استروژن و پروژسترون برای تکامل فیزیکی پستان در طول حاملگی لازم هستند ولی اثر خاصّ هر دو هورمون مذکور، به صورت مهار ترشّحی واقعی شیر است. از سوی دیگر هورمون پرولاکتین، اثری کاملاً معکوس دارد. یعنی پیشبرد ترشّح شیر. این هورمون از غده هیپوفیز مادر ترشّح می شود و غلظت آن در خون مادر از هفته پنجم حاملگی تا تولد کودک با رشدی ثابت افزایش می یابد. تا آن هنگام غلظت پرولاکتین، به 10 تا 20 برابر سطح طبیعی در غیر زمان حاملگی می رسد. بعلاوه، جفت، مقادیر زیادی سوماتوماموتروپین جفتی انسان ترشّح می کند که احتمالاً آن نیز خواص خفیف لاکتوژن دارد و به این وسیله اثر پرولاکتین ترشّح شده از هیپوفیز مادر را تقویت می کند. با وجود این، به علّت اثرات سرکوبگر استروژن و پروژسترون بر پستانها تا پس از تولد کودک، هرگز بیش از چند میلی متر شیر در روز ترشّح نمی گردد. (6)
به مایعی که در طی 2، 3 هفته قبل و بعد از زایمان ترشّح می شود، آغوز می گویند. آغوز تقریباً به اندازه شیر، پروتئین و لاکتوز دارد ولی تقریباً فاقد چربی است. حداکثر سرعت ترشّح آغوز حدود یک صدم سرعت بعدی تولید شیر است. بلافاصله بعد از تولد کودک، از دست رفتن ناگهانی ترشّح استروژن و پروژسترون از جفت، به پرولاکتین ترشّح شده از غده هیپوفیز مادر اجازه می دهد تا تاثیر ذاتی لاکتوژن خود را بگذارد و پستانها طی 1 تا 7 روز بعد کم کم شروع به ترشّح زیاد شیر، به جای آغوز می کنند. این ترشّح شیر، به ترشّح اکثر هورمونهای دیگر مادری نیز نیاز دارد که مهمترین آنها عبارتند از: هورمون رشد، کورتیزول، هورمون پاراتیروئید و انسولین. این هورمونها برای تامین اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب، گلوکز و کلسیم که برای ساخت شیر لازم هستند، ضروری می باشند. (6)
سطح پایه ترشّح پرولاکتین پس از تولد کودک، طی چند هفته، کاهش می یابد و به سطح زمان غیر حاملگی می رسد. اما هر بار که مادر شیر می دهد، پیامهای عصبی برخاسته از نوک پستان به هیپوتالاموس می روند و باعث جهش 10 تا 20 برابری در ترشّح پرولاکتین می شوند که حدود 1 ساعت به طول می انجامد. پرولاکتین با تاثیر بر پستانها، باعث ترشّح شیر از غدد پستانی به درون آلوئولها برای دوره های شیردهی بعدی می شود. اگر جهش پرولاکتین اتفاق نیفتد یا بر اثر آسیب هیپوتالاموس یا هیپوفیز متوقف شود، یا اگر شیردهی ادامه نیابد، پستانها توان تولید شیر را ظرف حدود یک هفته از دست می دهند. اما در صورتی که کودک به مکیدن ادامه دهد، تولید شیر می تواند تا چند سال تداوم یابد. گرچه میزان تولید شیر به طور طبیعی پس از 7 تا 9 ماه به حدّ قابل توجهی کم می شود. (6)
هـ کنترل هیپوتالاموسی ترشّح پرولاکتین:
هیپوتالاموس نقش اساسی در کنترل ترشّح پرولاکتین بازی می کند. اما این کنترل از یک جهت با کنترل هیپوتالاموسی دیگر هورمونهای هیپوفیز قدامی فرق دارد. هیپوتالاموس تولید سایر هورمونها را عمدتاً تحریک می کند در حالی که ترشّح پرولاکتین را عمدتاً مهار می سازد. در نتیجه، آسیب هیپوتالاموس یا توقف دستگاه پورت هیپوتالاموسی – هیپوفیزی، ترشّح پرولاکتین را افزایش و ترشّح سایر هورمونهای هیپوفیز قدامی را کاهش می دهد. بنابراین معتقدند که ترشّح پرولاکتین از هیپوفیز قدامی تقریباً بکلّی تحت کنترل نوعی عامل مهاری است که در هیپوتالاموس ساخته می شود و از طریق دستگاه پورت هیپوتالاموسی – هیپوفیزی به غده هیپوفیز قدامی حمل می گردد. این عامل را هورمون بازدارنده پرولاکتین (PIH) می گویند. این هورمون به احتمال قریب به یقین کاتکولامین دوپامین است که معلوم شده از هسته های قوسی هیپوتالاموس ترشّح می شود و می تواند ترشّح پرولاکتین را به اندازه 10 برابر کاهش دهد. (6)
و- سرکوب چرخه های تخمدانی در مادران شیرده به مدت چندین ماه پس از زایمان:
چرخه تخمدانی و تخمک گذاری در بیشتر زنان شیرده تا چند هفته پس از توقف شیردهی کودک بر نمی گردد. ظاهراً علت این امر همان پیامهای عصبی است که از پستانها به هیپوتالاموس می روند و باعث ترشّح پرولاکتین در خلال مکیدن پستان می شوند و خود این پیامهای عصبی یا اثر متعاقب آنها در افزایش پرولاکتین، ترشّح هورمون آزاد کننده گونادوتروپین (GnRH) از هیپوتالاموس را مهار می کند و در نتیجه ساخت هورمونهای گونادوتروپیک هیپوفیزی یعنی LH وFsH سرکوب می گردد. البته در برخی از مادران، بویژه کسانی که تمام اوقات فرزند خود را شیر نمی دهند، غده هیپوفیز پس از چند ماه شیردهی، شروع به ترشّح مجدد هورمونهای گونادوتروپیک به حد کافی می کند و حتی با وجود تداوم شیردهی، چرخه جنسی ماهانه را دوباره آغاز می نماید. (6)
ز- روند تخلیه در ترشّح شیر – عمل اکسی توسین:
شیر پیوسته به درون آلوئولهای پستان ترشّح می شود ولی به آسانی از آلوئولها به درون دستگاه مجرایی جریان نمی یابد و برای آنکه کودک بتواند به شیر دست یابد، ابتدا باید شیر از آلوئولها به درون مجاری تخلیه شود. این روند را تخلیه شیر می گویند. تخلیه حاصل، رفلکس همزمان نروژنیک و هورمونی است که در آن هورمون اکسی توسین از هیپوفیز خلفی دخالت دارد. ابتدا که کودک پستان را می مکد، تقریباً هیچ شیری دریافت نمی کند، بلکه ایمپالسهای حسی نخست باید از طریق اعصاب سوماتیک از نوک پستان به نخاع و از آنجا به هیپوتالاموس بروند و باعث ترشّح اکسی توسین همزمان با ترشّح پرولاکتین شوند. اکسی توسین از طریق خون به پستانها می رسد و در آنجا سبب انقباض سلولهای میواپی تلیال پیرامون جدار خارجی آلوئولها می شود. به این ترتیب شیر با فشار 10-20 میلی متر جیوه از آلوئولها وارد مجاری می شود. در آن صورت مکیدن کودک برای دریافت شیر موثر واقع می شود. لذا شیر ظرف 30 ثانیه تا 1 دقیقه پس از شروع مکیدن طفل، کم کم جریان می یابد به این روند تخلیه شیر14 می گویند. (6)
مکیدن یک پستان نه تنها باعث جریان یافتن شیر در همان پستان می شود، بلکه شیر را در پستان مقابل هم جاری می سازد. نکته بسیار جالب این است که حتی نوازش کودک توسط مادر یا شنیدن صدای گریه او نیز اغلب نوعی پیام هیجانی به هیپوتالاموس او می فرستد که باعث تخلیه شیر می گردد. (6)
ح- مهار تخلیه شیر:
یکی از مشکلات خاص در شیردهی کودک از آنجا ناشی می شود که عوامل روانی متعدد یا تحریک عمومی سمپاتیک در سراسر بدن، می توانند ترشّح اکسی توسین را مهار کنند و در نتیجه مانع از تخلیه شیر شوند. به همین دلیل بسیاری از مادران برای آنکه بتوانند در شیردهی کودکانشان موفق باشند، باید دوره شیردهی را بدون اضطراب بگذرانند. (6)
ط- ترکیب شیر و تخلیه متابولیک مادر بر اثر شیردهی:
غلظت لاکتوز شیر انسان حدود %50 از غلظت لاکتوز شیر گاو بیشتر است، اما از سوی دیگر غلظت پروتئین شیر گاو معمولاً 2 برابر پروتئین شیر انسان یا بیشتر است و بالاخره، خاکستر شیر انسان که حاوی کلسیم و سایر مواد معدنی است، تنها به اندازه خاکستر شیر گاو است. (6)
در اوج شیردهی ممکن است روزانه 5/1 لیتر شیر ساخته شود. با این میزان شیردهی مقادیر زیادی سوبسترای متابولیک از بدن مادر خارج می گردد. مثلاً در اوج شیردهی، روزانه حدود 50 گرم چربی و حدود 100 گرم لاکتوز وارد شیر می گردد که در واقع بدن مادر آنها را از دست می دهد. همچنین ممکن است روزانه 2 تا 3 گرم فسفات کلسیم از دست برود، لذا اگر مادر روزانه مقادیر زیادی شیر ننوشد و ویتامین D کافی دریافت نکند، دفع کلسیم و فسفات از بدن او، اغلب از میزان دریافت این مواد بیشتر خواهد بود. غدد پاراتیروئید برای تامین کلسیم و فسفات مورد نیاز به مقدار زیاد بزرگ می شوند و استخوانها به مقدار قابل توجّهی دکلسیفیه می گردند. مشکل دکلسیفیکاسیون معمولاً در طول حاملگی چندان نیست، ولی در خلال شیردهی می تواند شاخص باشد. (6)
1-4 تاریخچه کشف هورمون پرولاکتین و شرح اعمال آن در شیردهی از دیدگاه بیولوژی سلولی
الف- تاریخچه کشف پرولاکتین
هورمون پرولاکتین در ابتدا به عنوان محصولی که از غده هیپوفیز پیشین ترشّح می شود، در سال 1933 میلادی شناخته شد. از آن زمان تقریباً در همه گونه های مهره دار شناخته شده است. (74)
پرولاکتین انسانی، حاوی 199 اسید آمینه است که به فرم های گلی کوزیله شده و غیر گلی کوزیله وجود دارد. وزن مولکولی آن 23000 دالتون است. گرچه هورمون رشد انسانی ولاکتوژن جفتی، فعالیت لاکتوژنیک قابل توجهی دارند، ولی آنها به ترتیب فقط %16 و %13 آمینواسید مشابه با سکوانس پرولاکتین را دارند. (74)
در جایگاه پایه ای، 3 شکل پرولاکتین آزاد می شوند: یک مونومر، دی مر و گونه های مولتی مریک که Little PRL (پرولاکتین کوچک)، Big PRL (پرولاکتین بزرگ) و Big Big PRL نامیده می شوند. دو گونه بزرگتر می توانند به فرم مونومریک تقسیم شوند که این عمل از طریق کاهش باندهای دی سولفیدی صورت می گیرد. نسبتهای هر کدام از این گونه های پرولاکتین در مقابل فیزیولوژی، پاتولوژی و تحریک هورمونی متفاوت است. (74)
مطالعات نشان داده است که پرولاکتین کوچک (23000:MW) در ترکیب بیش از 50 درصد همه تولیدات پرولاکتین ترکیبی وجود دارد و این پرولاکتین است که بیش از بقیه مسئول تحریک یا مهار غده هیپوفیز است. (74)
ب- مهار عمل پرولاکتین:
در مقابل دیگر هورمونهای هیپوفیز پیشین که توسط فاکتور آزاد کننده هیپوتالامیک کنترل می شوند، ترشّح پرولاکتین اساساً تحت کنترل مهاری با واسطه دوپامین است. دوپامین که توسط نورونهای دوپامینرژیک ناحیه توبروانفوندیبولار به داخل عروق پورتال هیپوفیزی ترشّح می شود، فاکتور مهار کننده اصلی و اولیه است. درمان با اگونیستهای دوپامین نیز، ترشّح پرولاکتین را مهار می کند. آمینوبوتیریک اسید (GABA) و دیگر نوروپپتیدها نیز به عنوان فاکتورهای مهارکننده پرولاکتین می توانند عمل کنند. (74)
ج- محرکهای پرولاکتین:
آنتاگونیستهای دوپامین مانند متوکلوپرامید و دامپریدون و غیره، با مداخله با آزادسازی دوپامین از هیپوتالاموس به غده هیپوفیز به طور عادی، آزادسازی پرولاکتین را افزایش داده و سطوح پرولاکتین سرم را بالا می برند. (74)
د- اعمال پرولاکتین از دیدگاه بیولوژی سلولی
شیر از طریق اعمال پرولاکتین روی بافت سینه که باعث ایجاد پلی آمین ها، کازئین، لاکتوز و فسفولیپیدها می شود، تولید می گردد.
در انسان، پرولاکتین اعمال 1- افزایش فعالیت آرژیناز15، 2- تحریک فعالیت اورنیتین دکربوکسیلاز16 و 3- افزایش سرعت انتقال پلی آمینها به غدد پستانی را بر عهده دارد. تمامی این اعمال منجر به افزایش سنتز اسپرمین17 و اسپرمیدین18 می شود که برای تولید شیر مورد نیاز هستند.
پلی آمینها، ساختار غشاء را پایدار می کنند، فعالیتهای نسخه برداری و ترجمه کردن را افزایش می دهند و عمل آنزیم ها را تنظیم می کنند. پرولاکتین، پیغامهای ژنتیکی برای سنتز کازئین19، اسپرمیدین، لاکتوز20 و فسفولیپیدهایی را که همگی برای شیردهی ضروری هستند، افزایش می دهد. (74)
سطوح استرادیول، در سرتاسر حاملگی بالا می رود و در سطح هیپوتالامیک عمل می کند تا ترشّح پرولاکتین را افزایش دهد. پروژسترون در سطح رسپتور پرولاکتین سلول آلوئولار، با عمل پرولاکتین تداخل می کند و این در حالی است که استروژن و پروژسترون برای اینکه رسپتور پرولاکتین فعالیت کامل داشته باشد، مورد نیاز هستند. (74)
پروژسترون توسط 3 عمل زیر با اثر مثبت پرولاکتین روی رسپتورش مخالفت می کند:
1- مهار تنظیم گیرنده پرولاکتین. 2- با کاهش اتّصال استروژن (کاهش فعالیت لاکتوژنیک). 3- رقابت برای اتصال به گیرنده گلوکوکورتیکوئید. (74)
هـ ارزیابی پرولاکتین:
پرولاکتین به صورت یک مدل پالس مانند ترشّح می شود که از پالس با دامنه ای حدود 14 پالس در 24 ساعت در فاز فولیکولی تاخیری تا حدود 9 پالس در 24 ساعت در فاز لوتئال تاخیری ترشّح می شود. (همچنین یک تغییر روز به روز وجود دارد که البته با سطوح پایین است که در صبح، بعد از بیداری فرد رخ می دهد). (74)
تعیین پرولاکتین و TSH، ارزیابی پایه ای در زنان نابارور هستند. مردان نابارور که دارای هیپوگنادیسم هستند نیز باید آزمایش شوند. سطوح پرولاکتین همچنین باید در ارزیابی آمنوره21، گالاکتوره22 و هر دو با هم (آمنوره و گالاکتوره)، پر مویی با آمنوره و خون ریزی در زمانهای غیر از زمان قاعدگی23 و بلوغ تاخیری و زودرس اندازه گیری شود. (74)
و- نقش پرولاکتین در لاکتوژنز:
پرولاکتین، هورمون اصلی در لاکتوژنز است که توسط ترکیب با فعالیتهای پیغامبر ثانویه که شامل چرخه نوکلئوتیدها، پروستاگلاندین ها و بارهای یونی کلسیم و محصولات پلی آمین و فاکتورهای رشد است، تعدیل می شود. (74)
در بارداری، AMP) CAMP حلقوی) و GMP) CGMP حلقوی) به طور فزاینده ای افزایش می یابد و ممکن است باعث تحریک مراحل میتوژنیک و مورفوژنیک شود که با حاملگی رخ می دهد. (74)
زمان زایمان، سطوح CAMP با شیب تندی پایین می آید و سطوح CGMP به بالا رفتن ادامه می دهد و همچنان در طی دوره شیردهی بالا می ماند. (74)
محرکهای CAMP، اثرات پرولاکتین را خنثی می کنند. در حالی که CGMP، فعالیّت پرولاکتین را افزایش می دهد. پرولاکتین نه از طریق CAMP و نه از طریق CGMP عمل نمی کند، اما فعالیتش ممکن است توسط CGMP تعدیل شود. پرولاکتین می تواند در متابولیزم فسفولیپیدها از طریق فعال سازی آنزیم های فسفولیپاز در غشای سلول اختلال ایجاد کند. به دنبال این عمل، پروتئین کیناز C ممکن است فعّال شده و تولید پروستاگلاندین را تعدیل و یا تولید یونهای کلسیم داخل سلولی را تعدیل کند. همچنانکه در گذشته ذکر شد، پرولاکتین فعالیتهای آنزیمی را افزایش داده و در نتیجه باعث سنتز پلی آمین افزایش یافته شده و در نتیجه باعث افزایش پیغام های ژنتیکی شده و در نهایت باعث سنتز محصولاتی می شود که برای شیردهی لازم هستند. (74)
فاکتورهای رشد مانند فاکتور رشد مشابه انسولین و فاکتور رشد اپی درمال، می تواند سبب میتوژنز24 در سلولهای غده پستانی شده و ممکن است در اثرات پرولاکتین نقش داشته باشند. (74)
نقش هورمونهای استروژن و پروژسترون نیز در تولید شیر مهم است. زیرا رخداد هورمونی برای شروع تولید شیر، کاهش سریع استروژن و پروژسترون بعد از زایمان است. (24)
1-5 شیر مادر، محتویات و فواید آن
الف- آغوز25 (کلستروم)
مایع اندک، زرد رنگ و شیری که در چند روز قبل یا بعد از زایمان از غدد پستان ترشّح می شود را آغوز گویند. این مایع زرد و غلیظ که در مقادیر کم، توسط غدد سینه مادر تولید می شود، حاوی میزان بالایی از پروتئین ها و میزان کمی قند و چربی است. در نتیجه هضم آن برای نوزاد آسان است. همچنین کلستروم حاوی ویتامینهای محلول در چربی (E,A) و کاروتنوئیدی است که به کلستروم رنگ زرد می دهد و نیز دارای مواد معدنی می باشد. اگر کلستروم آسپیره شود، سبب تحریک نمی گردد و به راحتی توسط سیستم تنفسی جذب می شود. بنابراین بلافاصله بعد از تولد، شیردهی می تواند صورت گیرد. (72 و 75)
کلستروم نقش اساسی و مهم در آماده سازی نوزاد با حمایت ایمونولوژیک بازی می کند. زیرا غنی از ایمونوگلوبولین هاست و نیز دارای آنتی بادی ها می باشد که ایمیونیتی فعّال و غیر فعّال در مقابل عوامل بیماریزای ویروسی به نوزاد می بخشد. کلستروم حاوی سطوح بسیار بالایی از IgA است. این ایمونوگلوبولین، روده نوزاد را در مقابل ویروس ها و باکتریها حمایت می کند. در نتیجه نوزاد در مقابل پولیوویروس و باکتریهای مضر مثل E.Coli که علت اصلی بیماری اسهال است، استافیلوکوکوس و حتی بعضی قارچها ایمن می گردد. کلستروم همچنین حاوی گلبولهای سفید خونی است که میکروبها را هضم می کنند و راه دیگر مبارزه با میکروارگانیزم های عفونی است، لذا آغوز را به عنوان اولین دوز واکسیناسیون به حساب می آورند. کلستروم مسیر گوارشی نابالغ نوزاد را تحریک نموده و باعث تکامل روده او می گردد. همچنین حاوی فاکتور خاصی است که رشد لاکتوباسیلوس بیفیدوس را که یک باکتری بی هوازی است، حمایت می کند. این باکتری در مسیر روده ای نوزاد شیرخوار فراوان است. (11 و 72)
کلستروم یک ملیّن است که به پاکسازی روده نوزاد از مدفوع ضخیم و تیره رنگ به نام مکونیوم، کمک می کند. پاکسازی مکونیوم باعث کاهش وقوع و شدّت یافتن یرقان می شود. (72)
با توجه به نابالغ بودن مسیر گوارشی نوزاد، فقط مقادیر کم کلستروم برای 7 تا 10 روز اول بعد از تولد ترشّح می شود. کلستروم حاوی اکثر آنتی بادی ها و مواد مغذّی که در شیر بالغ شده وجود دارد، است. اما بیش از 30 جزء در کلستروم یافت شده است که فقط 13 مورد آنها در شیر مادر یافت می شود و بقیه منحصر به کلستروم است. دانشمندان به کشف اجزای جدید در شیر مادر ادامه می دهند ولی هنوز نتوانسته اند همه اجزاء سازنده شیر مادر را کشف کنند. (72 و 75)
ب- بررسی تفاوت آغوز و شیر موقّتی
بعد از کلستروم، شیر موقتی تولید می گردد که از حدود روز هفتم تا دهم بعد از تولد نوزاد تا 2 هفته بعد از تولد، ترشّح می شود. در این شیر غلظت پروتئین و ایمیونوگلوبولین کاهش می یابد. از طرف دیگر چربی، لاکتوز و محتوای کالریک کل افزایش می یابد. سطح ویتامینهای محلول در چربی کاهش می یابد، در حالی که سطح ویتامینهای محلول در آب افزایش می یابد. با تولید شیر موقتی، نوزاد شیرخوار، وزنی را که در طی هفته اول زندگی از دست داده است، بدست می آورد.
تقریباً 2 هفته بعد از تولید شیر موقّتی، نوزاد شیرخوار شیر بالغ و غنی شده خواهد مکید. (72)
ج- محتویات و فواید شیر مادر
شیر مادر نه تنها یک مایع زندگی و دینامیک است که به سلولهای بدن نوزاد حیات می بخشد، بلکه حاوی آنزیمهای عملکردی و ایمونوگلوبولین ها و تقریباً 200 ماده سازنده است که ترکیب آن لحظه به لحظه تغییر می کند. (72)
شیردهی، محرّکی برای تعادل مجدد هورمونهاست. همچنین محرّکی برای تولید و جریان پرولاکتین است. شیردهی، پیوند دهنده مادر و نوزاد است و سبب رضایت کامل و احساس امنیت و آرامش نوزاد می گردد. شیر مادر یک ایمیونیتی طبیعی به نوزاد می بخشد. زیرا سلولهای سفید خون مادر از طریق شیر او به نوزاد منتقل می شود. (36)
شیر مادر به طور طبیعی سرشار از اسیدهای چرب اساسی و مهم26 است. این مواد پاسخگوی اکثر عملکردهای فیزیولوژیکی مهم در بدن نوزاد، بویژه سلامتی سلولهای مغزی او و رشد و تکامل آنهاست. EFAs، تکامل قوه درک و دانش در طی رشد نوزاد را سرعت می بخشد. (36)
نوزادانی که شیر مادرشان را می خورند، کمتر به عفونتهای گوشی، تنفسی و معدی – روده ای مبتلا می شوند که به دلیل آنتی بادی هایی است که از مادر به آنها منتقل می شود. بعلاوه شیردهی همچنین خطر ابتلا به دیگر بیماریها مانند دیابت کودکان27، بیماری کراون و لمفومارا کاهش می دهد. (43-49) همچنین نوزاد را در مقابل بسیاری از بیماریهای عفونی دیگر مانند اوتیت میانی و باکتریمی مننژیت ناشی از هموفیلوس آنفلوآنزا حفاظت می کند. تمامی این اعمال به این علت است که شیر مادر حاوی عوامل اختصاصی نظیر لمفوسیتها و آنتی بادی ها و عوامل غیر اختصاصی از قبیل فاگوسیتها، ماکروفاژها، لاکتوفرّین، لیزوزیم، لاکتوپروکسیداز28 وکمپلمانهای C3 و C4 است. (11)
شیر مادر مایعی حیات بخش و پیچیده است و حاوی اجزای فراوان می باشد که به راههای مختلف عمل می کنند، روت لاورنس (Ruth lawrence) بیوشیمی شیر مادر را اینچنین شرح داده است: آنزیم هایی مثل آمیلاز که ممکن است رشد میکروارگانیزم های خاصی را مهار کنند و لیپازها که چربی ها را به اسیدهای چرب آزاد می شکنند، شیر مادر را قابل هضم تر می کنند. دهیدروژنازها، لاکتوسنتتاز که شکل گیری و تولید لاکتوز را کاتالیز می کند، لیزوزیم که شکستن دیواره سلولی باکتریهای خاصی را کاتالیز می کند و در نتیجه در فعالیت آنتی باکتریال شیر مادر نقش مهم دارد و کمک به شکستن موکوپلی ساکاریدها می کند. فسفاتازها و پروتئازها و آنتی پروتئازها که در ابتدا بلافاصله بعد از تولد کمک به هضم می کنند و بعد از مدتی غدد پستانی را حمایت کرده، نوزاد را در مقابل عفونت حفظ می کنند و کمک به انتقال ایمونوگلوبولین های سالم و بی نقص به نوزاد می کنند. (72)
شیر مادر حاوی هورمونهاست. به عنوان مثال نوزادانی که هیپوتیروئیدی دارند، توسط شیردهی با شیر مادر می توانند حمایت شوند. شیر مادر حاوی پروستاگلاندین هاست که در حرکات معدی – روده ای و ایجاد سروموکوزال معده ای نقش دارند. (71)
اثرات ضد عفونی و نقش پیشگیری شیر مادر در ارتباط با بسیاری از ویروس ها از قبیل کوکساکی، انتروویروس، ویروس فلج اطفال، سرخجه، ویروس سیتومگال، هپاتیت ب، آنفلوآنزا و بسیاری از قارچها مثل کاندیدا و تعدادی از باکتریها نظیر سالمونلّا، شیگلّا، E.Coli، پنوموکوک، استافیلوکوک و باسیل کزاز به اثبات رسیده است. (11)
1-6 تغذیه با شیر مادر:
به دلیل اینکه ارتباط مادر و نوزاد می تواند به سرعت پس از تولد برقرار گردد، معمولاً مادر و نوزاد را در 24 ساعت اول در کنار یکدیگر قرار می دهند. پرستار یا متخصص شیردهی می تواند طریقه درست نشستن و قرار گرفتن مادر و نوزاد و شیوه لمس گونه نوزاد برای تشویق جستجوی پستان را به مادر نشان دهد. بهترین حالت برای شیر دادن "Cradle hold" می باشد. مادر پستان را به این صورت در دهان نوزاد می گذارد که دست خود را روی سینه و زیر پستان گذاشته و یک یا دو انگشت خود را آهسته بدون آنکه به هاله دور نوک پستان تماس یابد، به جلو می راند، انگشت شست در بالای انگشتان قرار گرفته و برای درست قرارگیری نوک پستان در دهان نوزاد استفاده می شود. بدن نوزاد به طرف مادر چرخیده و نوک پستان میان لبهای نوزاد قرار داده می شود و رفلکس مکیدن آغاز می گردد.(12 و 13) باید سعی مادر بر آن باشد که به گونه ای کودک خود را برای شیر دادن قرار دهد که او به راحتی بتواند نوک پستان و هاله اطراف آن را در دهان خود قرار دهد. در غیر این صورت چون فقط نوک پستان در دهان کودک است، احتمال زخمی شدن وجود دارد. بعلاوه کودک ناراحت بوده و شیر کمتری وارد دهان او می شود. (15)
باید همیشه در منزل شرایط خوبی از نظر روحی برای مادر به وجود آید تا شیر فراوان داشته باشد. چنانچه مادر، عصبی و مضطرب باشد، تولید شیر که تابع رفلکس های عصبی است، کم می شود، لذا کودک در گرسنگی به سر می برد. (15)
کودک در ابتدای شیردهی 15 تا 45 میلی لیتر آغوز دریافت می کند. این تحریک اولیه در نتیجه مکیدن آغوز، به جریان یافتن شیر کمک می کند. هر وقت کودک گرسنه باشد و تقاضای خوردن شیر نماید، باید به او شیر داد و هیچ وقت نباید شیر دادن را زمان بندی کرد. مادر بسرعت یاد می گیرد که کودکش در چه زمانی گرسنه است و می تواند بین گریه گرسنگی و انواع دیگر گریه ها تفاوت قائل شود. نوزاد در هفته های اول اغلب هر 2 ساعت یکبار شیر می خورد، اما بزودی زمان شیر خوردن خود را به صورت فواصل 3 یا 4 ساعته تنظیم می کند. در حدود دو ماهگی تا ساعت 2 یا 3 صبح می خوابد و در پنج ماهگی برای خوردن شیر در ساعت 10 تا 11 شب نیز از خواب بیدار نمی شود. (12)
وقتی کودک سیر شد، از مکیدن دست بر می دارد و استراحت می کند، لذا نباید به زور او را وادار به مکیدن نمود؛ بعد از اتمام شیردهی توصیه می شود که کودک را در وضعیتی قرار دهند تا گازهای معده خارج شود. (15)
ممکن است بعد از شیردهی از یک پستان، کودک تمایل به خوردن شیر از پستان دیگر نداشته باشد، احتمالاً علت آن سیر بودن، گرم بودن هوا و یا خواب آلودگی است. در این صورت بعد از مدتی مجدداً باید او را تشویق به شیر خوردن از پستان دیگر نمود ولی اگر امتناع ورزید، نباید اصرار کرد و باید او را آزاد گذاشت. (15)
تحقیقات نشان داده است که ضربان قلب نوزاد شیرخوار توسط قلب مادر تنظیم می گردد و گرمای بدن او توسط گرمای بدن مادر، پایدار می شود. (41)
مادر شیرده نباید از شیر خشک یا مواد نظیر آن و از پستانک استفاده کند. زیرا نوزاد تنبل می شود و دیگر حاضر به مک زدن سینه مادر نیست. (21)
انتشارات یونیسف برای تغذیه شیرخواران بر این توصیه تاکید می کند که کودک باید به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه شود. به این معنی که تا پایان 6 ماهگی به جز شیر مادر، از هیچ ماده دیگر حتی آب استفاده نکند. جز در موارد خیلی نادر، افزودن غذا یا مایعات دیگر ضرورتی ندارد و می تواند مضر باشد و زمینه لازم برای ایجاد عفونت و آلرژی را فراهم نموده و نیز باعث پر شدن معده و در نتیجه دریافت کم شیر مادر شود. شیر مادر باید تا پایان دو سال کامل ادامه یابد، اما از پایان 6 ماهگی باید با غذاهای جامد مناسب تکمیل شود. (21)
الف- ناکافی بودن شیر مادر
یکی از شایعترین دلایلی که مادران در سراسر جهان برای توقف تغذیه با شیر مادر یا عرضه زودرس غذاهای کمکی مطرح می کنند، این است که فکر می کنند شیرشان کافی نیست یا کیفیت آن مناسب نیست. (88)
به نظر می رسد که در تمامی جوامع، اعتماد مادر نسبت به توانایی خود برای تامین نیازهای کودکش ضعیف است. آنها نیاز به حمایت فعال دارند تا با موفقیت به تغذیه با شیر خود بپردازند. معمولاً بر خلاف تصور مادران که فکر می کنند شیرشان ناکافی است، نوزاد، تمام شیر مورد نیاز خود را دریافت می کند. (88)
تقریباً تمامی مادران می توانند شیر کافی برای یک یا حتی دو نوزاد تولید کنند که توسط مکیدن موثر نوزاد و تغذیه مکرر برحسب میل و تقاضای او تامین می شود. مقدار شیری که تولید می شود، به وسیله مقدار شیری که نوزاد می خورد، تعیین می شود، یعنی وقتی بیشتر بمکد، شیر بیشتری تولید می شود. (88)
مادرانی که فکر می کنند شیر کافی ندارند، نیاز به کمک و حمایت فردی آگاه و ماهر دارند. سه سوال مطرح است:
1- آیا نوزاد شیر کافی دریافت می کند یا خیر؟ 2- اگر نوزاد شیر کافی دریافت نمی کند، علت آن چیست؟ 3- چگونه به مادر و نوزاد او کمک شود؟ (88)
– آیا نوزاد شیر کافی دریافت می کند یا خیر؟
دو نشانه معتبر وجود دارد که حاکی از ناکافی بودن دریافت شیر مادر توسط نوزاد است که عبارتند از:
– وزن گیری ناکافی – دفع مقادیر کم ادرار غلیظ
منحنی رشد، وسیله مفیدی برای پی بردن به وزن گیری مطلوب نوزاد است. اما اگر منحنی های رشد در دسترس نباشد، یک قاعده مفید و عملی این است که اگر وزن گیری شیرخوار کمتر از 500 گرم در ماه در طول 6 ماه اول عمر باشد یا اگر وزن او پس از 2 هفته کمتر از وزن تولدش باشد، وزن گیری او ناکافی است. به منظور تصمیم گیری در مورد وزن گیری ناکافی، لازم است حداقل وزن نوزاد در دو بار توزین با هم مقایسه شود. حداقل فاصله مفید، یک هفته است که شیرخوار باید 125 گرم یا بیشتر در طی این مدت اضافه وزن پیدا کند. (88)
اگر نوزاد کمتر از 6 بار در روز ادرار کند و ادرار او زرد رنگ و بوی تند داشته باشد، می تواند نشانگر دریافت ناکافی شیر مادر باشد. بررسی ادرار نوزاد باید به عنوان یک راهنما و نه به عنوان یک قاعده مورد استفاده قرار گیرد. زیرا هنگامی که شیرخوار در اثر اسهال دچار کم آبی شده باشد و یا در کنار شیر مادر از سایر مایعات نیز استفاده کند و یا پوشک های غیر جاذب ادرار استفاده کند، نشانه خوبی نیست. چون در شرایط فوق برآورد راندمان ادرار مشکل خواهد بود. (88)
– چرا نوزاد شیر کافی دریافت نمی کند؟
اگر ثابت شد که نوزاد شیر کافی دریافت نمی کند، علت باید تعیین شود. 2 فاکتور 1- تغذیه با شیر مادر 2- عوامل روحی – روانی مادر رایج هستند. عوامل روحی اغلب عوامل تغذیه با شیر مادر را ایجاد می کند. به عنوان مثال فقدان اعتماد به نفس سبب تغذیه نوزاد با بطری می شود و یا یک مادر خسته ممکن است نوزاد خود را کمتر تغذیه کند. ابتدا باید این دلایل شایع کنترل شود. شرایط جسمی مادر و شرایط نوزاد از دلایل شایع و عمده نیستند و فقط باید وقتی بررسی شوند که دلیل عمده و شایعی شناسایی نشود. (88)
– فاکتورهای تغذیه با شیر مادر: این فاکتورها معمولاً مربوط به نحوه گرفتن پستان توسط نوزاد و مدت مکیدن اوست. گرفتن نادرست پستان دلیل شایعی است که باعث می شود نوزاد به طور موثر شیر دریافت نکند. این امر سبب دریافت ناکافی شیر توسط نوزاد شده و منجر به تاخیر در وزن گیری می شود یا ممکن است سبب نارضایتی نوزاد و در نتیجه گریه او شود. از سوی دیگر برای مادر مسئله می شود، زیرا احتمال دارد که فکر کند نوزادش به تغذیه تکمیلی نیاز دارد. (88)
تغذیه تکمیلی زودرس حتی آشامیدنی ها، گرسنگی و تشنگی نوزاد را برطرف نموده و موجب مکیدن کمتر پستان می شود. استفاده از شیشه شیر و پستانک، میل مکیدن نوزاد را کاهش می دهد. عکس العمل مادر به این امر نیز تولید شیر را کمتر خواهد کرد، بطوری که به نظر می رسد شیر او ناکافی است. (88)
– عوامل روحی – روانی مادر: مادران اغلب درباره توانایی خود برای تولید شیر کافی جهت تغذیه فرزندشان نگران هستند. مادران جوانی که از طرف خانواده و دوستان حمایت نمی شوند یا تجربه بدی در شیردهی داشته اند، بویژه احتمال دارد فاقد اعتماد به نفس باشند. تبلیغ و ترویج شیر خشک، تجویز بی مورد ارائه نمونه های رایگان آن، مادران را دچار تردید نسبت به کفایت تولید شیر خود می کند. این شرایط متفاوت، ممکن است منجر به استفاده زودرس از تغذیه تکمیلی شود. مادری که شیردهی را دوست ندارد، خسته است یا کودکش پستان او را نمی گیرد، ممکن است دچار مشکل در تامین نیاز کودک شود. ممکن است طفل را به قدر کافی به خود نزدیک نکند و در نتیجه او نتواند پستان را به خوبی بگیرد یا به دفعات کم و یا مدّت کوتاه شیر بدهد. استرس نیز می تواند باعث کاهش موقت در جریان شیر مادر گردد. بطوری که به نظر می رسد که شیر مادر خشک شده است. (88)
– چگونه به مادر و نوزاد او کمک شود؟ (88)
اگر این نتیجه حاصل شد که نوزاد شیر کافی دریافت نمی کند، باید به مادر کمک کرد تا اعتماد پیدا کند که می تواند برای فرزندش شیر کافی تولید کند. مراحل زیر به مراقبت از مادر و کودک کمک می کند:
– علت را باید شناسایی کرد. از طریق گوش دادن به حرفهای مادر و گرفتن تاریخچه و آگاهی درباره عوامل مربوط به تغذیه با شیر مادر، مصرف قرصهای ضد بارداری و دیورتیکها. معاینه نوزاد و اطلاع یافتن در مورد بیماری یا ناهنجاری و میزان رشد او. معاینه مادر و دقت درباره تغذیه و سلامت و هر نوع مشکلات پستانی او.
– باید اعتماد به نفس مادر را تحکیم و او را حمایت کرد.
– باید مادر را تشویق کرد.
– باید کمک عملی ارائه داد که از طریق اصلاح نحوه شیر دادن به نوزاد صورت می گیرد.
– دادن اطلاعات مناسب به مادر شامل: 1- به طور مکرر، طولانی و شب نیز شیردهی صورت گیرد.
2- استفاده از بطری و پستانک متوقف شود. 3- دادن آرامش به مادر.
ب- موارد قابل توجه در طی شیردهی
– مطالعات نشان داده است که اگر مادر شیرده در طی شیردهی، اول سینه چپ را در دهان نوزاد بگذارد، بهتر است. شاید علت، آن باشد که نوزاد ضربان قلب مادر خود را می شنود. (41)
– نوزاد شیرخوار باید 8 تا 12 بار در طی 24 ساعت با شیر مادر تغذیه شود. (39)
– مادر شیرده حتماً باید در صبح خیلی زود نیز نوزاد خود را شیر دهد. زیرا اوج سطح پرولاکتین در بین ساعت 1 تا 5 صبح است. بنابراین شیردهی در این فاصله، باعث افزایش میزان تولید شیر می شود. (39)
– مادر شیرده باید سعی نماید در هر شیردهی، هر پستان را به طور کامل تخلیه کند، زیرا تحقیقات نشان داده است که خالی نمودن پستان به طور کامل نسبت به تداوم برداشت شیر، فاکتور مهمتری در تولید شیر است. سرعت تولید شیر در زمانی که پستان کاملاً خالی است، 5 برابر زمانی است که نیمه پر یا پر است. (39)
– مادر در طی شیردهی نباید سیگار بکشد و یا مواد کافئین دار مصرف کند و نباید از قرص های ضدبارداری به جز لاینسترنول استفاده کند. زیرا موارد گفته شده، تولید و جریان شیر را کاهش می دهد. (39)
– مادر شیرده باید تغذیه مناسب و کافی داشته باشد، مایعات فراوان مصرف کند و دچار فشار روحی و خستگی مفرط نشود. اگر مادر شیرده رژیم بگیرد، نباید جذب کالری او پایینتر از 1800 کالری باشد. (39)
– مادر شیرده می تواند مخمر آبجو را به صورت پودر برای افزایش انرژی و تولید شیر مصرف کند. برای این منظور 1 تا 2 قاشق غذاخوری از پودر مخمر آبجو را می تواند در آب میوه بریزد. بهتر است با 1 قاشق چای خوری شروع کند. به دلیل اینکه مادر و نوزاد او دچار نفخ نشوند، همچنین جوی دو سر، یک مقوّی و افزایش دهنده شیر است و یک ظرف آن در یک روز پیشنهاد شده است. گیاه رازیانه نیز به طور مداوم برای افزایش تولید شیر پیشنهاد شده است. (دوز آن: 1 کپسول، 3 بار در روز یا 2 میلی لیتر تنطور، 3 بار در روز می باشد) (39)
– جعفری، لیمو و نعناع از جمله موادّی هستند که در مقادیر زیاد، شیر مادر را کاهش می دهند. (39)
– مادر شیرده اگر مجبور باشد دارو مصرف کند که البته با تجویز پزشک او می باشد، حتماً باید داروی خود را به صورت خوراکی و بلافاصله بعد از شیردهی مصرف کند و تا چند ساعت بعد از مصرف آن دارو، شیر ندهد. (49)
– مادر شیرده باید حداقل دوز ممکن را مصرف کند و همیشه از مصرف دارو با اثر قوی خودداری کند. همچنین باید موارد استفاده و عوارض جانبی اجزای تشکیل دهنده فرمولاسیون داروها را قبل از مصرف بداند. (49)
– قبل از اینکه مادر شروع به انجام کارهایی برای افزایش میزان تولید شیر خود نماید، باید مطمئن شود که واقعاً میزان شیر او کم است. (39)
– مادران شاغل باید در محیط کار خود همواره شیر خود را بدوشند تا تولید شیرشان کم نشود و در تعطیلات آخر هفته نیز سعی کنند که استراحت کنند و همواره فرزندشان را در آغوش بگیرند و شیر دهند. (39)
شیر مادر به عنوان یک بستر مناسب برای پرورش باکتریها عمل می کند. بنابراین مادر شیرده باید موارد زیر را رعایت نماید. 1- از گرمای مرطوب مانند دوش استفاده نماید. 2- مواردی که ممکن است مانع جریان درست و راحت شیر شوند را شناسایی و حذف نماید، بنابراین از زیرپوش سفت و محکم یا پمپ کردن پستان با وسیله ای که نوک سینه را فشار می دهد و ممکن است آن را زخم کند، اجتناب کند. (39)
برای کاهش آلودگی در شیر مادر، مادران شیرده باید موارد زیر را رعایت نمایند:
1- هرگز مادر شیرده نباید در معرض رنگ سربی قرار گیرد.
2- ماهی یا غذاهای دریایی از آبهای آلوده را مصرف نکند.
3- هرگز دود استنشاق نکند.
4- هرگز سیگار نکشد و الکل و داروی خودسرانه مصرف نکند.
5- از حشره کشها در اطاق خود و یا حتی در باغ خانه استفاده نکند.
6- در نواحی صنعتی با مواد سمّی زندگی نکند. زیرا آلودگی های شیمیایی و محیطی می تواند وارد شیر مادر شود. مثل DDT و dioxins و غیره. (76)
مادران شیرده می توانند در طی دوران شیردهی در صورت برخورد به موارد زیر، از پزشک خود کمک بگیرند.
1- اگر به مدت 40 دقیقه به نوزاد خود شیر دهند ولی هنوز نوزاد خوب شیر نخورد.
2- اگر نوزاد بیش از 4 ساعت بین شیردهی ها بخوابد.
3- اگر نوزاد بیش از حد عصبی است.
4- اگر مدفوع نوزاد، زرد روشن نباشد.
5- اگر نوک پستانها زخمی و ترک خورده است یا خون از آنها می آید و شیردهی به نوزاد را دچار مشکل می کند. همچنین اگر مادر شیرده، در ناحیه ای از پستان برآمدگی حس کرد و همراه آن شیر او کاهش یافت. زیرا التهاب پستان در اثر انسداد مجاری شیری و کاهش جریان شیر به بیرون رخ می دهد. (41)
ج- جلوگیری از بارداری در زمان شیردهی:
قرص های ضد بارداری از نوع قرص HD، شیر را کم می کند. بنابراین نباید استفاده شود و اگر در مواردی مادر مجبور باشد که آن را مصرف کند، باید از نوع ضعیف آن مانند LD که احتمالاً شیر را کم نمی کند، استفاده کند. (15)
بهترین روش جلوگیری از حاملگی در طی شیردهی، استفاده از پروژسترون است که به نام Minipill و در ایران قرص لاینسترنول یا قرص شیردهی نامیده می شود و باید از هفته سوم بعد از زایمان، آن را شروع کرد. همچنین می توان 3 هفته بعد از زایمان از قرص جلوگیری LD به عنوان پیشگیری استفاده نمود. قرص های جلوگیری از بارداری، هیچگونه اثر مضرّی روی ترکیب شیر ندارند. (15)
د- از شیر گیری29
بعضی کودکان تا یک سالگی با شیر مادر تغذیه می شوند. سایر کودکان، اگر شیر مادر کافی نباشد یا مادر مشغول کار در خارج از منزل شود، در طی چند ماه با یک یا دو شیشه شیر خشک از شیر گرفته می شوند. (24)
قطع تغذیه با شیر مادر باید به تدریج انجام شود. یک بطری یا یک فنجان شیر در یک وعده غذایی جانشین تغذیه با شیر مادر می شود. وقتی کودک به این وضعیت عادت کرد، بعد از یک یا دو هفته، مقدار شیر به دو بطری یا دو فنجان افزایش داده می شود. از شیرگیری کامل، دو تا سه ماه طول می کشد. (24)
بهترین راه برای خشک نمودن شیر مادر آن است که دوشیده نشود و اگر درد و پرخونی، مادر را ناراحت کند، از مسکن ها استفاده نماید. (15)
در گذشته نه چندان دور از دارویی به نام بروموکریپتین برای خشک کردن شیر استفاده می شد. البته امروزه نیز هنوز گاهی و در بعضی مناطق از آن استفاده می شود. اما چون اخیراً ملاحظه شده که این دارو ممکن است بعد از زایمان، سبب سکته مغزی، قلبی، تشنج و ناراحتی اعصاب گردد، مصرف آن توصیه نمی شود. (15)
امروزه از قرص Cabergoline با نام تجارتی dostinex (r) برای از شیر گرفتن استفاده می گردد. این فرآورده به صورت دو قرص 5/0 میلی گرمی در یک جعبه موجود است. این قرص تولید شیر را متوقف می کند و عوارض جانبی آن بسیار کمتر از بروموکریپتین می باشد. (91)
1-7 اثرات شیر مادر بر سیستم های گوناگون بدن نوزاد
الف- تاثیر شیر مادر بر استخوان سازی نوزاد
شیر مادر حاوی لاکتوز است که دی ساکاریدی از گلوکز و گالاکتوز می باشد. لاکتوز، جذب کلسیم را افزایش می دهد و در نتیجه از پیشرفت بیماری نقص ویتامین D ممانعت می کند. نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند، به راشیتیسم مبتلا نمی شوند. مگر آنکه مادران آنها غذاهائی را صرف نمایند که از نظر ویتامین D کمبود داشته باشد. قرار گرفتن بدن در مقابل تابش اشعه آفتاب و مصرف غذاهای دریائی، میزان ویتامین D مادر را بالا می برد. (72)

ب- تاثیر شیر مادر بر رشد و تکامل سیستم عصبی نوزاد
شیر مادر به دلیل داشتن لاکتوز و در نتیجه گالاکتوز حاصل از آن، بسیار مفید است. زیرا گالاکتوز منبع مهمی برای تولید گالاکتولیپیدهاست که برای رشد و تکامل مغز نوزاد ضروری می باشند. در حالی که در شیر خشک، گالاکتوز یافت نمی شود. همچنین شیر مادر حاوی DHA 30 می باشد که یک اسید چرب بلند زنجیره است و برای رشد و تکامل سلولهای مغزی نوزاد ضروری می باشد، همچنین آمینو اسید تورین31 که به مقدار فراوان در شیر مادر وجود دارد، با رشد و تکامل سیستم عصبی نوزاد مرتبط است.(تورین در سالهای اخیر به شیر خشک نوزاد اضافه شده است.) (72)
ج ـ تاثیر شیر مادر بر سیستم ایمنی نوزاد و حمایت ایمونولوژیک غیرقابل جایگزینی آن.
نوزاد بعد از تولد، در معرض خطر بزرگ عفونت باکتریال است. شیر مادر حاوی عناصر مختلف و فراوانی است که با یکدیگر همکاری دارند تا نوزاد را در مقابل عفونتها ایمن سازند. کلستروم و شیر مترشّحه بالغ، حاوی گلبولهای سفید خونی مانند ماکروفاژها و لمفوسیتهاست. ماکروفاژها، گلبولهای سفید بزرگی هستند که می توانند قارچها و باکتریها را بلعیده و باکتریها را نابود کنند و احتمالاً لمفوسیتها را ذخیره کنند که با میکروبهایی که روده را مورد تهاجم قرار می دهند، واکنش دهند. در شیر مادر ایمونوگلوبولین ها وجود دارند و IgA نقش مهم در مبارزه با عفونت بازی می کند. آنتی بادیهای خاصی در شیر مادر بر ضد باکتری E. coli مضر وجود دارد. همچنین آنتی بادیهای موجود در شیر مادر، ویروس پولیو، انگل ژیاردیا و بعضی قارچها را می کشند. (72)
فاکتور مقاوم در شیر مادر تشخیص داده شده است که نوزاد را در مقابل عفونت حاصله از باکتری استافیلوکوکوس حفاظت می کند. لیزوزیم موجود در شیر مادر، آنزیمی است که می تواند به شکست دیواره سلولی بعضی باکتریها کمک کرده و در نتیجه از رشد باکتریال ممانعت کند. لاکتوفرّین که درشیر مادر موجود است، به آهن وصل می شود، در نتیجه آن را غیر قابل دسترسی برای استفاده توسط میکروبهای وابسته به آهن شامل بعضی باکتریها و مخمر می سازد. (72)
ماده ای شبیه به انترفرون در شیر مادر، فعالیت ضد ویروسی دارد.به دلیل وجود آنتی بادیهای فراوان در شیر مادر، نوزاد کمتر دچار سرماخوردگی می شود و در صورت بیمار شدن، بزاق او سینه مادر را تحریک کرده تا آنتی بادی های خاصی متناسب با بیماری او بسازد. (72)

دـ تاثیر شیر مادر بر تعادل وزن، قد و رشد نوزاد
نوزادانی که شیر مادر را می خورند، نمی توانند پرخوری کنند. زیرا شیر مادرحاوی پروتئینهایی است که به آسانی هضم می شود و چربی های شیرمادر به خوبی جذب می گردد و در نتیجه نوزاد، دارای وزن طبیعی می شود. شیردهی حتی کمک به کاهش چاقی نوزاد می کند. نوزادانی که برای3 تا5 ماه شیر مادر را می خورند، نسبت به نوزادانی که شیر مادر را نمی خورند، کمتر چاق می شوند و نوزادانی که برای 6ماه شیر مادر را می خورند،43 درصد کمتر چاق می شوند و نوزادانی که بیش از1سال شیر مادر را می خورند، 72 درصد کمتر چاق می شوند. این اثر در نوجوانی ظاهر می گردد. (76)
بعلاوه بعضی از تحقیقات نشان داده است که شیردهی از چاقی در بزرگسالی پیشگیری می کند.زیرا نوزادان شیرخوار با بطری، غلظت بالایی از انسولین در خون خود دارند که به ذخیره چربی کمک می کند. در حالی که درمورد نوزادان شیرخوار چنین نیست. همچنین چربی ها و پروتئین ها در شیر مادر مقادیر صحیحی دارندو آسانترمتابولیزه می شوند. بنابراین چربی ها ذخیره نشده و در نتیجه نوزاد در بزرگسالی چاق نمی شود. (76) بر طبق تحقیق و بررسی روی 2000 کودک در دانمارک و استونی، تاثیر شیر مادر بر قد و چگونگی رشد کودکان کاملاً مشخص بود. پژوهشگران فکر می کنند که تغذیه با شیر مادر ممکن است یک اثر متابولیکی برنامه ریزی شده در پیشگیری از چاقی باشد. از آنجا که خطر ابتلاء به چاقی در بزرگسالی به دنبال چاقی دوران کودکی افزایش می یابد، تغذیه با شیرمادر می تواند در تلاشهایی که به منظور کاهش بیماریهای قلبی ـ عروقی و سایر بیماری های ناشی از چاقی انجام می گیرد، به عنوان یک معیار بسیار مهم و با ارزش تلقی گردد. (20)
هـ تاثیر شیر مادر بر سیستم تنفسی نوزاد
نوزادانی که شیر مادر را می خورند، کمتر دچار آبریزش از بینی و آلرژی ها می شوند و نیز کمتر دچار خارش های پوستی و آسم می گردند. ممکن است این موارد برای سلامت کودک خطرناک باشد. بر طبق تحقیقات، حتی اگر6 ماه به کودک شیر داده شود، آلرژی در او کمتر رخ می دهد. (شیر گاو، آلرژی را در کودک افزایش می دهد، زیرا حاوی موادآلرژن است.)
همچنین نوزادانی که شیر مادر را می خورند، کمتر به بیماریهای تنفسی دچار می شوند. شیر مادر، نوزادان را در مقابل عفونتهای حاد تنفسی، برونشیت، برونشیولیت و پنومونی حفاظت می کند و در نتیجه منجر به کاهش بروز این بیماریها و کاهش مرگ و میر ناشی از آنها در نوزادان می شود. تغذیه با شیر مادر، امکان ابتلاء به عفونتهای حاد تنفسی را تا 5 برابر و احتمال مرگ ناشی از این بیماریها را تا 4 برابر کاهش می دهد. (11 و 75)
و- تاثیر شیر مادر بر سیستم قلب و عروق نوزاد در سالهای آتی زندگی
شیر مادر یکی از کلیدهای سلامتی قلب نوزاد در سالهای آینده زندگی اوست. کلسترول بهتر، خطر کمتر برای دیابت وابسته به انسولین و وزن کمتر و فشار خون کمتر در طول زندگی برای نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می گردند، ممکن می شود. بعلاوه تحقیقات وسیع نشان می دهد که شیردهی کمک به منع دیابت وابسته به انسولین می کند که فاکتور دیگری در پیشرفت بیماری قلبی است. نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند، بویژه در 3 ماه اول زندگی 34 درصد خطر کمتری در پیشرفت دیابت وابسته به انسولین در سالهای آینده زندگی دارند. همچنین این نوزادان سطوح کلسترول پایینی در بزرگسالی دارند و این نتیجه گرفته شده که شیر مادر، متابولیزم چربی ها را در سالهای آینده، تحت تاثیر قرار می دهد و در نتیجه سطوح کلسترول خون را کاهش داده و خطر ابتلاء به بیماریهای قلبی – عروقی را کاهش می دهد. (76)
ز- تاثیر شیر مادر بر سیستم گوارشی نوزاد
نوزادانی که شیر مادر را می خورند، نسبت به انتروکولیتیزنکروتیز32 (NEC) که یک بیماری تهدید کننده روده است، مقاوم هستند. در این بیماری در موارد شدید و حاد، آستر مسیر روده ای پرفوره شده و منجر به پریتونیت می گردد. (72) ماده ای به نام فاکتور بی فیدوس33، در شیر مادر، باعث رشد باکتریهای مفید در مسیر گوارشی نوزاد می شود. این باکتریهای مفید، سایر باکتریهای تولید کننده بیماری را نابود می کنند و از بروز اسهال و دیگر عفونتهای روده ای جلوگیری می نمایند. (75) همچنین قند موجود در شیر که لاکتوز نام دارد، سبب اسیدی کردن روده کودک شده، لذا مانع از بروز عفونت روده ای می گردد. در عین حال به جذب بیشتر کلسیم از روده نوزاد کمک می کند. (72) شیر مادر در مسیر گوارشی نوزاد، سفت نمی شود و مدفوع سفتی ایجاد نمی کند و در نتیجه نوزاد دچار یبوست نمی گردد. (75) همچنین در نوزادانی که شیر مادر را می خورند، خطر ابتلاء به بیماری کراون34- که بیماری مزمن التهابی روده با علّت ناشناخته است – کاهش می یابد. (75)
ح- تاثیر شیر مادر بر سیستم شنوایی نوزاد
نوزادانی که شیر مادر را می خورند، کمتر دچار عفونتهای گوش، بویژه عفونتهای گوش میانی می شوند. (77)

ط- تاثیر شیر مادر بر کاهش میزان کم خونی نوزاد
آهن شیر مادر به صورتی است که کاملاً جذب می شود و در نتیجه نوزاد کمتر دچار کم خونی می گردد. بعلاوه هنگامی که آهن به خوبی از روده جذب شود، در روده نمی ماند و در نتیجه احتمال عفونت روده ای را در نوزاد کاهش می دهد. (15)
ی- تاثیر شیر مادر در پیشگیری از دیابت نوع 2
شیر دهی نوزاد با شیر مادر به مدت 12 ماه یا بیشتر، فاکتور مهم پیشگیری در مقابل پیشرفت نوع 2 دیابت در اوست. (76)
ک- تاثیر تغذیه با شیر مادر بر مننژیت ناشی از هموفیلوس آنفلوآنزا
بین سالهای 1987 و 1992 میلادی، محققین سوئدی یک تحقیق انجام دادند و طی آن به این نتیجه رسیدند که تغذیه طولانی مدت با شیر مادر، احتمال ابتلا به مننژیت ناشی از هموفیلوس را کاهش می دهد. در تحقیق جدید، محققین سوئدی تاثیر طولانی مدت تغذیه انحصاری با شیر مادر را بر روی میزان عفونتهای مننژیتی ناشی از هموفیلوس، طی یک دوره پانزده ساله (1965-1992) در یک جمعیت مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاکی از آن بود که تغذیه انحصاری با شیر مادر، خطر ابتلا به مننژیت را برای مدت 5 تا 10 سال کاهش می دهد. آمار و ارقام بدست آمده، نشان داد که هر چه مدت تغذیه انحصاری با شیر مادر کمتر باشد، میزان ابتلا به مننژیت در سنین 5 تا 10 سالگی افزایش می یابد. محققین معتقدند که این نتایج باید در طرح ترویج تغذیه با شیر مادر بخصوص در کشورهایی که واکسیناسیون بر علیه هموفیلوس به دلیل گرانی هزینه آن انجام نمی شود، مدّ نظر قرار گیرد. (20)
1-8 فواید شیردهی بر مادر شیرده
شیردهی نوزاد و مک زدن او، باعث آزادسازی اکسی توسین از غدد هیپوفیز خلفی می شود که سبب انقباض سلولهای میواپی تلیال دیواره های مجاری غدد پستانی و در نتیجه خروج شیر از کیسه های شیری به بیرون می شود که این پدیده، رفلکس letdown نامیده می شود. همزمان با انقباض سلولهای میواپی تلیال مجاری غدد پستانی، رحم مادر نیز منقبض می شود و در نتیجه اندازه رحم، سریع تر به وضع طبیعی برمی گردد. مطالعات نشان داده است که مادران شیرده، سریع تر وزن اضافی را از دست می دهند و به وزن طبیعی قبل از حاملگی برمی گردند. همچنین شیردهی، خونریزی بعد از زایمان را کاهش می دهد. شیردهی، بازگشت اوولاسیون بعد از تولد نوزاد را به تاخیر می اندازد. (75)
مادران شیرده که به نوزاد خود شیر می دهند، بهترین حالت را برای استخوانهای خود و فرزندشان انتخاب می کنند. مطالعات اخیر نشان می دهد که شیردهی کمک به دوباره سازی و قوت ساختار استخوانی مادر می کند که شاید این گفته تعجب آور باشد. اگرچه مطالعات نشان می دهد که شیردهی سبب از دست رفتن استخوان می شود، ولی این حالت در طی حدود 2 سال بعد از زایمان بهبود می یابد. سیکل یا چرخه از دست دادن استخوان / بدست آوردن و بهبود دوباره آن، به بدن اجازه می دهد که دوباره سازی کند. (76)
مادران شیرده کمتر از آرتریتیزروماتوئید رنج می برند. مطالعات جدید در دانشکده آمریکائی روماتولوژی نشان داده است که شیردهی برای بیش از 12 ماه می تواند به طور قابل ملاحظه ای خطر پیشرفت آرتریت روماتوئید را کاهش دهد. محققان همچنین دریافتند که کاهش خطر این بیماری، طول عمر مادر شیرده را افزایش می دهد. (76)
بر طبق تحقیقات اخیر، مادرانی که به فرزندشان شیر می دهند، کمتر به سرطان رحم، سرطان تخمدان و سرطان سینه دچار می شوند. (25) تحقیقات نشان می دهد که داشتن فرزندان کمتر و شیردهی فقط برای مدت زمانی کوتاه، خطر سرطان سینه را افزایش می دهد. محققان دریافتند که خطر سرطان سینه، به ازای هر سال شیردهی، 3/4 درصد و به ازای هر تولد 7 درصد کاهش می یابد. (76)
مادران شیرده، احساس آرامش و رضایت بیشتری نسبت به مادرانی که شیر خود را به نوزاد نمی دهند، دارند لذا کمتر عصبی می شوند. همچنین مادران شیرده حس اعتماد به نفس بیشتری دارند.(15)
1-9 مقایسه محتوای شیر مادر با شیر گاو
در کتابی اثر نااومی بامسلگ (Naomi Baumslag) و دیامیچل (Dia Michels) جزئیات اختلاف شیر انسان و شیر گاو نوشته شده است. در مقایسه با شیر گاو، شیر انسان حاوی:
1- سطوح بالاتری از کلسترول است که برای میلینیزاسیون اعصاب و تکامل بافت مغزی ضروری است. (72)
2- سطوح بالاتری از اسیدهای چرب چند زنجیره ای غیر اشباع بویژه لینولئیک اسید است که در درمان و تسکین زخم های پوستی موثر است. (72)
3- سطوح بالایی از مواد قابل هضم و جذب است. بنابراین شیر انسان سبک تر از شیر گاو است و نوزاد نیاز به شیردهی مداوم دارد. (72)
4- شیر انسان حاوی سیستئین (آمینو اسید اساسی) است ولی شیر گاو به جای سیستئین حاوی متیونین است. متیونین نمی تواند توسط کبد نابالغ نوزاد، متابولیزه شود. (72)
5- لاکتوفرین که در شیر مادر یافت می شود، به آهن در میکروبهایی که سبب عفونتهای معده ای – روده ای می شوند، متصل می شود و در نتیجه عمل عفونت زایی را در روده نوزاد متوقف می کند. در حالی که شیر گاو فاقد لاکتوفرین است و به جای آن حاوی بتالاکتوگلوبولین اولیه است. (72)
6- شیر مادر حاوی لاکتوز، گلوکزوگالاکتوز است که گلوکز و گالاکتوز برای تکامل بافتهای عصبی و مغزی مهم هستند. همچنین لاکتوز به جذب کلسیم از روده نوزاد کمک می کند. میزان لاکتوز آغوز 7/5 گرم درصد و در شیر کامل 1/7 گرم درصد و میزان آن در شیر گاو 4 گرم درصد است. (72)
7- شیر مادر حاوی روی است البته شیر گاو هم حاوی روی می باشد، ولی روی موجود در شیر مادر به طور موثر جذب می گردد، در حالی که روی موجود در شیر گاو به خوبی جذب نمی گردد و امکان ایجاد نقص در میزان روی در بدن نوزاد وجود دارد. (72)
8- شیر مادر حاوی مقادیر کافی ویتامین C است و به طور موثر نیز جذب می شود. (72)
9- شیر مادر حاوی میزان فراوان ویتامینهای D ، E و K بویژه در کلستروم است، همچنین میزان ویتامین A و فولیک اسید در شیر مادر بیش از شیر گاو است. (72)
10- شیر مادر حاوی سطوح پایینی از آهن است، ولی به دلیل جذب عالی آن از روده نوزاد، این میزان کم، کافی می باشد. (72)
11- شیر مادر حاوی میزان بسیار بالایی از لیزوزیم (یک آنزیم شناخته شده ضد میکروبی) است. لیزوزیم در شیر مادر 5 هزار برابر شیر گاو است. (این آنزیم به طور اختصاصی روی میکروبهای E.Coli، سالمونلّا، شیگلّا و بسیاری از ویروس ها موثر است.) (11)
12- شیر مادر حاوی آنتی بادی هایی است که نوزاد را در مقابل مواد آلرژن و عفونتهای مختلف حفظ می کند و به نظر می رسد که یک اثر پروفیلاکتیک روی بدن نوزاد داشته باشد. در حالی که شیر گاو نه تنها حاوی آنتی بادی نیست، بلکه خود به عنوان یک آلرژن معمول و به عنوان محرکی برای شیپور استاش شناخته شده است. (77)
13- شیر مادر سالم، سرشار از اسیدهای چرب اساسی و پیش سازهایی برای پروستاگلاندین هاست. در حالی که شیر گاو حاوی مقدار پایینی از اسیدهای چرب ضروری و دیگر پیش سازهای پروستاگلاندین هاست و حاوی میزان بالایی از اسیدهای چرب اشباع شده است. به همین دلیل و سایر دلایل گفته شده، شیر گاو هرگز جانشین مناسب و کافی برای شیر مادر نیست. (77)
14- شیر گاو تقریباً 3 برابر شیر انسان، پروتئین، بیش از 3 برابر کلسیم و بیشتر از 6 برابر فسفر دارد. اما بخش عمده پروتئین شیر گاو، کازئین است، در صورتی که بیشتر پروتئین شیر انسان را لاکتالبومین تشکیل می دهد. کازئین، کمپلکس های دیر هضم در معده می سازد، در حالی که کمپلکس های لاکتالبومین در معده کوچکتر می باشند و بیشتر در دسترس آنزیم های گوارشی قرار می گیرند و کاملاً هضم می شوند. (24)
1-10 محتوای شیر خشک و مضرات آن در مقایسه با شیر مادر
شیر خشک های تجاری، حدود 90 درصد تمام شیر خشک های مورد استفاده در تغذیه کودک را تشکیل می دهند. شیر گاو ماده اساسی شیر خشک هاست. ترکیب شیر خشک ها را شبیه به ترکیب شیر مادر می سازند. برای مثال، مقدار مواد معدنی و ویتامینها را به سطح میزان توصیه شده غذایی برای گروههای سنی مختلف کودکان می رسانند و روغن گیاهی را جانشین چربی شیر گاو می کنند تا مقدار بیشتری اسیدلینولئیک دریافت شود. (12) از آنجایی که فقط 4 درصد از آهن موجود در فرمولاسیون نوزاد جذب می شود، بنابراین محتوای آهن در شیر خشک خیلی بیشتر از محتوای آهن در شیر مادر باید باشد. محتوای آهن در شیر مادر بسیار پایین است. زیرا 49 درصد از آهن موجود در شیر مادر به طور موثر جذب می شود. (72)
– شیر خشک حاوی مواد زیر است:
1- آب پنیر با مواد معدنی کاهش یافته. 2- پودر شیر بدون چربی. 3- لاکتوز. 4- روغنهای گیاهی (شامل روغن نارگیل، روغن ذرت و روغن خرما). 5- کمتر از %1 ویتامینها و مواد معدنی که در زیر می آید:
اسیداسکوربیک، کولین بی تارتارات، فروس سولفات، سولفات روی، اینوزیتول، d1 آلفاتوکوفرول استات، D- کلسیم پانتوتنات، نیاسینامید، سولفات مس، ریبوفلاوین، VitA پالمیتات، تیامین هیدروکلراید، پیریدوکسین هیدروکلراید، اسیدفولیک، فیتونادیون، سولفات منگنز، بیوتین، کله کلسی فرول، سیانوکوبالامین، کلسیم کربنات، پتاسیم یداید، کلسیم فسفات و اسید آمینه تورین. (72)
اما می دانیم که شیر مادر به وضوح و کاملاً با شیر خشک های نوزاد متفاوت است و هرگز شیر خشک نمی تواند جایگزین مناسب و خوبی برای شیر مادر باشد. شیر مادر حاوی حدود 200 ماده تشکیل دهنده است که شیر خشک متاسفانه فاقد اکثر این مواد است. (72)
اخیراً در یک کنگره بین المللی در مورد رژیم درمانی با اسیدهای چرب امگا-3 (omega-3) و امگا -6(omega-6) دکتراستیت نیورینگر (Dr state Neuringer) ذکر نموده است که محتوای پایین اسید چرب امگا -3 و محتوای بالای اسید چرب امگا -6 در شیر خشک، مشکل بزرگی ایجاد می کند. زیرا این عدم تعادل، به سیستم ایمنی نوزاد صدمه می زند و او را نسبت به سرطان و صدمات قلبی در سالهای آینده مستعد می سازد. (77) در صورت اجبار به مصرف شیر خشک، شیردهی به همراه قطرات کمی از روغن حاصل از دانه گیاه کتان (Flax seed oil)، اسیدهای چرب ضروری امگا -3 را در اختیار می گذارد. (77)
– شیر خشک های مخصوص برای مقاصد درمانی
برای کودکانی که به شیر آلرژی دارند، شیر خشک تهیه شده از سویا یا پروتئین های هیدرولیز شده که از نظر تغذیه ای مکفی باشند، مورد استفاده قرار می گیرد. در اختلالات آنزیمی مثل گالاکتوزمی یا کمبود لاکتاز، به شیر خشک های پیش هضم شده یا شیر خشک سویا نیاز می باشد. شیر خشک هایی نیز برای هر یک از نقص های مادرزادی متابولیسم مثل فنیل کتونوری وجود دارد. (12)

جدول 1-1 مقایسه شیر انسان، شیر گاو و شیر خشک
ماده مغذی
شیر انسان در 1000 میلی لیتر*
شیر گاو (پر چربی)
در 1000 میلی لیتر
شیر خشک در 1000 میلی لیتر
آب
897
894
875
انرژی و مواد مغذی زیاد مقدار

انرژی، کیلو کالری
718
620
670
پروتئین، گرم
6/10
4/33
16-15
چربی، گرم
9/44
9/33
37-33
کربوهیدرات، گرم
6/70
3/47
72-70
ویتامین A، معادل رتینول
656
315
500-340
ویتامین A، واحد بین المللی
2470
1279
2500-1700
ویتامین D، میکروگرم

**10
10
ویتامین E، میلی گرم TE
3/3-3/1
7/5
5/8-7/5
ویتامین C، میلی گرم
51
10
55
تیامین، میلی گرم
14/0
39/0
7/0-4/0
ریبوفلاوین، میلی گرم
37/0
65/1
1-6/0
نیاسین، میلی گرم معادل نیاسین
2
85/0
9-7
ویتامین B6، میلی گرم
11/0
43/0
4/0-3/0
ویتامین B12، میکروگرم
46/0
63/3
2-5/1
فولات، میکروگرم
51
51
100-50
کلسیم، میلی گرم
328
1208
600-550
فسفر، میلی گرم
144
945
460-440
سدیم، میلی گرم***
141
498
390-250
پتاسیم، میلی گرم***
523
1544
1000-620
منیزیم، میلی گرم
31
132
50-40
ید، میکروگرم
100-30

70-40
آهن، میلی گرم
3/0
5/0
****5/12-4/1
روی، میلی گرم
8/1
9/3
4-2
– برای نوزادان نارس، انواع شیر خشک ها عرضه شده است.
35FDA، ترکیب شیر خشک های کودکان را کنترل می کند. تمام شیر خشک ها باید حداقل مقدار مواد مغذی ضروری را دارا باشد و تحت شرایط استاندارد تهیه گردد تا کامل و بی خطر باشد. (12)
1-11 خطرات شیر خشک
اگر جعبه های باز شده شیر خشک در حرارت اطاق نگهداری شود، ممکن است نوزاد در معرض خطر باشد. در موارد نادر، پودرهای شیر خشک نوزاد ممکن است سبب عفونتهای جدی شود. بر خلاف باور عمومی، شیر خشک استریل نیست و نگه داری بسته های باز شده در حرارت اطاق ممکن است سبب رشد باکتریهای مضر شود.
در سال 2001 میلادی، یک نوزاد نارس در اثر مصرف شیر خشکی که حاوی باکتری بود، دچار مننژیت گردید و فوت شد. (76)
1-12 موارد منع شیردهی
هنگامی که مادر به بیماریهایی مبتلا باشد که تولید شیر را مختل کند یا وضعیت سلامت مادر به خطر بیفتد، یا ماده ای بتواند از شیر به نوزاد منتقل شود، شیردهی منع می گردد. هر مادر، نوزاد و وضعیت سلامت آنها را باید به طور فردی ارزیابی نمود.
این موارد می تواند شامل نکات ذیل باشد:
1- مادرانی که مواد مخدر مصرف می کنند و یا مشروبات الکلی به میزان زیاد می نوشند. (15)
2- ایدز (AIDS) (12 و 13 و 15)
3- هپاتیت B فعال (در صورتی که فقط آزمایش خون نشان دهد که مادر مبتلا شده و در حال حاضر هپاتیت فعال ندارد، می تواند به کودک خود شیر دهد.) (12 و 15)
4- سل ریه که درمان نشده و فعال است. (12 و 13 و 15)
5- مادرانی که سرطان پستان داشته و باید عمل شوند. (15)
6- مادرانی که پرکاری تیروئید دارند و برای درمان از داروهای ضد تیروئید استفاده می کنند. (15)
7- مادرانی که داروهای ضد سرطان مصرف می کنند. (13 و 15)
8- مادرانی که لیتیم برای آرامش اعصاب استفاده می کنند. (13 و 15)
9- کودکانی که به طور مادرزادی، بیماری متابولیسمی مانند گالاکتوزوری دارند. اینگونه اختلالات ژنتیکی، در متابولیسم طبیعی شیر مادر تداخل می کنند. (15)
10- مادرانی که وضعیت تغذیه خوبی ندارند و یا دچار سوء تغذیه هستند. (12)
11- وجود عفونت هرپس در پستان (13)
در حال حاضر بعضی اختلالات نوزاد مثل فنیل کتونوری، سیستیک فیبروز، دیسپلازی برونشی – ریوی، دیابت ملیتوس و فلج مغزی را با افزودن شیر خشک مخصوص به شیر مادر درمان می کنند. (15 و 13)
1-13 مادران شیرده شاغل
مادران شاغل اغلب به دلیل فقدان امکانات مراقبت از کودک در محیط کار، به تعذیه کودک با شیر خود ادامه نمی دهند. در چنین مواردی توصیه می شود که مادر شیر را با دست یا پمپ بدوشد و ذخیره کند تا بعد توسط فردی که کودک را نگاه می دارد، به کودک داده شود. اگر این کار به طور منظم انجام شود، شیرسازی مادر به این وسیله تحریک می گردد و در نتیجه مادر وقتی در خانه حاضر می شود، می تواند نوزاد خود را شیر دهد. (12)
الف- دوشیدن پستان36
برای دوشیدن پستان از چند راه می توان استفاده نمود: (13)
1- استفاده از دست: در این حالت تخلیه شیر با فشار متناوب بر روی سینوسهای شیری با دست انجام می گیرد. با عمل صحیح و رعایت نکات بهداشتی، خارج کردن شیر از پستان بوسیله دست، میزان آلودگی باکتریایی کمتری نسبت به پمپ شیر دارد.
2- پمپهایی که با دست یا باطری کار می کنند: پمپهای نوع Bulb به علت مشکلات فراوان که در تمیز کردن دارند، موجب آلودگی شیر می شوند. اگر مکیدن پستان بیش از حد مورد نیاز باشد، می تواند موجب پاره شدن رگهای پستان گردد. پمپهای نوع syring به راحتی استریل می شوند و مورد استفاده قرار می گیرند. این نوع پمپ و پمپهای باطری دار برای مادران شاغل و مادرانی که به عللی باید به طور مرتب شیرشان را تخلیه کنند، بهترین انتخاب می باشد.
3- پمپهای الکتریکی: مادرانی که توانایی شیردهی به فرزند خود را ندارند، از این نوع پمپها استفاده می کنند. پمپهای با کیفیت بالا، باعث ایجاد فشار منفی و مثبت متوسطی می شوند. این قبیل پمپها را می توان به صورت روزانه یا ماهیانه اجاره نمود.

ب- ذخیره سازی شیر مادر:
برای ذخیره کردن شیر مادر در جهت استفاده در خانه یا بیمارستان، باید عملیات نگهداری مناسب برای جلوگیری از آلودگی و کاهش تجزیه ترکیبات آن اعمال شود. با استفاده از لوازم استریل و رعایت نکات بهداشتی دست و ناخن و دور ریختن 10 میلی لیتر اولیه شیر از هر پستان، می توان از میزان آلودگی شیر کم کرد. (13)
در صورتیکه شیر جمع آوری شده در طی 24 ساعت آینده استفاده شود، نگهداری آن در یخچال و یا در یخ کافی است. در صورت نگهداری شیر بیش از 24 ساعت، باید بلافاصله بعد از جمع آوری، شیر را منجمد نمود. شیر یخ زده تا 3 ماه سالم باقی می ماند. (13)
اگر شیر منجمد در دمای اطاق قرار بگیرد، رشد باکتری و تجزیه مواد تشکیل دهنده آن تسریع می شود. گرم کردن شیر با تابش میکروویو، می تواند با ایجاد دمای نامطلوب، سبب خرابی و دناتوره شدن مواد شیر شود. بهترین راه برای گرم کردن شیر منجمد، استفاده از جریان آب گرم می باشد. (13)
یونیسف و سازمان جهانی بهداشت تاکید می کند که شیر دوشیده شده مادر با فنجان به نوزاد داده شود نه با بطری و این باعث خواهد شد که هنگام برگشت مادر، نوزاد، پستان مادر را به طور موثر و مناسب بمکد. (21)
1-14 تاثیر الکل بر شیردهی
الف- تنظیم شیردهی
شیر توسط غدد شیری که در بافت پستان قرار دارند، تولید می شود. این غدد از زمان تولد وجود دارند، ولی فقط در طی حاملگی برای تولید شیر فعال می شوند. چندین هورمون، رشد و تکامل غدد شیری را برای شروع و حفظ شیردهی تنظیم می کنند. مهمترین آنها پرولاکتین و اکسی توسین است. پرولاکتین به همراه دیگر هورمونها (مثل استروژن و پروژسترون)، رشد نهائی غدد پستانی را در طی حاملگی تنظیم می کند. (65 و 66)
پرولاکتین علاوه بر نقشی که در رشد و تکامل غدد پستانی و شروع شیردهی دارد، برای حفظ شیردهی نیز ضروری است. در طی هر مرحله شیردهی مادر، مکیدن سینه مادر توسط نوزاد باعث آزادسازی پرولاکتین از غده هیپوفیز می شود. پرولاکتین آزاد شده، محرک غدد پستانی برای تولید شیر جدید قبل از مرحله بعدی شیردهی مادر است. مقدار پرولاکتین آزاد شده و به دنبال آن، مقدار شیر تولید شده، توسط تمایل مکیدن نوزاد تعیین می شود. بنابراین اگر نوزاد گرسنه باشد و شیر را با قوت بمکد، سطح بالایی از پرولاکتین از غده هیپوفیز آزاد می گردد که باعث تولید شیر کافی مطابق با نیاز نوزاد می شود. (68)
اکسی توسین نقشی کلیدی در طی شیردهی دارد. این هورمون در پاسخ به مکیدن نوزاد (یا هر نوع مکش دیگر با سایر محرکها) از غده هیپوفیز آزاد می گردد و سبب می شود که شیر از غدد شیری به سمت مجاری کوچک و نوک پستان هدایت گردد. بدون این رفلکس، شیردهی مختل می شود. (67)
ب- انتقال الکل به شیر مادر
وقتی زن شیرده الکل مصرف کند، مقداری از آن وارد شیر او شده و در نتیجه به نوزاد منتقل می شود. در بعضی فرهنگها، عقیده بر این است که مقادیر کمی الکل برای مدت کوتاهی قبل از شیردهی، شیر مادر را افزایش می دهد. در مکزیک به زنان پیشنهاد می شود که روزانه 2 لیتر از نوشابه ای که مقدار الکل آن کم است بنوشند. زیرا عقیده دارند که الکل یک ماده محرک برای افزایش شیر مادر است. این نوشابه از گیاه Agave atrovirens بدست می آید. (65 و 66)
وقتی زن شیرده الکل مصرف کند، معمولاً کمتر از 2 درصد الکل مصرف شده وارد خون و در نتیجه شیر او می شود. الکل در شیر مادر در داخل پستان ذخیره نمی شود. سطح الکل در خون مادر و در شیر او تقریباً نیم تا یک ساعت بعد از نوشیدن آن بالا می رود. بنابراین زن شیرده برای چند ساعت بعد از نوشیدن الکل، نباید شیر دهد تا سطح الکل در خون او دوباره پایین آید. به هر حال الکل از طریق شیر مادر وارد بدن نوزاد شده و روی جذب شیر توسط او، رفتار، تکامل سیستم مغزی و یادگیری او اثر می گذارد که در ذیل مورد بحث قرار می گیرد. (67)
ج- اثر الکل بر شیردهی نوزاد
بر طبق مطالعات نوزادان شیرخوار به طور متوسط طی 3 تا 4 ساعت پس از مصرف الکل مادران الکلی، 20 درصد کمتر شیر می خورند. در حقیقت، نوزادان این مادران، زمان کوتاهتری شیر می خورند یا شیر مادر را بر می گردانند و نمی پذیرند، که این به دلیل طعم تغییر یافته شیر در نتیجه مصرف الکل می باشد. (68)
د- اثر الکل بر خواب نوزاد
مطالعات نشان داده است که مصرف کوتاه مدت الکل به صورت حاد، به دلیل تغییر در شیر مادر، الگوی خواب – بیداری را در نوزاد تغییر می دهد. نوزادانی که مادرانشان در طی حاملگی و شیردهی، نوشابه الکلی مصرف می کنند، به طور قابل توجّهی بعد از شیردهی، نسبت به نوزادانی که مادرانشان نوشابه الکلی مصرف نمی کنند، کوتاهتر می خوابند. این کاهش، وابسته به زمانی از خواب است که نوزاد در خواب فعال می گذراند. ایده آل این است که مادر حداقل 2 ساعت بعد از نوشیدن الکل، از شیردهی اجتناب کند. (69 و 70)

هـ اثر الکل بر پیشرفت نوزاد از لحاظ ذهنی و جسمی
تحقیقات روی اثرات طولانی مدت ناشی از مصرف الکل توسط زنان شیرده، در یک اپی دمیولوژی 400 نوزاد شیرخوار و مادرانشان، ارتباط بین مصرف الکل توسط مادر طی شیردهی و رشد و تکامل نوزاد او در طی یک سال را، نشان داده است. به این ترتیب که رشد و تکامل سیستم حرکتی و ذهنی نوزاد کند می شود. اما در نوزادانی که به طور منظم و مداوم در معرض الکل قرار می گیرند، به طور قابل توجهی تغییر می کند. (71)
بعضی تحقیقات نشان داده که رشد مغز حتی به مقادیر اندک الکل نیز حساس است. تحقیقات ثابت کرده است که نوزادان، توانائی محدودی برای متابولیزه کردن الکل دارند، که به دلیل کاهش فعالیت سیستم آنزیمی (سیستم سیتوکروم P-450) در کبد نوزادان است و آن هم به دلیل عدم تکامل کافی این سیستم است. در نتیجه حتی مقادیر کم الکل در بدن نوزاد تجمع می یابد و در نتیجه رشد مغزی و یادگیری نوزاد و سیستم حرکتی او را تحت تاثیر قرار داده و نیز باعث خواب آلودگی او می شود. (71)
همچنین ثابت شده است که کافئین نیز مانند الکل، به مقدار کمی در شیر مادر ترشّح می شود و در نتیجه به بدن نوزاد منتقل می گردد. (71)
1-15 تاثیر سیگار (نیکوتین) بر شیردهی
نوزادانی که در معرض دود تنباکوی محیط اطرافشان قرار می گیرند، در ادرار خود کوتینین37 دارند. این ماده، متابولیت نیکوتین است. بکر (Becker) دریافت که نوزادانی که توسط مادران سیگاری، شیردهی می شوند، نسبت به نوزادانی که توسط مادران غیر سیگاری شیردهی می شوند، سطح بالایی از کوتینین در ادرارشان دارند. نیکوتین در شیر مادرانی که سیگار می کشند، وارد می شود. در مادرانی که در معرض دود تنباکوی محیطی هستند نیز این اتفاق رخ می دهد. محصولات تنباکوی مصرف شده توسط مادر شیرده که به نوزاد منتقل می شود، به نظر نمی رسد که خطر مشکلات تنفسی نوزاد را به آن اندازه افزایش دهد که از طریق قرارگیری نوزاد در معرض دود تنباکوی محیطی صورت می گیرد. (78)
سیگار کشیدن مرتبط با کوتاهی مدت شیردهی مادر و کاهش حجم شیر اوست، که احتمالاً وابسته به مهار پرولاکتین و یا اکسی توسین است. زنانی که سیگار می کشند، ممکن است شیردهی داشته باشند اما به دلایل گفته شده، باید سیگار را ترک کنند. (78)

1-16 بیماریهای پستان
1-16-1 ناهنجاریهای رشد پستان
1- بزرگی پستانها:
این بیماری در زمان بلوغ و بعد از آن در عده ای نمایان می شود؛ در نتیجه پستانها خیلی بزرگ شده و بیمار از نظر روانی دچار مشکل می گردد. معمولاً هورمونهای بدن این افراد متعادل است، ولی نسوج پستانی آنها نسبت به هورمونهای بدن حساس است. (15)
درمان: از طریق کم کردن حجم پستانها به وسیله عمل جراحی (15)
2- کوچکی پستانها:
در بعضی از دخترها، پستانها ممکن است کوچک باشد یا چند سال بعد از زایمان به تدریج کوچک و شل شود. در این افراد معمولاً هورمونهای بدن متعادل است و کمبودی از نظر هورمون ندارند. اما نسوج پستانی نسبت به هورمون حساس نمی باشند. در نتیجه با تجویز هورمون بهبودی پیدا نمی کنند. (15)
درمان: بهترین درمان این است که بعد از اتمام زایمان ها، مواد پلاستیکی در پستان تزریق کنند. در این صورت، پستانها ظاهر طبیعی به خود می گیرند. (15)
1-16-2 ترشّحات غیر طبیعی پستان:
ترشّحات غیر طبیعی پستانها به 3 صورت ظاهر می شود: خونی، شیری و زرد رنگ (چرکی). (15)
1- ترشّحات خونی:
شایع ترین علت آن، یک نوع غده خوش خیم است که پاپیلوما نامیده می شود. برای تشخیص بیماری از خون خارج شده، نمونه برداری روی شیشه انجام شده و برای بررسی، سلولهای آن به آزمایشگاه فرستاده می شود ولی برای اطمینان بیشتر از اینکه سرطان نباشد، از کانالی که خون از آن خارج می شود، رادیوگرافی و یا نمونه برداری از طریق جراحی (بیوپسی) باید صورت گیرد. (15)
2- ترشّحات شیری (گالاکتوره):
گالاکتوره در خانمهایی که شیر نمی دهند، غیر طبیعی تلقی می شود و ممکن است در موارد زیر مشاهده شود: (15)
.a در بیمارانی که داروهای اعصاب بخصوص فنوتیازین ها را استفاده می کنند.
.b در مصرف کنندگان قرص های جلوگیری از بارداری.
.c تحریکات زیاد پستان.
.d کم کاری تیروئید (هیپوتیروئیدی) که باعث افزایش میزان هورمون پرولاکتین می شود.
.e به وجود آمدن تومور (معمولاً خوش خیم) در غده هیپوفیز.
.f اگر ترشّح شیر بعد از یائسگی به وجود آید، ممکن است ناشی از سرطان پستان باشد. لذا ماموگرافی و در صورت لزوم بیوپسی لازم است.
.g کسانی که اعمال جراحی روی قفسه سینه و یا پستان داشته اند.
3- ترشّحات زرد رنگ (چرکی):
احتمالاً ناشی از عفونت پستان است که احتیاج به مصرف آنتی بیوتیک دارد و به صورت زیر تظاهر می کند: (15)
عفونت حاد پستان:
در این بیماری غدد پستان عفونی می شوند که معمولاً در زنان شیرده اتفاق می افتد و در این صورت پستان متورم و قرمز رنگ شده و تب و لرز به بیمار دست می دهد. علل آن میکروبی است به نام استافیلوکوک که از دهان نوزاد به پستان مادر سرایت می کند. این میکروب برای نوزاد بیماری زا نیست.
درمان، شامل مصرف آنتی بیوتیک به مدت 7 روز می باشد. اگر آبسه ایجاد شده باشد باید آنرا شکافت.
1-16-3 غدد پستان؛
الف- غدد خوش خیم پستان:
a. بیماری فیبروکیستیک (وجود کیست های متعدد در پستان): شایع ترین تومور خوش خیم پستان، بیماری فیبروکیستیک است. معمولاً دو طرفه بوده و در دوران باروری دیده می شود. اما در سنین 30-40 سالگی، بیشتر اتفاق می افتد و بعد از یائسگی از بین می رود. بنابراین علت آن هورمونال است. یعنی تابع هورمون استروژن بوده که قبل از یائسگی وجود دارد و بعد از آن که این هورمون از بین می رود، کیست ها نیز ناپدید می شوند. ممکن است این بیماری بدون علامت و یا همراه درد و حساسیت باشد. از خصوصیات این کیست ها، آن است که اندازه آنها در روزهای مختلف دوره قاعدگی متغیر است. تشخیص با ماموگرافی و سونوگرافی است که کیستهایی با اندازه های مختلف را در پستان نشان می دهد. برای تشخیص قطعی، لازم است که مایع کیستهایی که بزرگ هستند را توسط سوزن و سرنگ خارج نمود و آن را به آزمایشگاه فرستاد. (15)
درمان:
درمان فیبروکیستیک، جراحی نیست. معمولاً با دادن قرص های جلوگیری از بارداری بویژه نوع ضعیف آن (LD) ، بهبودی حاصل می شود، اما در صورتی که همراه با درد باشد، کپسول دانازول توصیه می گردد. (15)

b- فیبروم پستان (غده خوش خیم پستان):
در خانمهای جوان بویژه زیر 30 سال شایع است. تومور سختی است که به خوبی زیردست، حس می شود و متحرک است. معمولاً بدون درد است. بیماری خوش خیمی است ولی باید برای اطمینان خاطر، از آن نمونه برداری صورت گیرد. (15)
c. غدد دیگری در پستانها ظاهر می شوند که عبارتند از:
1- پاپیلوم های داخل کانال شیری، که معمولاً به علت این بیماری، خون از نوک پستان خارج می شود.
2- گالاکتوسل: در خانمهایی ایجاد می شود که به تازگی نوزاد خود را از شیر گرفته اند و به صورت توده ای کیستیک در زیر دست محسوس است. درمان آن (در صورت ایجاد ناراحتی)، وارد کردن سوزن به داخل آن و کشیدن محتوای آن است.
ب- غدد بدخیم (سرطان پستان):
یکی از شایع ترین سرطانها بوده و در حدود 28 درصد سرطانها در خانمها را تشکیل می دهد. به طوری که از هر 8 تا 10 نفر زن، یکی از آنها در طول عمرشان به این سرطان مبتلا می شوند. 80 درصد سرطانهای پستان بعد از سن 40 سالگی بوده و فقط 5/1 درصد آنها در خانمهای زیر 30 سال ایجاد می گردد. اهمیت فراوان سرطان پستان، کشف زودرس آن است. (15)
– فاکتورهای زیر را در ایجاد سرطان پستان موثر می دانند: (15)
a. سن: شیوع سرطان پستان از سن 40 سال به بالا بوده و در حدود 80 درصد است در حالی که در سنین زیر 25 سال بسیار نادر است.
.b سابقه خانوادگی: اگر در فامیل بیمار، سابقه سرطان پستان باشد، شانس گرفتاری برای هر یک از افراد این خانواده دو برابر دیگران است، ولی اگر مادر یا خواهر گرفتار باشند، این شانس به 8 برابر افزایش می یابد.
.cتعداد زایمانها: در کسانی که زایمان نکرده اند و یا اولین زایمان آنها بعد از 34 سالگی بوده، شانس گرفتاری به سرطان دو برابر افرادی است که چند بار زایمان کرده و یا زود زایمان کرده اند.
.dشیر دادن تا حدی از شیوع سرطان پستان می کاهد.
.e مصرف الکل، رژیم های خاص و چاقی، شیوع سرطان پستان را افزایش می دهد.
درمان سرطان پستان: جراحی و به دنبال آن، رادیوتراپی و شیمی درمانی. (15)

1-16-4 ترک و زخم نوک پستان38 و راههای پیشگیری و درمان آن
در نخستین روزهای شیردهی در هنگام شیر دادن، مادر احساس حساسیت و درد در نوک پستان می نماید که به تدریج از بین می رود. البته اکثر مادرانی که با شیر خود نوزادشان را تغذیه کرده اند، تجربه دردناکی و سختی نوک پستان را در هفته اول یا دوم شیردهی دارند. اگر این مشکل، تداوم داشته باشد، باید مشکوک به بد قرار گرفتن نوک پستان در دهان نوزاد شد. (13 و 15)
وضعیت قرارگیری مناسب نوزاد و پیشرفت تکنیک شیردهی، نه تنها به جلوگیری از زخم شدن نوک پستان کمک می کند، بلکه در درمان آن نیز موثر می باشد. (13) باید به مادر آموخت که در موقع شیر دادن، تمام نوک پستان و هاله اطراف آن را وارد دهان نوزاد کند و اگر چنین نباشد، باید آن را خارج کرده و مجدداً به طور درست، در دهان او قرار دهد. زیرا باید فکهای نوزاد به ناحیه هاله پستان، فشار بیاورند تا شیر به راحتی از سوراخ های نوک پستان خارج گردد. همچنین برای جلوگیری و بهبود زخم شدن نوک پستان، 2 عمل را می توان انجام داد: (13)
1- شستشوی نوک پستان بعد از هر بار شیر دادن (با آب خالص).
2- خشک کردن کامل و در معرض نور و هوا قرار دادن نوک پستان.
گاهی نوک پستان در داخل آن فرو می رود که مناسب برای شیردهی نیست. در این صورت باید آن را به وسیله انگشت شست و انگشت نشانه بیرون کشیده و این کار را به طور مرتب انجام داد تا نوک پستان نه تنها بیرون بیاید، بلکه به اندازه کافی طویل شود که وارد دهان نوزاد گردد. (15)
اگر در موقع شیر دادن، فقط نوک پستان در دهان نوزاد باشد، چون او از این وضعیت در عذاب است، برای نگهداری آن در دهان خود، مجبور است آن را گاز بگیرد؛ در این صورت به تدریج نوک پستان ترک برداشته و زخم می شود. از طرف دیگر چون فکهای نوزاد، هاله پستان را فشار نمی دهند، لذا شیر از قسمتهای بالای پستان به طرف پایین سرازیر نشده و در نتیجه در پستان باقی می ماند. بنابراین پستان متورم و دردناک می شود. بعلاوه نوک آن زخم شده و حتی ممکن است عفونی گردد. (15)
در صورتی که نوک یکی از پستانها زخم شود، باید سعی کرد که با پستان دیگر به نوزاد شیر داد و از پستان زخمی شده، کمتر شیر داده شود.
بهترین درمان برای زخم شدن نوک پستان، پیشگیری است. بهترین پیشگیری، شروع سریع شیردهی و تماس خوب مادر و فرزند است. (64) همچنین مصرف منظم لانولین به ممانعت زخم های نوک پستان، کمک خواهد کرد. این ماده در طی شیردهی، پایدار و بی ضرر است. (36) بعضی از پمادها، زخم نوک پستان را سریعتر خوب می کند، لذا بعد از هر بار شستشو بوسیله آب ولرم و خشک نمودن آن در مقابل نور خورشید یا چراغ مطالعه باید از اینگونه پمادها روی نوک پستان مالیده شود و تا 3 ساعت بعد، از این پستان به نوزاد شیر داده نشود. سپس این پماد را با آب ولرم به آرامی تمیز کرد و نوک پستان و هاله اطراف آن را به دهان نوزاد گذاشت. (15)
گاهی اوقات برای زخم نوک پستان، پمادهائی استفاده می گردد که حاوی یکی یا بیشتر آنتی بیوتیک است. به دلیل اینکه تقریباً همه شکافهای نوک پستان، محل رشد باکتریها هستند و در نتیجه ایجاد عفونت می گردد. همچنین می توانند حاوی یک عامل ضد قارچ باشند. چون کاندیدا آلبیکانس نیز می تواند سبب ایجاد زخم و شدت آن در نوک پستان شود. این پمادها می توانند دارای یک عامل ضد التهابی نیز باشند. زیرا التهاب وابسته به عفونت یا صدمه، سبب بیشترین درد می گردد. عامل ضد التهاب، پاسخ التهابی را کاهش می دهد. (64)
در کانادا، پمادهای kenacomb یا viaderm وجود دارند که حاوی اجزاء سازنده ذکر شده هستند. در امریکا پماد Mycolog مخلوط با 2 درصد پماد موپیروسین استفاده می گردد. این پماد مزیت ویژه ای دارد و آن اینکه در هر شیردهی می تواند مصرف شود و در ضمن شیردهی نیازی نیست که آن را از روی نوک پستان پاک نمود. زیرا اجزای سازنده این پماد، هیچ ضرری به نوزاد نمی رساند. هنگامی که احساس بهبودی حاصل شد، مصرف پماد را باید کاهش داد و نهایتاً مصرف آن را قطع کرد. (64)
پماد همه کاره نوک پستان (all purpose nipple ointment)
این پماد که برای درمان زخم نوک پستان و پستان به کار می رود، حاوی اجزای زیر است:
39Gentian violet (رنگیزه ضد قارچ و ضد باکتری)، grape fruit (میوه انگور)، vit B6 ، fluconazole,nifedipine و nitroglycerine paste (خمیر نیترو گلیسرین) (73)
گاهی شدت زخم در نوک پستان به حدی است که مانع از شیر دادن می شود که در این صورت از محافظ نوک پستان40 استفاده می گردد. این وسیله، بر روی نوک پستان گذاشته شده و نوزاد به جای نوک پستان، محافظ را در دهان می گذارد. (15)
1-16-5 پدیده رینود Raynaud's phenomenon
یکی از مشکلات نوک پستان، پدیده رینود است. این پدیده، باعث چین خوردن و جمع شدن نوک پستانها می شود. پدیده مذکور وابسته به اسپاسم عروق خونی است که مانع از رسیدن خون به بخش ویژه ای از بدن می گردد. این پدیده در پاسخ به تغییر درجه حرارت رخ می دهد و اغلب در انگشتان ایجاد می شود. وقتی فرد از خانه گرم، در یک روز سرد به محیط خارج از خانه می رود، انگشتان او سفید می شود که در اثر عدم خونرسانی به نوک آنها است و در نتیجه ایجاد درد می کند. این پدیده اغلب در زنان اتفاق می افتد و می تواند در نوک پستانها نیز رخ دهد. اما گاهی با هیچ دردی در نوک پستان همراه نیست و معمولاً بعد از شیردهی صورت می گیرد. یعنی وقتی که نوزاد نوک پستان را رها می کند، در آن لحظه، نوک پستان هنوز دارای رنگ طبیعی است، اما در عرض چند دقیقه یا حتی چند ثانیه، نوک پستان سفید می شود. زیرا هوای خارج از بدن مادر و نوزاد سردتر است (37). همزمان با تغییر رنگ نوک پستان، مادر، دردی سوزاننده در این قسمت حس می کند. بعد از مدتی رنگ نوک پستان به حالت طبیعی برمی گردد. (به دلیل جریان یافتن مجدد خون در نوک پستان) همزمان با جریان خون در نوک پستان، مادر دچار دردی همراه با زق زق در این ناحیه می شود. البته این پدیده، معمولاً به دنبال زخم و جراحت نوک پستان، روی می دهد. (37)
درمان اصلی، شامل از بین بردن عامل اصلی است. وقتی جراحت نوک پستان درمان گردد، درد حاصل از این پدیده نیز بهتر می شود و به عبارتی این پدیده کمتر رخ می دهد. (37)
البته می توان از دو داروی زیر نیز استفاده کرد: (37)
1- Vit B6: این دارو بی ضرر است. دوز آن mg/day150 یکبار در روز برای مدت 4 روز است و با دوز mg/day25 یکبار در روز ادامه می یابد. مادر می تواند مصرف آن را ادامه دهد تا از درد رها گردد. اگر دوباره لازم شود، می تواند شروع به استفاده نماید.
2- Nifedipine: این دارو برای درمان هیپرتانسیون استفاده می شود. یک قرص 30 میلی گرمی با فرمولاسیون آهسته رهش، یکبار در روز اغلب برای درد این پدیده مصرف می شود. بعد از دو هفته، دارو درمانی قطع می شود. اگر درد دوباره شروع شد (در تعداد خیلی کمی از مادران)، مصرف این دارو مجدداً شروع می شود. عارضه جانبی آن، سردرد است.
1-16-6 حساسیت موضعی پستان:
معمولاً اگر پستان به طور نامناسب یا کم تخلیه گردد، درد عضلات و تورم پستان، رخ می دهد. (13)
گرم کردن، کمپرس مرطوب پستان، ماساژ منطقه دردناک، خالی کردن شیر که توسط شیردهی مناسب و یا پمپ پستان صورت می گیرد، در بهبودی آن موثر می باشد. در چنین حالتی، بهترین و اساسی ترین کار این است که مقدار شیردهی و یا تخلیه پستان بوسیله پمپ افزایش یابد و مادر از استراحت کامل برخوردار باشد. در صورت موثر نبودن درمان، ممکن است التهاب پستان ایجاد گردد. (13)
1-16-7 تورم و پرخونی41 پستان
تجمع شیر در مجاری شیری در پستان، در روزهای اول بعد از تولد نوزاد و تخلیه نشدن سریع و کافی آن سبب این حالت می شود، لذا مادر احساس درد می کند. (36)
برای درمان آن باید به طور مداوم، شیردهی خوب و کامل صورت گیرد یا توسط پمپ، مقدار اضافه شیر، دوشیده و دور ریخته شود. در نتیجه، این حالت 1 تا 2 روز بعد خود به خود کنترل می شود و وضعیت پستان به حال عادی برمی گردد. (15) اگر درمان به موقع صورت نگیرد، این حالت به التهاب پستان منجر می گردد. (36)
علاوه بر درمان گفته شده که اساسی ترین کار است، از موارد زیر نیز می توان برای درمان استفاده نمود:
1- می توان از لسیتین42 به طور خوراکی استفاده کرد که یک غذای کمکی است و به نظر می رسد که در بعضی مادران، در رفع بلوک شدن مجاری شیر، کمک می کند. این ماده باعث کاهش ویسکوزیته شیر شده و این عمل را از طریق افزایش درصد پلی اسیدهای چرب غیر اشباع در شیر انجام می دهد. این ماده، بی ضرر و ارزان است و دوز آن 1200 میلی گرم، 4 بار در روز است. (73)
2- یک درمان گیاهی برای تورم و پرخونی پستان، استفاده از برگهای کلم است.
اگر مادر قادر به تماس با نوزاد و شیردهی مداوم او نباشد، می تواند علاوه بر دوشیدن شیر خود و دادن آن به نوزاد (با قطره چکان یا قاشق چای خوری)، از برگهای کلم استفاده نماید. ذکر نکاتی در زیر جهت استفاده از برگ کلم لازم است: (73)
1- مصرف برگ کلم سبز.
2- خرد کردن برگها در صورت لزوم.
3- برگهای کلم را در پارچه ای پیچیده و روی پستان گذاشته تا حدود 20 دقیقه بماند. این کار 2 بار در روز انجام شود.
4- به محض کاهش تورم و احساس راحتی، درمان قطع گردد.
5- مصرف استامینوفن نیز برای تسکین درد، پیشنهاد می شود.
3- روغن دانه کتان (Flax seed oil) نیز تورم پستان را از بین می برد و تولید شیر را نیز افزایش می دهد. در نتیجه شیر به راحتی جریان می یابد. این روغن حاوی اسیدهای چرب خوب امگا – 3 و امگا -6 است. (77)
1-16-8 التهاب پستان43
التهاب شدید پستان در روزهای نخستین (سوم یا چهارم) بعد از تولد نوزاد ایجاد می گردد. علت، این است که پستان مادر پر از شیر شده است. در حالی که نوزاد و مادر تماس کافی با هم نداشته و در نتیجه نوزاد به مقدار کافی از شیر مادر نخورده است و یا شیر تولید شده بیش از میزان مورد نیاز برای نوزاد است. بنابراین شیر به مقدار فراوان در مجاری شیری در پستان باقی می ماند و تخلیه نمی شود و باعث بلوک مجاری شیری می گردد. (36)
علائم التهاب پستان عبارتند از: به صورت برآمدگی قرمزی زیر سطح پوست قابل مشاهده است و به لمس کردن حساس می باشد و در اثر لمس، درد می گیرد. تب، احساس سرما یا حرکات تشنجی بدن، بی قراری و درد عمومی. در واقع وقتی مادر شیرده علائم آنفلوآنزا را نشان داد، باید علت آن را التهاب پستان دانست. (13 و 36)
بهترین راه درمان، خالی کردن کامل و سریع پستان از شیر می باشد که در حقیقت باید دفعات شیردهی را افزایش داد تا مجاری از شیر خالی شوند. (13)
اگر التهاب پستان ادامه یابد، ایجاد عفونت می کند و حتماً باید مادر شیرده، آنتی بیوتیک مصرف کند. چون عامل عفونت پستان به دنبال التهاب، معمولاً گونه هایی از استافیلوکوکوس اورئوس با قدرت بیماریزایی کم میباشند . داروهای Dicloxacillin و دسته سفالوسپورینها (Cephalosporins) به طور معمول بر روی آن اثر می کنند. (13)
1-16-9 آبسه پستان
چنانچه التهاب، منجر به آبسه پستان گردد، باید شیردهی را قطع نمود. اما خالی نمودن پستان، باید ادامه یابد. (13)
1-17 شیردهی و داروها
در گذشته به مادران شیرده که قصد داشتند دارو مصرف نمایند، توصیه می شد که شیردهی را به طور کامل متوقف کنند. دلیل این امر آن بود که از ورود دارو از شیر مادر به بدن نوزاد جلوگیری شود. اما این پرسش مطرح می گردد که آیا وجود مقادیر بسیار کمی از دارو در شیر مادر، شیردهی را از نظر سلامتی و ایمنی نوزاد خطرناکتر از مصرف شیر خشک می سازد؟
پاسخ این است که شیردهی با مقدار بسیار کم دارو (دارویی که توسط پزشک به مادر شیرده توصیه شده است) در شیر، تقریباً همیشه ایمن تر است. (80)
باید به خاطر داشت که توقف شیردهی به مدت یک هفته، ممکن است منجر به از شیر گرفتن دائمی نوزاد شود. از طرف دیگر به این نکته باید توجه کرد که بعضی نوزادان از خوردن شیر داخل بطری، خودداری می کنند. بنابراین توقف شیردهی نمی تواند مناسب باشد و برای نوزاد مضر است. (80)
گاهی به مادر پیشنهاد می شود که قبل از مصرف دارو، شیر را از پستان پمپ کند و وقتی نوزاد گرسنه است، شیر را به او بدهد. اما این روش نیز در عمل همیشه آسان و مناسب نیست و ممکن است که مادر دچار تورم و التهاب پستان گردد و یا شیر دوشیده شده، دچار آلودگی شود. (80)
اکثر داروها در شیر ظاهر می شوند، ولی معمولاً در مقادیر بسیار کم وارد شیر می گردند. البته تعداد کمی از داروها وجود دارند که حتی در دوزهای ناچیز هم، مشکلاتی برای نوزاد ایجاد می کنند. (80)
مادران شیردهی که به آنها توصیه می شود شیردهی را به دلیل داروی مشخصی متوقف کنند، باید از پزشک خود توضیح بخواهند و مطمئن شوند. سپس با مشورت پزشک، یک جانشین مناسب انتخاب کنند، ولی شیردهی را متوقف نکنند. (80)
– اکثر داروها در شیر مادر فقط در مقادیر بسیار کم یافت می شوند.
میزان داروئی که به شیر می رسد، وابسته به غلظت آن در خون مادر است و غلظت آن در خون مادر نیز اغلب در مقادیر میکروگرم یا حتی نانوگرم در میلی لیتر است. در حالی که مادر، دارو را در مقادیر میلی گرم و حتی گرم مصرف می کند. بنابراین تمام داروی موجود در خون مادر نمی تواند وارد شیر او شود و فقط دارویی که به پروتئین در پلاسمای خون مادر اتصال نمی یابد، می تواند وارد شیر شود. (80)
اکثر داروها تقریباً به طور کامل به پروتئینهای پلاسمای خون مادر وصل می شوند. بنابراین نوزاد، مقادیر مساوی با مقادیری که مادر مصرف و جذب نموده، دریافت نمی کند. به عنوان مثال، در مطالعه روی داروی paroxetine، از مادری که بیش از 300 میکروگرم در کیلوگرم در روز بدست می آورد، نوزاد او کمتر از 3/0 درصد دارو را به ازای هر کیلوگرم از وزن خود بدست می آورد. یعنی نوزاد حدود 1 میکروگرم در کیلوگرم در روز بدست می آورد. (80)
اپی تلیوم سلولهای آلوئولار پستان در زنان شیرده، در طی هفته اول بعد از زایمان، به داروها بسیار نفوذپذیر است. علت، آن است که اپی تلیوم آلوئولار هنوز کاملاً تکامل نیافته است. بنابراین انتقال دارو به داخل شیر ممکن است در طی هفته اول زندگی نوزاد بیشتر باشد. (82)
1-17-1 فاکتورهای موثر در ترشّح دارو و ورود آن به داخل شیر
1- یونیزاسیون دارو: داروهایی که protein binding ندارند، یعنی به پروتئینهای پلاسمای مادر وصل نمی شوند و غیر یونیزه هستند، بیشتر قادر به انتقال به داخل شیر مادر می باشند.
2- وزن مولکولی دارو: داروهای با وزن مولکولی کمتر نسبت به داروهای با وزن مولکولی بیشتر، با احتمال بیشتر وارد شیر مادر می شوند.
3- حلالیّت دارو در چربی و آب: داروهای قابل حل در چربی نسبت به داروهای قابل حل در آب خیلی آزادانه و راحت تر به داخل شیر وارد می شوند.
4- PH پلاسما و شیر مادر: داروهای با خاصیت قلیایی ضعیف نسبت به داروهای با خاصیت اسیدی ضعیف، سطوح بالاتری در شیر مادر دارند. (82)
1-17-2 مکانیزم انتقال داروها به داخل شیر
– به محض اینکه داروها به سلولهای آلوئولار پستان رسیدند، توسط دو مکانیزم به داخل شیر منتقل می شوند: (82)
1- انتشار44: حرکت دارو از ناحیه با غلظت بیشتر (خون مادر) به سمت ناحیه با غلظت کمتر (شیر مادر)
2- انتقال فعال45: حرکت دارو از خون با غلظت کمتر به سمت شیر در پستان با غلظت بیشتر. این مکانیزم، دارو را در شیر مادر غلیظ کرده و مجتمع می سازد.
اکثر داروهای مصرف شده توسط مادر که در شیر ظاهر می شوند، بیش از 2 درصد از دوز مصرف شده، نیستند و اتصال دارو به پروتئینهای شیر، کمتر از اتصال آن به پروتئینهای پلاسماست. (82)
1-17-3 دسته داروها بر حسب مضر یا بی ضرر بودن در طی شیردهی (گاهی به 3 دسته و گاهی به 4 دسته تقسیم می شوند.)
1-17-3-1 دسته داروهای بی ضرر46 در طی شیردهی
اکثر داروها در طی شیردهی بی ضرر هستند، اگر:
1- به طور معمول برای نوزادان نیز تجویز شوند. مقدار داروئی که نوزاد از طریق شیر مادر بدست می آورد، بسیار کمتر از زمانی است که آن دارو به طور مستقیم به او داده شود.
2- در زمان بارداری مادر بی ضرر باشند. البته این دلیل همیشه صحیح نیست، زیرا در طی حاملگی، بدن مادر به جنین کمک می کند که خود را از دام دارو آزاد سازد. بنابراین ممکن است که تجمع سمی دارو در طی شیردهی رخ دهد، در حالی که در طی حاملگی رخ نمی داد. (البته این حالت نادر است.)
3- از راه معده یا روده جذب نشوند. داروهائی که تزریقی هستند، شامل: جنتامایسین (و دیگر داروها در این گروه از آنتی بیوتیکها)، هپارین، اینترفرون و بی حس کننده های موضعی.
4- به داخل شیر ترشّح نشوند. بعضی داروها، بسیار بزرگتر از آن هستند که وارد شیر شوند. مانند هپارین، اینترفرون و انسولین. (80)

شکل 1-4 ترشّح اجزای شیر توسط سلول اپی تلیوم آلوئولار و عبور داروها به داخل و خارج آن

با وجود آنچه که در مورد داروهای بی ضرر در طی شیردهی بیان گردید، اما ممکن است که مادر شیرده دچار آلرژی یا درد ناشی از بیماری حاد شود و مجبور به مصرف داروهائی به منظور تسکین درد، التهاب و آلرژی گردد. اگرچه اکثر داروها در مقادیر بسیار کم برای مصرف در طی شیردهی ایمن هستند، ولی تقریباً هر دارویی وارد شیر خواهد شد و تامین و تولید شیر و به عبارتی کیفیت و کمیت آنرا تحت تاثیر قرار خواهد داد. پس مادر شیرده باید همیشه قبل از مصرف هر نوع دارو، با پزشک خود مشورت کند و طبق دستور او عمل نماید. مشورت با پزشک، حتی برای داروهای بدون نسخه47 نیز لازم است. (83)
1-17-3-2 دسته داروهایی که در طی شیردهی کمتر ایمن هستند.
این دسته داروها به طور معمول کمتر در طی شیردهی مصرف می شوند، به دلیل اینکه کمتر ایمن هستند:
اکثر داروهای ضد تشنج48، اکثر داروهای ضد فشار خون49 ، داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی50 (NSAIDs) مانند ایبوبروفن، ضد افسردگی های سه حلقه ای مانندsertralin (zoloft)،paxil))paroxetin وسایر ضدافسردگی ها. الکل، مسکنها مانند Acetaminophen ،codein ، بعضی آنتی بیوتیک ها مانند Tetracyclin، بعضی ضد التهابها مانند پردنیزولون، داروهای تیروئید مانندTyroxin و داروهائی مانند aspirin، metronidazol ،omeprazol و warfarin (80 )
داروئی مانند فلوکستین (fluoxetine) جزء موارد خاص است. این دارو نیمه عمر بسیار طولانی داشته و در بدن به مدت طولانی باقی می ماند. بنابراین نوزاد مادری که این دارو را طی بارداری مصرف کرده است، مقادیر زیادی از این دارو در بدن خود خواهد داشت و اگر در طی شیردهی، حتی مقدار بسیار کمی از این دارو وارد بدنش شود، به مقدار قبلی اضافه شده منجر به تجمع مقدار قابل توجهی از این دارو و عوارض جانبی ناشی از آن در او می گردد.
– برای این قبیل داروها، دو دیدگاه وجود دارد که مادر می تواند مورد توجه قرار دهد: (80)
1ـ مصرف فلوکستین را به مدت4 تا8 هفته آخر بارداری قطع کند. به این روش، دارو از بدن مادر و در نتیجه از بدن نوزادنیز دفع خواهد شدو زمانی که نوزاد متولد شود، مقادیر کمی از دارو که از راه شیرمادر به او می رسد، معمولاً هیچ مشکلی ایجاد نخواهد کرد و مادر شیرده می تواند مصرف فلوکستین را ادامه دهد.
2ـ اگر ممکن نباشد که مصرف فلوکستین در طی بارداری قطع شود، باید داروی دیگری را جایگزین کرد که این مشکل را نداشته باشد. مثلاً دو انتخاب خوب هستند: sertralin و paroxetin ‏. برخلاف دارویی مثل فلوکستین که نیمه عمر بسیار طولانی دارد، داروهای بیهوشی نیمه عمرهای بسیار کوتاه دارند و در نتیجه به سرعت ازبدن مادر دفع می شوند. بنابراین در شیر مادر به مقادیر بسیار کم یافت می شوند و در نتیجه هیج اثری روی نوزاد ندارند. (80)
1-17-3-3 دسته داروهایی که در طی شیردهی خطرناک هستند.
چندین گروه دارویی وجود دارند که ایمن بودن آنها طی شیردهی ثابت نشده است و ممکن است برای نوزاد خطرناک باشند. بنابراین این دسته داروهادر طی شیردهی منع مصرف دارند و شامل دسته داروهای زیر می باشند که البته تمام داروها ذکر نشده اند. (81 )
الف ـ داروهای ضد سرطان51 و سرکوبگر سیستم ایمنی:
حتی مقادیربسیارکم از این دسته داروها نباید وارد شیر مادر شوند، به دلیل اینکه طبیعت سمی دارند. (81)
ب ـ آلکالوئیدهای ارگوت:
به دلیل سمی بودن این آلکالوئیدها، در طی شیردهی نباید مصرف شوند. زیرا خطر ارگوتیسم در نوزاد وجود دارد که به دلیل ورود ارگوتامین به داخل شیر می باشد. علائم سمیت در نوزاد شامل استفراغ، کاهش وزن و نبض ضعیف است. بعلاوه آلکالوئیدهای ارگوت، فعالیت دوپامینرژیک دارند و در نتیجه توانایی مهار پرولاکتین و به دنبال آن مهار شیردهی را دارند. بروموکریپتین که یک آلکالوئیدارگوت نیمه صناعی است، برای قطع شیردهی استفاده می شود. بنابراین در مادر شیرده، منع مصرف دارد. درمان با دوز بسیار پائین متیل ـ ارگونوین، خطری برای نوزاد ندارد. زیرا این ماده، تمایل کمی برای کاهش دادن سطح پرولاکتین دارد.(81 )
ج ـ طلا
اگر مادر در طی شیردهی، طلا درمانی شود، نوزاد او باید به طور دقیق کنترل شود. یعنی سطوح طلا در ادرار و پلاسمای نوزاد باید اندازه گیری شود، با وجود اینکه تا امروز اثر دقیق طلا روی نوزاد شناخته نشده است. (81)

د ـ ید
ترکیبات حاوی ید به طور معمول در طی شیردهی توصیه نمی شوند. ید مصرف شده، وارد شیر مادر می شود و می تواند منجر به کم کاری غده تیروئید در نوزاد شود. (81 )
هـ ـ لیتیم کربنات
شیردهی در طی درمان مادر با لیتیم، به طور معمول منع مصرف دارد. به دلیل اینکه ثابت شده است که لیتیم در شیر به غلظتهایی بیش از 40 درصد دوز مصرف شده توسط مادر می رسد. بعلاوه در مواردی نیز مشاهده شده است که ترشّح لیتیم به درون شیر در بیماران مختلف، بسیار متفاوت است. بعضی مادران بطور ارثی ترشّح پائین از لیتیم در شیرشان دارند و در مادران افسرده نیز مصرف لیتیم، مفید است. این افراد می توانند در طی درمان با لیتیم، شیردهی را آغاز کنند. توصیه می گردد که غلظتهای لیتیم در سرم نوزاد کنترل شود و نوزاد به منظور مشاهده علائم مسمومیت کنترل گردد. بنابراین شیردهی تا زمانی می تواند ادامه یابد که سطوح خونی نوزاد کاملاً زیر غلظتهای درمانی باشد و نوزاد هیچ گونه علائم مسمومیت نشان ندهد.(81 )
و ـ دارو درمانی با مواد رادیواکتیو52
به منظور اینکه از عبور مواد رادیواکتیو از بدن مادر شیرده به نوزاد جلوگیری گردد، باید در طی شیردهی، این مواد مصرف نشوند و یا هنگام مصرف این مواد رادیواکتیو، شیردهی قطع گردد. زمانی که مواد رادیواکتیو به طور کامل از بدن مادر شیرده حذف شد، می تواند شیردهی را دوباره آغاز کند. (81 )
طول زمانی که شیر دهی قطع می شود، در رادیوایزوتوپهای مختلف، بسیار متفاوت است و وابسته به زمان نابود شدن آن رادیوایزوتوپ و حذف آن از بدن مادر است.(81 )
1-17-4 موارد قابل ذکر در مورد مصرف داروها طی شیردهی (25)
* اجتناب از مصرف دارو تا حد ممکن
* قبل از مصرف داروئی که مورد نیاز است، دوز نوزاد و فایده و ضررآن دارو در مقایسه با هم ارزیابی شود.
* برای اکثر داروها، دوزنسبی کمتر از10 درصد دوز مادری بی ضرر است.
* داروهایی با نیمه عمر کوتاه و اتصال بالا به پروتئین پلاسمای مادر ترجیح داده می شوند.
* نوزاد نابالغ چند روزه در برابر عوارض جانبی داروها در شیر مادر، مستعدتر است. زیرا مکانیزم های پاکسازی بدن کاملاً تکامل نیافته است.
* تعداد بسیار کمی از داروها در هر وضعیتی مفید و بی ضرر هستند.
1-17-5 دم کرده های گیاهی بی ضرر در طی شیردهی (79)
از گیاهان، محصولات و فرآورده های مختلفی از جمله دم کرده ها بدست می آید. دم کرده های گیاهی که در طول شیردهی بی ضرر هستند، متعددند ولی به عنوان مثال، چند دم کرده گیاهی در زیر ذکر گردیده است: دم کرده کاسنی (chickory Tea)، دم کرده نعناع (peppermint Tea) و دم کرده تمشک (Raspberry Tea).
– به دلیل اهمیت فراوان شیردهی نوزاد با بیشتر مادر و نیز به دلیل اینکه همواره بیماری ایجاد می شود و مادر را تهدید می کند و او ناگزیر است که دارو مصرف نماید، چهار دسته دارو به ترتیب:
1ـ داروهایی که در دوزهای معمول در طی شیردهی بی ضرر هستند.
2ـ داروهایی که در دوزهای معمول، احتمالاً بی ضرر هستند.
3ـ داروهایی که می توانند خطرناک باشند و باید با احتیاط کامل مصرف شوند.
4ـ داروهایی که اصلاً ایمن نیستند و در طی شیردهی نباید مصرف شوند،
به طور کامل در جداول صفحات بعد توضیح داده شده است. اطلاعاتی که در جداول قرارگرفته، توسط دکتر داروساز به نام فیلیپ اندرسن (philip Anderson) از دانشگاه کالیفرنیا و مرکز پزشکی SanDiego بدست آمده است. (83)

جداول تداخلات داروها و شیردهی (83)
– داروهایی که اگر در دوزهای معمول در طی شیردهی مصرف شوند، بی خطر هستند. جدول 1-2
نام دارو
نام تجارتی
موارد استفاده (کاربرد)
استامینوفن
Acetaminophen
Tylenol(r)
مسکن برای درد
آنتی اسیدها
Antacids
Maalox(r), Mylanta(r)
درمان آشفتگی و مشکلات معده
بوپیواکائین
Bupivacaine
Marcaine(r)
بی حس کننده موضعی
کافئین
Caffeine
Coffee, Cola drinks
محرک
سفالوسپورین ها
Cephalosporins
Keflex(r), Ceclor(r), Ceftin(r), Omnicef(r)
آنتی بیوتیک مورد استفاده برای درمان عفونتهای ریه، گوش، پوست، مسیر ادراری، گلو و استخوان
کلوتریمازول
Clotrimazole
Lotrimin(r), Mycelex(r)
درمان عفونتهای با منشا مخمر و قارچ
ضد بارداری ها: فقط پروژستین
Contraceptives (progestin)
Micronor(r), Norplant(r), Depo-Provera(r)
پیشگیری از بارداری
کورتیکوستروئیدها
Corticosteroids
Prednisone(r)
درمان التهاب مفاصل و دیگر شرایط
اسپری های ضد احتقان بینی
Decongestant nasal sprays
Afrin(r)
درمان احتقان و گرفتگی بینی
دیگوکسین
Digoxin
Lanoxin(r)
درمان مشکلات قلبی
اریترومایسین
Erythromycin
E-Mycin(r),Erythrocin(r)
درمان عفونتهای پوستی و تنفسی
فکسوفنادین
Fexofenadine
Allegra(r)
آنتی هیستامین برای آلرژی ها و تب یونجه

فلوکونازول
Fluconazole
Diflucan(r)
درمان عفونتهای حاصل از مخمر

هپارین
Heparin
Hep-lock(r)
یک ضد انعقاد خون
ایبوپروفن
Ibuprofen
Motrin(r),Advil(r)
مسکن برای درد
استنشاقی ها، گشادکننده برونش ها و کورتیکوستروئید
Inhalers, bronchodilators and corticosteroids
Albuterol(r),vanceri(r)
درمان آسم (مورد استفاده در آسم)
انسولین
Insulin
Humulin(r)
برای دیابت ها، دوزاژ مورد نیاز ممکن است به 25 درصد طی شیردهی برسد.
لبتالول
Labetalol
Normodyne(r), Trandate(r)
مورد استفاده برای فشار خون بالا
ملین، حجم دهنده، روان کننده و نرم کننده مدفوع
Laxatives,bulk-forming and stool softening
Metamucil(r), Colace(r)
مورد استفاده در درمان یبوست
لیدوکائین
Lidocaine
Xylocaine(r)
بی حس کننده موضعی
لوراتادین
Loratadine
Claritin(r)
آنتی هیستامین در آلرژی ها و تب یونجه
هپارینهای با وزن مولکولی پایین
Low molecular weight heparins (dalteparin)
Fragmin(r)
ضد انعقاد خون
سولفات منیزیم
Magnesium sulfate
Sulmags(r)
مورد استفاده در درمان پره اکلامپسی53 و اکلامپسی54

متیل دوپا
Methyl dopa
Aldomet(r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا
متیل ارگونوین
Methylergonovine
Methergine(r)
مورد استفاده در پیشگیری یا کنترل خونریزی بعد از زایمان
متوپرولول
Metoprolol
Lopressor(r)
یک بتابلوکر مورد استفاده در درمان فشار خون بالا
میکو نازول
Miconazole
Monistat 3(r)
مورد استفاده در درمان عفونتهای حاصل از مخمر
پنی سیلین ها شامل آمپی سیلین، پنی سیلین vk
Pencillins
Amoxil(r), Betpen-VK(r)
مورد استفاده در درمان عفونتهای ناشی از باکتری
پروپرانولول
Propranolol
Inderal(r)
یک بتابلوکر مورد استفاده در درمان بیماریهای قلبی و فشار خون بالا
تئوفیلین
Theophylline
Theo-Dur(r)
مورد استفاده در درمان آسم و برونشیت
جایگزین هورمونهای تیروئید
Thyroid replacement
Synthyroid(r)
مورد استفاده در درمان بیماریهای تیروئید
همه واکسنها
Vaccines
–
–
وانکومایسین
Vancomycin
Vancocin,Vancoled
یک آنتی بیوتیک
وارفارین
Warfarin
Coumadin
مورد استفاده در درمان یا پیشگیری از ایجاد لخته خون

– داروهایی که اگر در دوزهای معمول در طی شیردهی مصرف شوند، احتمالاً بی خطر هستند. جدول 1-3. در مورد اثرات این دسته داروها بر نوزاد شیرخوار، اطلاعات کمی در دست است. اما اگر اثری نیز داشته باشند، احتمالاً کم است. در موارد نادر ممکن است نوزاد یک واکنش آلرژیک نشان دهد.
نام دارو
نام تجارتی
موارد استفاده
مهارکننده های آنزیم تبدیل کننده آنژیوتاسین شامل
Enalapril-Benazepril
ACE55 inhibitors
Enalapril (Vasotec) (r), Benazepril (lotensin) (r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا
آسیکلوویر و والاسیکلوویر
Acyclovir and valacyclovir
Zovirax(r), Valtrex(r)
ضد ویروس برای عفونتهای هرپس
عوامل آنتی کولینرژیک
Anticholinergic agents
Pro-Banthine(r)
مورد استفاده در درمان اسپاسم های روده ای و کیسه صفرا، ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
ضد تشنج ها (مهارکننده های تشنج) مثل فنوباربیتال
Anticonvulsants (phenobarbital)
Depakote(r), Tegretol(r)
حملات تشنجی را کنترل و مهار می کند.
آنتی هیستامین ها
Antihistamines
Benadryl(r),chlor-Trime ton(r)
ضد حساسیت و علائم آن ممکن است تولید شیر را کاهش داده و سبب خواب آلودگی و عصبی شدن نوزاد شود.
داروهای ضد سل مانند ایزونیازید (INH)
Antituberculars
Hyzyd(r),laniazide(r)
مورد استفاده در درمان سل
آزاتیوپرین
Azathioprine
Imuran(r)
مورد استفاده در سرکوب سیستم ایمنی بعد از پیوند زدن یک عضو
باربیتوراتها، به جز فنوباربیتال
Barbiturates (except phenobarbital)
Fiorinal(r), Fioricet(r)
مورد استفاده به عنوان آرامبخش

ضد احتقانهای خوراکی
Oral Decongestants
Sudafed(r)
مورد استفاده در درمان احتقان ناشی از سرماخوردگی یا آلرژی ها و ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
ارگونوین
Ergonovine (short course)
____
مورد استفاده در درمان خونریزی رحمی. ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
فلوکونازول
Fluconazole
Diflucan(r)
ضد قارچ
گادولینیوم
Gadolinium
Magnevist(r),Omniscan(r)
عامل کنتراست در مطالعات MRI
هالوپریدول
Haloperidol
Haldol(r)
مورد استفاده در درمان روان پریشی
بلوک کننده های هیستامین H2
Histamine H2 Blockers
Cimetidine (Tagamet) (r), ranitidine (zantac) (r)famotidine (pepcid) (r)
مورد استفاده در درمان بیماریهای معده
لورازپام
Lorazepam
Ativan(r)
مورد استفاده در درمان اضطراب
متی مازول
Methimazole
Tapazole(r)
مورد استفاده در درمان پرکاری تیروئید. به مقدار کمتر از 20 میلی گرم در روز احتمالاً بی خطر است.
متوکلوپرامید
Metoclopramide
Reglan(r), plazil(r)
مورد استفاده برای مشکلات گوارشی، این دارو تولید شیر را افزایش می دهد.
ناپروکسن
Naproxen
Naprosyn(r), Anaprox(r)
مورد استفاده برای تسکین درد و در صورتی که نوزاد بیش از 1 ماه داشته باشد، بی خطر است.
اگزاسپام
Oxazepam
Serax(r), Serepax(r)
مورد استفاده در درمان اضطراب

پاروکستین
Paroxetine
Paxil(r)
مورد استفاده در درمان افسردگی
فنوتیازین ها
Phenothiazines
Compazine(r), Thorazine(r)
ضد روان پریشی و ضد تهوع
پروپیل تیویوراسیل
Propylthiouracil
Propyl-Thyracil(r)
مورد استفاده در درمان پرکاری تیروئید
کوئینیدین
Quinidine
Novoquinidine(r)
مورد استفاده در درمان بی نظمی های ضربان قلب
سرترالین
Sertraline
Zoloft(r)
مورد استفاده در درمان افسردگی
اسپیرونولاکتون
Spironolactone
Aldactone(r), Aldactazide(r)
مورد استفاده در درمان فشارخون بالا و ادم56
سولفی سوکسازول
Sulfisoxazole
Gantrisin(r)
مورد استفاده در درمان عفونتهای سیستم ادراری
سوماتریپتان
Sumatriptan
Imitrex(r)
مورد استفاده در درمان میگرن
تتراسایکلین ها به مدت کمتر از 14 روز
Tetracyclines <14 days
Tetracycline (Achromycin)(r) doxycycline (Doxychel)(r)
مورد استفاده در درمان عفونتهای سیستم ادراری و درمان اکنه
دیورتیکهای تیازیدی
Thiazide diuretics
HydroDiuril(r),Esidrix(r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا و ادم
ضد افسردگی های سه حلقه ای
Tricyclic antidepressants
Elavil(r), Tofranil(r),pamelor(r)
مورد استفاده در درمان افسردگی
وراپامیل
Verapamil
Calan(r),Isoptin(r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا

– داروهای بالقوه خطرناک. جدول 1-4
در طی دوران شیردهی، از مصرف این داروها باید اجتناب شود و یا باید با احتیاط مصرف شوند. بویژه وقتی مادر، نوزاد چند روزه یا نوزاد زودرس (نابالغ) را شیر می دهد.
نام دارو
نام تجارتی
موارد استفاده
اسبوتولول
Acebutolol
Sectral(r)
بتابلوکر مورد استفاده در درمان فشار خون بالا و آریتمی قلبی
آتنولول
Atenolol
Tenormin(r)
بتابلوکر مورد استفاده در درمان فشار خون بالا و آریتمی قلبی
آنتی هیستامین/ضد احتقان به طور ترکیبی
Antihistamine/decongestant combinations
Contac(r), Naldecon(r)
مورد استفاده در درمان سرماخوردگی و آلرژی ها و ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
بنزودیازپین ها مانند دیازپام
Benzodiazepines
Long-acting Librium, Valium(r), Dalmane(r)
مورد استفاده در درمان اضطراب و برای درمان بی خوابی، لورازپام و اگزاسپام ترجیح داده می شوند.
کلرتالیدون
Chlorthalidone
Hygroton(r), Thalitone(r)
دیورتیک مورد استفاده در درمان فشار خون بالا، ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
سیتالوپرام
Citalopram
Celexa(r)
ضد افسردگی، می تواند سبب خواب آلودگی نوزاد شود.
کلیندامایسین
Clindamycin
Cleocin(r)
مورد استفاده در درمان عفونتهای شکمی و واژینال
کلونیدین
Clonidine
Catapres(r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا، ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
ضد بارداری ها(حاوی استروژن)
Contraceptives (Estrogen Containing)
Ortho-Novum(r),Lo-ovral, Loestrin(r)
مورد استفاده در پیشگیری از بارداری، ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.

دوکسپین
Doxepin
Sinequan(r)
مورد استفاده در درمان افسردگی
ارگوتامین
Ergotamine
Cafergot(r)
مورد استفاده در درمان میگرن
اتوسوکسیماید
Ethosuximide
Zarontin(r)
مورد استفاده در درمان صرع
فلوکستین
Fluoxetine
Prozac(r),serafem(r)
مورد استفاده در درمان افسردگی
Iodinated contrast media
___
مورد استفاده در آزمایش کلیه ها، به طور موقت از شیردهی خودداری شود.
لیندان
Lindane
Kwell
مورد استفاده در درمان شپش و گال (جرب)
لیتیم
Lithium
Lithobid(r)
مورد استفاده در درمان بیماری افسردگی دو قطبی
مترونیدازول
Metronidazole
Flagyl(r)
آنتی بیوتیک مورد استفاده در درمان بعضی عفونتهای روده ای و اعضای تناسلی
نادولول
Nadolol
Corgard(r)
بتابلوکر مورد استفاده در درمان فشار خون بالا و بیماریهای قلبی
نارکوتیک ها: داروهای شبه مخدر
Narcotics
Tylenol(r), Vicodin(r)
مورد استفاده در تسکین درد (حداکثر 6 قرص در روز)
نیتروفورانتوئین
Nitrofuratoin
Macrobid(r), Furadantin(r)
مورد استفاده در درمان عفونتهای سیستم ادراری (بعد از 1 ماهگی نوزاد، مصرف آن توسط مادر بی خطر است)
فنوباربیتال (دوز ضد تشنج)
phenobarbital (anticonvulsant doses)
Luminal(r)
آرام بخش و ضد تشنج

پیروکسیکام
Piroxicam
Feldene(r)
مورد استفاده در درمان التهاب مفاصل و تسکین درد
داروهای ضد باکتری
Quinolone Antibacterials
Cipro and Levaquin
این دو دارو پیشنهاد نشده است. این دارو ترجیح داده می شود: Noroxin
مورد استفاده در درمان عفونتهای سیستم ادراری و گونوره آ57
رزرپین
Reserpine
Serpalan(r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا
سوتالول
Sotalol
Betapace(r)
مورد استفاده در درمان بیماریهای قلبی
دیورتیکهای تیازیدی (با دوز بالا)
Thiazide diuretics,long-acting or high doses
Aquatensin(r), Enduron(r), Lozol(r), Renese(r)
مورد استفاده در درمان فشار خون بالا و ادم
ونلافاکسین
Venlafaxine
Effexor(r)
مورد استفاده در درمان افسردگی

– داروهایی که اگر در طی دوران شیردهی مصرف شوند، کاملاً خطرناک و مضر هستند. جدول 1-5
بنابراین در حین شیردهی، هیچیک از این داروها نباید مصرف شوند و در صورتی که برای سلامتی مادر شیرده ضروری باشند، باید مادر، شیردهی را به طور موقتی یا دائمی متوقف کند و این بستگی به مدتی دارد که مادر مجبور به مصرف دارو است.
نام دارو
نام تجارتی
موارد استفاده
آمانتادین
Amantadine
Symmetrel(r)
موارد استفاده در درمان آنفلوآنزا و یا بیماری پارکینسون ممکن است تولید شیر را کاهش دهد.
آمیودارون
Amiodarone
Cordarone(r)
مورد استفاده در درمان بیماریهای قلبی
داروهای ضد سرطان
Cancer drugs
___
در درمان و کنترل سرطان
کوکائین
Cocaine
–
مورد استفاده به عنوان ماده بی حسی موضعی
کلوزاپین
Clozapine
Clozaril(r)
مورد استفاده در درمان اسکیزوفرنی58
املاح طلا
Gold salts
Myochrysine(r)
مورد استفاده در درمان التهاب مفاصل (آرتریت)
ید
Iodide
Betadine(r)
مورد استفاده در دوش59 (دوش بتادین)
داروهای کاهش دهنده چربی خون
Lipid-lowering drugs
Baycol(r), Lescol(r), Lipitor(r), Lopid(r), Mevacor, Pravacor(r), Zocor
مورد استفاده در کاهش دادن سطح چربی ها در خون
متامیزول (دیپیرون)
Metamizole (Dipyrone)
___
ضد درد و مسکن / ضد التهاب (در مکزیک این دارو در دسترس است.)
سالسیلاتها (در دوزهای بالا) مانند سالیسیلیک اسید
Salicylates (high doses)
Aspirin(r)
مورد استفاده در درمان التهاب مفاصل و ضد لخته خون

1ـ17ـ6 اشعه x و اسکن ها در طی شیردهی
به طور معمول اشعه x باعث توقف شیردهی نمی شود. به دلیل اینکه این اشعه نمی تواند وارد شیر شود. حتی اگر وارد شیر گردد، توسط نوزاد جذب نخواهد شد. این مطلب در مورد سی تی اسکن ها و ام.آر.آی اسکن ها نیز صدق می کند و نیازی نیست که حتی به مدت کوتاه هم شیردهی متوقف گردد.(80)
– اسکن های رادیواکتیو
وقتی از ریه مادر شیرده یا از استخوان او اسکن انجام می شود و یا با مواد رادیواکتیو، لنفانژیوگرام انجام می شود، معمولاً این عمل با تکنتیوم (Technetium) صورت می گیرد. تکنتیوم نیمه عمر 6 ساعته دارد.(نیمه عمر، مدت زمانی است که طول می کشد تا نصف دارو از بدن خارج شود.) چون بعد از5 نیمه عمر، این ماده از بدن مادر خارج می شود، بنابراین 30 ساعت پس از تزریق کل دارو از بدن مادر خارج می گردد و او می تواند فرزند خود را بدون نگرانی شیر دهد. (80)
اما پرسشی مطرح می شود و آن، این که آیا نیاز هست که کل ماده رادیواکتیو از بدن مادر خارج شود تا او شیردهی نماید؟ پاسخ این است که خیر، نیاز نیست که کاملاً ماده رادیواکتیو از بدن مادر حذف شود تا او بتواند شیردهی کند. زیرا پس از دو نیمه عمر یعنی12 ساعت،75 درصد از تکنتیوم از بدن مادر خارج شده است و در نتیجه غلظت آن در شیر مادر، بسیار پائین خواهدبود و مادر می تواند به شیردهی ادامه دهد.(80)
پس از اکثر اسکن های رادیواکتیو، مادر می تواند به شیردهی ادامه دهد. البته اگر مادر و پزشک او نگران باشند، برای موادی مانند تکنتیوم، می توانند به مدت دو نیمه عمر صبر کنند.(80)
اگر مادر شیرده در طی چند روز اول بعد از تولد نوزاد، اسکن انجام دهد، نوزاد او حدّاقل مادّه را دریافت می کند، به این دلیل که نوزاد در این فاصله زمانی میزان بسیار کمی شیر مصرف می کند.(80)
– اسکن های تیروئید
اسکن های تیروئید، با موادّ مختلف صورت می گیرد. اگر اسکن تیروئید با ید رادیواکتیو صورت گیرد، این ماده در شیر مادر وارد می شود و در نتیجه توسط نوزاد جذب شده و بر روی غده تیروئید او رفته و به مدت طولانی باقی خواهدماند. اما اگر اسکن تیروئید با تکنتیوم انجام شود، بعد از دو نیمه عمر کاملاً بی ضرر است. بنابراین بهتر است که اسکن های تیروئید با تکنتیوم صورت پذیرد.(80)

2ـ1 گیاهان داروئی محرک شیردهی
1- racemosus Asparagus تیره: Asparagaceae (مارچوبه)
نام فارسی: مارچوبه
نام لاتین:Garden-Asparagus,Asparagus
این گیاه، مرتفع، بالارونده و خاردار است. انشعابات کوتاه و باریک ساقه که ظاهری شبیه برگهای نخی شکل و خمیده دارند، به طول5/1تا5/2 سانتی مترند و مجموعاً به تعداد چند تایی در مجاور یکدیگر دیده می شوند. قسمت مورد استفاده ریشه گیاه است که طعمی نسبتاً تلخ داشته و افزایش دهنده ترشّحات شیر است. مصرف گیاه معمولاً به صورت جوشانده است. این گیاه در جنوب ایران (بلوچستان) می روید. (4)
2ـ antidysentrica Holarrhena تیره : Apocynaceae (خرزهره)
نام فارسی: –
نام لاتین : holarrhena Antidysentric
این گیاه، بوته مانند یا درختچه ای کوچک است که دارای پوستی به رنگ روشن، بی کرک و یا پوشیده از تار است. برگهایی معمولاً متقابل، بیضوی نوک تیز و منتهی به دمبرگ بسیار کوتاه دارد. قسمت مورد استفاده آن، پوست ساقه، گلها، دانه و برگ و به طور کلی تمام اعضای گیاه گلدار است. البته برگهای گیاه، موجب افزایش ترشّحات شیر می گردد. این گیاه در ایران نمی روید.(3)
3ـ Scindapus Officinalis تیره: Araceae (گل شیپوری)
نام فارسی: –
نام لاتین: –
این گیاه دارای ساقه باریک و برگهای بیضوی نوک تیز و منتهی به دمبرگ قطور است. قسمت مورد استفاده، میوه گیاه است که اثر افزاینده ترشّحات شیر دارد. گیاه مذکور در ایران نمی روید. (4)
4ـ Bauhinia Variegata تیره: Caesalpinaceae (گل ارغوان)
نام فارسی: ثعلب
نام لاتین:Orchid Tree
این گیاه به صورت درختچه کوچکی با پوست قهوه ای تیره رنگ است. برگهائی نسبتاً ضخیم و چرمی با قاعده قلبی شکل دارد. گلهای نوع قرمز گیاه، محرّک ترشّحات شیر است. این گیاه در جنوب ایران (بلوچستان)می روید. (2)

5ـ Humulus lupulus تیره: Cannabinaceae (شاهدانه)
نام فارسی: رازک
نام لاتین: Bine, Hop-vine, Hop
رازک، گیاهی علفی، چند ساله، دو پایه، بالارونده و دارای اعضای پوشیده از تارهای خشن است. برگهای آن متقابل، دندانه دار و مرکب از3 تا5 لوب نامساوی است. قسمت مورد استفاده گیاه، مجموعه گلهای ماده است که به شکل مخروطهای بیضی شکل و مجتمع هستند و از تخمدانها بدست می آیند و ترشّحات شیر را افزایش می دهند. این گیاه به حالت خودرو در جنگلها و اماکن پوشیده از درختچه ها و انبوه بوته ها در نواحی شمالی ایران می روید. (4)
6ـ sambucus Ebulus تیره:Caprifoliaceae (شوند)
نام فارسی: شوند، آقطی
نام لاتین:Blood- hilder, Ground elder
گیاهی علفی است و دارای برگهایی حاوی برگچه های بیضوی دراز، نوک تیز و دندانه دار است. گلهای این گیاه حاوی اسانس است و دارای اثر افزاینده شیر می باشد. دم کرده 4 تا 8 در هزار گل، مصرف دارویی دارد. این گیاه در سراسر منطقه شمال ایران در کنار جاده ها، حاشیه گودالها و حدود خارجی جنگلها یافت می شود.(2)
7ـSambucus nigra تیره: Caprifoliaceae(شوند)
نام فارسی: انگورکولی
نام لاتین:Arn tree, Common elder
این گیاه به صورت درختچه ای می باشد که حاوی برگهای مرکب از 5 یا 7 برگچه بیضوی دندانه دار، نوک تیز و به رنگ سبز تیره است. گلهای گیاه که اثر محرّک ترشّحات شیر دارند، حاوی موادّی نظیر اسانس، تانن، نوعی رزین، کولین، قند، موسیلاژ، اسیدهای آلی مانند اسید مالیک، والرینیک، وینیک اسید و یک ماده رنگی شبیه روتین60 است. دم کرده10 تا 30 در هزار گلهای خشک شده در یک لیتر آب جوش و نیز خیسانده10 گرم گلهای خشک در یک لیتر سرکه به عنوان مدر، معرّق و محرّک ترشّحات شیر مصرف می گردد. این گیاه در نواحی شمالی ایران و باغهای همدان می روید. (2)

8 ـ Saccharomyces Cerevisiae دسته قارچها: Champignons
نام فارسی: مخمر آبجو
نام لاتین: yeast
قارچی است از آسکوسیست ها که به مصارف مهمّ دارویی و صنعتی می رسد. مخمر آبجو به صورت سلولهای مدور و کم و بیش بیضوی است که دارای حالت منفرد و یابه صورت زنجیر، مرکب از سلولهای به دنبال هم می باشد. به طریقه جوانه زدن و یا تولید آسک، تکثیر پیدا می کند. مخمر آبجو حاوی مواد معدنی، گلوسیدها، لیپیدها، نوکلئوآلبومین ها، پروتیدها، گلوتاتیون، انواع ویتامینهای گروه B، ویتامین E و دیاستازها است. این قارچ، جریان شیر مادر را افزایش می دهد.(5)
9-Spinacia Oleracea تیره: Chenopodiaceae (اسفناج)
نام فارسی: اسفناج
نام لاتین:Spinage
اسفناج، گیاهی علفی، یکساله یا دوساله، دوپایه و دارای ساقه ای راست و شیاردار است. از مشخّصات آن این است که ظاهری عاری از کرک دارد. برگهای اسفناج، دارای پهنک مثلث شکل، فلش مانند و منتهی به دمبرگ مشخص است. اسفناج تازه دارای آب فراوان، مواد آلبومینوئیدی، مواد چرب و قندی، کلروفیل، لستین، سکرتین، ید، فسفر، آهن، املاح پتاسیم، کلسیم و مخصوصاً اکسالاتها می باشد. مصرف برگ اسفناج پخته برای رفع کمی ترشّحات شیر معمول است. پرورش اسفناج در نواحی مختلف ایران صورت
می گیرد. (4)
10- phyteuma Spicatum تیره: Companulaceae (گل استکانی)
نام فارسی: –
نام لاتین: Rampion
این گیاه، چند ساله و دارای ساقه راست و بدون انشعاب است. ریشه گیاه که قسمت مورد استفاده آن است، محرّک ترشّحات شیر می باشد. گیاه مذکور در ایران نمی روید. (3)
11ـ Cnicus benedictus تیره:Compositae (کاسنی)
نام فارسی: باد آور
نام لاتین:Blessed thistle
این گیاه، یکساله است و دارای طعم تلخ و بوی نامطبوع است. دارای ریشه کوچک، ساقه راست و برگهایی بزرگ، متناوب با کناره های دندانه دار و منتهی به یک خار نوک تیز در هر دندانه است. مشخصه آن این است که برگها حالت شکننده و رگبرگهای منشعب سفید رنگ دارد. ریشه گیاه اثر محرّک ترشّحات شیر دارد و دارای املاح پتاسیم، منیزیم، کلسیم، رزین، صمغ، موسیلاژ و فیتوسترین می باشد. این گیاه در اکثر نواحی ایران می روید. (3) شکل (2-10)
12ـ Silybum Marianum تیره: Compositae (کاسنی)
نام فارسی: خارعلیص
نام لاتین: Milk thistle
گیاهی دو ساله، دارای ریشه ضخیم و ساقه ای منشعب است و برگهایی بزرگ با کناره های منقسم، دندانه دار و خاردار دارد. دانه های له شده و پودرشده گیاه، ترشّحات شیر مادر را افزایش می دهد. دانه حاوی یک ماده روغنی، آمیدون، مواد آلبومینوئیدی و تیرامین61 است. جوشانده و تنطور دانه گیاه (تنطوربه مقدار15 قطره در کمی آب نیمگرم، نیم ساعت قبل از هر غذا) صور داروئی آن می باشند. گیاه مذکور در غالب نواحی ایران (شمال، جنوب، غرب) می روید. (3)
13ـ Cyperus esculentus تیره: Cyperaceae
نام فارسی: بادام زمینی
نام لاتین: Ground almond
گیاهی علفی، بی کرک، دارای ریزوم باریک و ساقه ای به ارتفاع 20 تا50 سانتی متر است. در بعضی نقاط طول ریزوم آن،برجستگیهای کوچک و غده ای شکل مدور ظاهر می شود. قسمت متورم ریزوم گیاه طعمی شیرین داشته و اثر محرک ترشّحات شیر دارد. این گیاه در ایران (شیراز) می روید. (4)
14ـ Cyperus Scarius تیره: Cyperaceae
نام فارسی: –
نام لاتین: –
این گیاه، مانند گیاه قبلی است و ریشه گیاه، محرک ترشّحات شیر است. گیاه مذکور در ایران یافت نمی شود. (4)
15ـ Ocimum Basilicum تیره: Labiatae (نعناع )
نام فارسی: ریحان
نام لاتین: Basil
این گیاه علفی یکساله، معطر و دارای ساقه منشعب از قاعده است که دارای برگهایی متقابل، بیضوی نوک تیز با کناره دندانه دار است. سرشاخه های گلدارگیاه،خاصیت تحریک ترشّحات شیر را دارد.اسانس ریحان مرکب از 30 تا 75 درصد استراگول، لینالول، سینئول، سینامات متیل و اوژنول است. برگهای له شده ریحان اگر به مدت چند ساعت در گلاب خیسانده شود و سپس به صورت ضماد بر روی محل خراش و ترک پستان اثر داده شود، در درمان و التیام خراش، موثر واقع می شود. ریحان بومی ایران است و در نواحی مختلف کشور کاشته می شود. (4) شکل (2-5)
16ـ Cetraria islandica جزء گلسنگها: Lichens
نام فارسی: –
نام لاتین: Iceland livert-Wort
این گلسنگ دارای ریسه پهن و گسترده با انشعابات نامنظم دوتایی و مرکب از ورقه هایی نازک و برگ مانند است. انشعابات آن کناره های موجدار و مژه دار دارد، ولی در قسمت قاعده باریک و ناودانی شکل می باشد. ریسه گلسنگ به منظور تامین ترشّحات شیر و به عبارتی افزایش دهنده شیر و درمان تجمع شیر در پستان توصیه شده است. این گلسنگ دارای هیدراتهای کربن مشابه آمیدون به نام لیکه نین62 است. ماده دیگری به نام ایزولیکه نین63 با آن همراه می باشد و نیز حاوی دکستروز، گالاکتوز، به مقادیرکم مانوز، 4/0 درصد مواد چرب و1 تا 2 درصد ماده معدنی است. این گلسنگ در ایران نمی روید. (5)
17ـ Fritillaria imperialis تیره: Liliaceae (لاله)
نام فارسی: سوسن بدبو
نام لاتین: Imperial Crown
این گیاه، چند ساله و دارای ساقه و پیاز فلس دار و گلهائی به حالت آویخته است. پیاز گیاه که قسمت زیرزمینی آن است، دارای اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر است. پیاز گیاه دارای آلکالوئیدی سمی به نام ایمپریالین64 است. در نتیجه مصرف گیاه باید با احتیاط کامل صورت گیرد. این گیاه در ایران می روید. (4)
18ـ Linum usitatissimum تیره: Linaceae (کتان)
نام فارسی: کتان
نام لاتین: Common Flax, Flax
این گیاه علفی، بی کرک، یکساله و دارای برگهای باریک، دراز، نوک تیز با رگبرگهای طولی است. میوه آن پوشینه و دارای یک دانه قهوه ای رنگ در هرخانه است.روغن دانه کتان65، ترشّحات شیر مادر را افزایش
می دهد . به این دلیل که غنی ازاسیدهای چرب اساسی از جمله امگاـ3 می باشد که این اسیدها به ساختن هورمونهای مورد نیاز برای شیردهی کمک می کنند. دانه کتان دارای موسیلاژ چسبنده ای است که از هیدرولیز آن، آرابینوز، گلوکز، گالاکتوز و گزیلوز حاصل می شود. بعلاوه دانه کتان دارای لیناتین66 و لینامارین67 می باشد. دانه کتان به صورت دم کرده و خیسانده مصرف داروئی دارد. این گیاه در ایران (نواحی شمال غربی و جنوبی) می روید. (1) شکل (2-9)
19ـ Illicium Verum تیره: Magnoliaceae
نام فارسی: بادیان ختائی
نام لاتین: Anise, star anise
این گیاه به صورت درختچه و دارای شاخه های ضخیم و پوشیده از پوست خاکستری رنگ است. این گیاه برگهائی ضخیم، همیشه سبز و به وضع منفرد، ولی به حالت فراهم در قسمت انتهائی شاخه ها دارد. میوه رسیده این گیاه که بادیان نام دارد،قسمت مورد استفاده آن است و اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر دارد. ماده موثره بادیان، اسانس آن است که به مقدار4 تا 5 درصد در میوه وجود دارد. بعلاوه شامل موسیلاژ و قند است. دانه آن دارای روغن و آلورون می باشد. قسمت اعظم این اسانس را آنه تول68 تشکیل می دهد. دم کرده آن مصرف داروئی دارد. گیاه مذکور در ایران یافت نمی شود. (1)
20ـ Gossypium herbaceum تیره: Malvaceae (پنیرک)
نام فارسی: پنبه
نام لاتین: Cotton Plant
گیاهی علفی است که برگهائی متناوب با رگبرگهایی پنجه ای مرکب از لوبهای مشخص و منتهی به نوک تیز دارد. دانه پنبه عاری از گوسی پول و آمیگدونیتریل گلوکزید، به مصرف تهیه نوعی عصاره خشک با افزودن50 درصد قند می رسد که اثر افزایش دهنده شیر دارد. روغن پنبه از دانه های آن تحت فشار، بدون مداخله گرماو بعد تحت فشار و وارد کردن آب جوش بدست می آید. این گیاه در ایران پرورش می یابد. (1)

21ـ Desmodium triflorum تیره:Papilionaceae (پروانه واران)
نام فارسی: –
نام لاتین: Tick trefoil
این گیاه کوچک علفی، چندساله و دارای ساقه منشعب و پوشیده از تارهای سفید رنگ است.برگهای سه برگچه ای نازک بیضوی دارد.به استثناء انواع واقع در قاعده ساقه که یک برگچه ای است. شیره تازه گیاه در مصارف داخلی اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر دارد. در نواحی جنوبی ایران (مکران) می روید. (2)
22ـ Galega Officinalis تیره: Papilionaceae
نام فارسی: گاله گا
نام لاتین: Common goat's rue
این گیاه، علفی و عاری از کرک است. برگهای آن مرکب از5تا8 زوج برگچه با یک برگچه انتهائی است.گل آذین آن به صورت خوشه است. قسمتهای مختلف گیاه بویژه سرشاخه گلدار و دانه آن به مصارف درمانی می رسد و دارای تانن، ساپونین، موادقندی و ماده موثره ای به نام گاله ژین69 می باشد. از این گیاه به عنوان افزایش دهنده ترشّحات شیر استفاده می شود. در بعضی نواحی غربی کشور سوئیس، عصاره آن برای افزایش مقدارشیر مصرف می شود. Galega از دو کلمهGala به معنی شیر و agein به معنای تولید، تشکیل یافته است. بررسیها نشان می دهد که با مصرف آن، ترشّحات شیر به مقدار 35 تا50 درصد افزایش می یابد. مصرف آن به صورت دم کرده10 درصد برای تولیدو ازدیاد شیر توصیه شده است. دم کرده100گرم گیاه تازه در یک لیترآب به عنوان محرک ترشّحات شیر می باشد. این گیاه در ایران نمی روید. (2)
23ـ lens Culinaris تیره: Papilionaceae
نام فارسی: عدس
نام لاتین: Flat-Seeded-tare,lentil
این گیاه علفی، یکساله و دارای برگهای مرکب از برگچه های منتهی به پیچک است. میوه آن محتوی1 تا 3 دانه گرد و مسطح است. خاکستر دانه عدس حاوی مواد فسفاته فراوان می باشد و محرک ترشّحات شیر است. دانه عدس دارای آمیدون، املاح آهن، کلسیم، ویتامینهایB وC و منگنز، مواد پروتیدی، مواد لیپیدی،آب و سلولز می باشد. عدس و نژادهای مختلف آن در ایران پرورش می یابد. (2)

24ـ Teramnus labialis تیره: Papilionaceae
نام فارسی: –
نام لاتین: –
این گیاه علفی، پیچک دار و بالا رونده است. ساقه باریک دراز، عاری از کرک و یا پوشیده از تعداد کمی تار است. برگهای آن دارای دمبرگ نسبتاً دراز و منقسم به برگچه های نازک و غشایی است. میوه گیاه اثرافزایش دهنده ترشّحات شیر دارد. این گیاه در ایران یافت نمی شود. (2)
25ـ trigonella foenum – graecum تیره: Papilionaceae
نام فارسی: شنبلیله
نام لاتین: Fenugreck
این گیاه علفی، یکساله و دارای برگهای متناوب و مرکب از سه برگچه است. از اختصاصات آن این است که نصف تا سه چهارم انتهای برگچه های آن دندانه دار است. گلهای آن منفرد و میوه، نیام، خمیده و محتوی 5 تا20دانه زاویه دار است.بوی آن قوی و طعم آن تلخ و معطّر است.دانه شنبلیله تولید شیر را افزایش می دهد. در حقیقت این گیاه، محرّک تولید عرق است و پستان یک غده عرق تغییریافته است. بررسیهای فراوان برروی دانه شنبلیله، وجود مواد زیر را در آن به اثبات رسانیده است: مواد چرب،موادنشاسته ای و قندی، مواد ازته، مقدارزیادی موادفسفردار، کولین، آلکالوئیدی به نام تری گونل لین70 با ترکیبی مشابه اسیدنیکوتینیک، مقدار جزئی کومارین71، تانن، یک ماده زرد رنگ و اسانس. جوشانده 30 تا50 در هزار دانه نیمکوب شنبلیله ـ دانه خردشده یا آرد عاری از بو به مقدار2 تا 3 قاشق قهوه خوری مخلوط درعسل، صور داروئی این گیاه می باشند. شنبلیله در نواحی مختلف ایران پرورش می یابد. (1و26) شکل (2-4)
26ـ Vigna Catjang Walp تیره: Papilionaceae
نام فارسی: لوبیای وحشی
نام لاتین:Black-eye pea
این گیاه، یکساله ودارای ساقه تقریباً قائم یا بالارونده است. برگها مرکب از برگچه های نازک و غشایی، نوک تیز، بیضوی یا بیضوی ـ لوزی با کناره لوب داراست. میوه آن نیام و محتوی10 تا20دانه می باشد. میوه گیاه طعمی تند ولی مطبوع و اثر افزاینده ترشّحات شیر دارد. این گیاه در ایران در نواحی جنوبی (بلوچستان) پرورش می یابد. (2)

27ـ Nigella arvensis تیره:Ranunculaceae (آلاله)
نام فارسی: سیاه دانه وحشی
نام لاتین: Small garden Fennel flower
این گیاه، علفی و یکساله است. برگهای آن دارای پهنکی مرکب از قطعات فراوان نازک و نخی شکل می باشد. دانه آن که بیضوی و به رنگ تیره است، دارای اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر می باشد دانه حاوی نوعی ماده تلخ قابل استخراج به نام نیژل لین، ماده روغنی و اسانس است. گیاه مذکور در منطقه وسیعی از نواحی شمالی و شمال غربی ایران می روید. (1)
28ـ Nigella Sativa تیره:Ranunculaceae
نام فارسی: سیاه دانه،سیاه تخمه
نام لاتین: Garden Fennel Flower , Black cumin
این گیاه، پوشیده از کرکهای ظریف یا کاملاً بی کرک است.برگهای آن منقسم به تقسیمات باریک ونخی شکل، گلهای آن منفرد و دانه آن تیره رنگ و سه گوش است. له شده آن بوئی شبیه بوی زیره دارد. دانه گیاه که دارای اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر است، حاوی ماده روغنی، اسانس، مواد صمغی، آلبومینوئیدی، یک ماده تلخ و یک ساپونوئید به نام ملانتین72 است. گیاه مذکور در نواحی مختلف ایران پرورش می یابد. (1)
29ـ Rubus idaeus تیره: Rosaceae )گل سرخ(
نام فارسی: شاتوت قرمز (تمشک)
نام لاتین: Raspberry
این گیاه، درختچه ای با شاخه های قهوه ای رنگ و راست است. این شاخه ها پوشیده از برگهای متناوب با بریدگیهای شانه ای هستند. برگها به رنگ سبزبراق بوده و پشت آنها سفید و پرزدار است. برگهای گیاه وحشی، کمک به تامین شیر فراوان می کند. برگ گیاه حاوی تانن، پکتین، ویتامین ث و اسیدهای آلی است. گیاه مذکور در ایران نمی روید. (2و18و75)

30ـ Quassia amara تیره: Simarubaceae (مرمر)
نام فارسی: –
نام لاتین: Bitter ash, Quassia
این گیاه، درختچه ای است که دارای شاخه های نامنظم وبرگهای متناوب مرکب از برگچه های بی کرک و کامل است. چوب کاسیا به رنگ سفید مایل به زرد است و بر روی آن رگه های زرد رنگ دیده می شودواز نظر درمانی حائز اهمیت است. این چوب فاقد بو ولی دارای طعم بسیار تلخ است. فرآورده های کاسیا، ترشّحات شیر را افزایش می دهد. کاسیا آمارا دارای مواد تلخی به نام کواسین73 و نئوکواسین74 است. چوب کاسیا در مصارف داخلی به صورت گرد به مقدار 1تا5 گرم، دم کرده یا خیسانده 5 در هزار صور داروئی دارد.گیاه مذکور در ایران نمی روید. (1)
31ـ Grewia hirsuta تیره: Tiliaceae (زیرفون)
نام فارسی: –
نام لاتین: –
این گیاه به صورت درختچه کوچک و دارای برگهای بیضوی دراز و نوک تیز است. دو نوع متمایز، یکی با برگهایی با طعم تلخ و دیگری عاری از طعم است. برگ و میوه نوع دوم، اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر دارد. اعضای این گیاه حاوی آلکالوئید می باشد. گیاه مذکور درایران نمی روید. (1)
32ـ Anethum graveolens تیره: Umbelliferae (جعفری)
نام فارسی: شوید، شبت
نام لاتین: Dill
این گیاه یکساله است و دارای ریشه راست و مخروطی شکل می باشد. ساقه آن استوانه ای، بی کرک، دارای خطوط طولی و در محل گره ها کمی فرورفته است. برگهای متناوب، بی کرک با پهنک منقسم به بریدگیهای نازک و نخی شکل و گلهایی کوچک و زرد رنگ دارد. میوه آن بیضوی و مسطح است. میوه شوید دارای اثر افزایش دهنده ترشّحات شیر است.دم کرده شوید در مواقع کاهش شیر به کارمی رود و دارای اثر قطعی می باشد. میوه شوید دارای 3 تا 4 درصد اسانس است که براثر تقطیر با بخارآب ازآن حاصل می شود. اسانس شوید دارای لیمونن راست، فلاندرن، کاروون75 راست، شبیه اسانس زیره سیاه است. دم کرده 4تا8درهزار میوه(دانه) به مقدار2تا3فنجان در روز بعد از هر غذا، از صور دارویی این گیاه می باشد.گیاه مذکور در ایران در غالب نواحی پرورش می یابد. بعلاوه در تبریز و خراسان به حالت خودرو و نیمه خودرو یافت می شود. (2) شکل (2-3)
33ـ Apium graveolens تیره: Umbelliferae
نام فارسی: کرفس
نام لاتین: Wild Celery Celery,
این گیاه، علفی و دو ساله است که دارای ساقه ای منشعب و ریشه ای قائم می باشد. از اطراف ریشه،ریشه های جانبی متعدد و از قسمت انتهائی آن، ساقه های تو خالی، شیاردار و عاری از کرک خارج می شود. ظاهر ریشه اصلی گیاه ناهموار و رنگ آن خاکستری قهوه ای است. برگهای آن دارای ظاهر شفاف، کمی ضخیم و مرکب از برگچه های مثلث یا لوزی شکل،دندانه دار و معطر است. ریشه کرفس در برش عرضی دارای ظاهر اسفنجی است. ریشه گیاه ترشّحات شیر را افزایش می دهد و دارای مقدار کمی اسانس، اولئورزین، آسپاراژین، تیروزین و گلوکزیدی به نام آپی ئین76 می باشد که اثر درمانی ریشه به آن نسبت داده می شود. جوشانده 30تا60در هزار ریشه به مقدار یک فنجان قبل از هر غذا از صور داروئی این گیاه می باشد. گیاه مذکور در ایران در اکثر نواحی (شمال، جنوب، شرق، مرکز) می روید. (2)
34ـ Carum Bulbocastanum تیره: Umbelliferae
نام فارسی: زیره
نام لاتین: Tuberous Caraway, Arnut
این گیاه علفی، پایا، بی کرک و دارای ریشه ای متورم است. ساقه آن راست و برگهای آن دارای بریدگیهایی نازک و ظریف می باشد. گلهای سفید رنگ آن مجتمع به صورت چتر مرکب است. میوه آن قهوه ای مایل به زرد می باشد. میوه (دانه) آن همانند زیره سیاه، ترشّحات شیر را افزایش می دهد. اسانس زیره که از میوه له شده گیاه به وسیله تقطیر با بخار آب حاصل می شود، شامل نوعی ترپن به نام کاروون، دی هیدروکاروئول77، دو نوع ستن، یکی کاروون راست و دیگری دی هیدروکاروون78 است. قسمت اصلی اسانس زیره را کاروون و لیمونن تشکیل می دهد. گیاه مذکور در نواحی جنوبی ایران (بلوچستان) می روید. (2)

35- Carum Carvi تیره: Umbelliferae
نام فارسی: زیره، زیره سیاه
نام لاتین: Carwey, Caraway
این گیاه، دو ساله، بی کرک و دارای ساقه تو خالی، شیاردار و منشعب از قاعده است. ریشه ای راست، دوکی شکل، گوشتدار و برگهایی با بریدگیهای نازک، نخی شکل و به رنگ سبز روشن دارد. برگهای قاعده ساقه آن به دمبرگ کوتاه و منتهی به غلاف مشخص ختم می شود. بعلاوه بریدگی پهنک برگها به صورتی است که کوتاهتر و نازکتر از بریدگی نازک برگهای فوقانی جلوه می کند. گلهای آن کوچک و مجتمع به صورت چتر مرکب می باشد. میوه آن بیضی شکل، بی کرک و به رنگ قهوه ای یا قهوه ای مایل به زرد و شفاف است و ترشّحات شیر را افزایش می دهد. زیره دارای تانن، ماده روغنی، موم، موسیلاژ، مواد رزینی، مواد قندی مختلف و اسانس است. اسانس زیره سیاه همانند زیره، شامل نوعی ترپن به نام کاوون، دی هیدروکاروئول، دو نوع ستن، یکی کاروون راست و دیگری دی هیدروکلروون است. قسمت اصلی اسانس زیره سیاه را نیز کاروون و لیمونن تشکیل می دهد. گرد زیره به مقدار 5/0 تا 1 گرم مخلوط در عسل برای چند دفعه در روز و دم کرده 2 تا 4 گرم آن در یک لیتر به مقدار یک فنجان بعد از هر غذا از صور داروئی این گیاه می باشد. گیاه مذکور در نواحی جنوبی، شمالی و مرکزی ایران می روید. (2) شکل (2-2)
36- Coriandrum Sativum تیره: Umbelliferae
نام فارسی: گشنیز
نام لاتین: Coriander
این گیاه، علفی، بی کرک و دارای ساقه راست، شفاف و کم و بیش شیاردار است. برگهای آن بر دو نوع متمایز، یکی در قاعده و منقسم به قطعاتی با لوبهای کم عمق و دندانه دار و دیگری در طول ساقه و دارای پهنکی منقسم به رشته های باریک و نخی شکل است. میوه گشنیز مرکب از دو مریکارپ و تقریباً کروی است و سطح آن عاری از تار و بوی آن در حالت تازه، نامطبوع است ولی تدریجاً مطبوع می گردد. میوه گشنیز دارای اثر افزایش دهنده شیر مادر است. میوه دارای آب، مواد چرب، مواد پروتئیک، سلولز، مواد غیرازته و اسانس می باشد. گرد میوه گشنیز به مقدار 2 تا 5 گرم مخلوط در عسل و یا دم کرده 10 تا 30 در هزار با افزودن مقداری قند به کار می رود. گیاه مذکور در ایران (نواحی شمال غربی، جنوبی، جنوب غربی، مرکزی) می روید. (2) شکل (2-7)

37- Daucus Carota تیره: Umbelliferae
نام فارسی: هویج، زردک
نام لاتین: Carrot
این گیاه بر اثر پرورش های دامنه داری که در طی قرون متمادی از آن بعمل آمده، به صورت نوعی متمایز از گیاه اصلی درآمده است. هر دو نوع هویج یعنی گونه وحشی و نیز نمونه های پرورش یافته آن اثر درمانی دارند. هویج، گیاهی علفی، دو ساله، دارای ریشه راست و ساقه بی کرک یا پوشیده از تار است. برگهای آن متناوب، منتهی به غلاف و پهنک منقسم به بریدگیهای نازک و ظریف می باشد. گلهائی کوچک و مجتمع به صورت چتر مرکب دارد. میوه آن مرکب از دو مریکارپ پیوسته به هم و پوشیده از تارهای خشن و قلابی شکل می باشد. میوه هویج که منظور دانه آن است، ترشّحات شیر مادر را افزایش می دهد. میوه و ریشه هویج دارای نوعی اسانس است. این اسانس شامل پینن79، لیمونن و دوکول80 می باشد. دانه هویج (میوه)، دارای ماده ای به نام کاروتول81 است. دم کرده یک قاشق قهوه خوری دانه هویج برای هر فنجان آب جوش از صور دارویی این گیاه برای افزایش شیر می باشد. پرورش نژادهای گوناگون هویج در نواحی مختلف ایران معمول است. (2) شکل (2-8)
38- Foeniculum Vulgare تیره: Umbelliferae
نام فارسی: رازیانه
نام لاتین: Fennel
این گیاه، علفی، معطر، به ارتفاع 1 تا 2 متر و دارای برگهائی با پهنک منقسم به قطعات نازک و نخی شکل است. به حالت وحشی، به صورت گیاهی چند ساله است ولی اگر پرورش یابد، دارای وضع دو ساله می شود. بر روی شاخه های منشعب آن، خطوط طولی مشخص دیده می شود. دمبرگ برگهای آن نیز در فاصله معینی از ساقه، حالت غلاف مانند پیدا می کند. ظاهر کلی رازیانه بویژه از نظر نوع برگ، بی شباهت به شوید نیست، ولی بوی معطر، مطبوع، ساقه مرتفع و ریشه ضخیم گیاه، آنرا از شوید متمایز می سازد. گلهای آن مجتمع به صورت چتر مرکب است. ریشه رازیانه، ضخیم، دوکی شکل و معطر است. میوه، ظاهری کوچک، باریک، دراز و استوانه ای دارد. سطح آن بی کرک، شیاردار و به رنگ سبز روشن است. دو مریکارپ میوه ارتباط کم با هم دارند. میوه رازیانه، ترشّحات شیر را افزایش می دهد. میوه دارای ماده روغنی است که در لپه های دانه ذخیره گردیده است. بعلاوه شامل کمی ماده قندی، موسیلاژ و اسانس می باشد. روغن حاصل از میوه رازیانه، دارای اسیدهای پالمیتیک، اولئیک، لینولئیک و پتروسه لینیک است.
اسانس رازیانه که از میوه آن توسط تقطیر با بخار آب حاصل می شود، دارای آنتول82، استراگول83، متیل اوژنول84، الدئید واستن انیزیک85، فنون راست86، کامفن87، دیپانتن88 و آلفافلاندرن89 می باشد. به تناسب اینکه زنان شیرده تا چه حد تحمل مصرف آنرا داشته باشند، باید به تفاوت، دم کرده 4 تا 10 گرم و یا 6 تا 15 گرم میوه را به کار برند. جوشانده حاصل از کلیه قسمتهای گیاه، اگر به حالت گرم بر روی سینه مادر شیرده اثر داده شود، از تجمع شیر در پستان و انسداد مجاری شیر جلوگیری کرده و التهاب را رفع می کند. پراکندگی آن به صورتی است که بر اثر کشتهای مداوم، به تدریج حالت خودرو یا نیمه وحشی پیدا کرده است و در ایران در نواحی شمالی و شمال غربی یافت می شود. (2) شکل (2-1)
39- Pimpinella Anisum تیره: Umbelliferae
نام فارسی: رازیانه رومی، بادیان رومی
نام لاتین: Anise
این گیاه علفی، یکساله، دارای ریشه راست، دوکی شکل و ساقه بی کرک و استوانه ای به ارتفاع 30 تا 50 سانتی متر است. برگهایی بر سه نوع متفاوت دارد. به طوری که انواع واقع در قاعده ساقه، قلبی شکل، مدور با بریدگیهای دندانه دار ولی برگهای قسمتهای وسطی ساقه، مرکب از سه یا پنج برگچه نوک تیز و برگهای انتهایی ساقه، سه قسمتی و دارای تقسیمات باریک و کامل است.
گلهای کوچک آن مجموعاً به صورت چتر مرکب مجتمع می گردد. میوه آن کوچک، بیضوی یا گلابی شکل، به رنگهای سبز مایل به خاکستری یا زرد مایل به سبز است. بر روی آن پنج خط طولی مشخص دیده می شود و تارهای ریز و فراوانی نیز همه قسمتهای آن را فرا گرفته است. میوه رازیانه رومی، ترشحات شیر را افزایش می دهد. با مصرف آن نه تنها مقدار ترشح شیر افزایش می یابد، بلکه عطر و بوی اسانس آن نیز در شیر وارد می گردد. در دامپزشکی نیز برای جلوگیری از نفخ و نیز افزایش دادن شیر دامها (گاو) استفاده
می شود. میوه رازیانه رومی دارای اسانس، قند، صمغ و دانه آن دارای ماده روغنی می باشد. اسانس میوه که به اسانس انیس موسوم است، از تقطیر میوه کامل به کمک بخارآب بدست می آید و حاوی مقدار فراوان آنتول است. بعلاوه دارای استراگول، متیل کاوی کول، الدئیدانیزیک، استن انیزیک، اسیدانیزیک و سیمن می باشد. از صور داروئی آن می توان گرد میوه به مقدار 5/0 تا 2 گرم به صورت کاشه یا مخلوط در عسل یا قند را نام برد. گیاه مذکور در ایران (نواحی شمال غربی، جنوب غربی) می روید. (2)
40- Urtica dioica تیره: Urticaceae (گزنه)
نام فارسی: گزنه، گزنه دو پایه
نام لاتین: Great-Nettle, Common-Nettle
این گیاه، علفی، چند ساله و دارای ساقه های راست می باشد. از ریشه های خزنده آن، پاجوش هایی در کلیه جهات خارج می شود که باعث می گردد گیاه به صورت پایه های متعدد در آمده، محل رویش خود را به کلی فرا گیرد. گزنه، ساقه چهار گوش پوشیده از تار و برگهای بیضوی، نوک تیز و دندانه دار دارد. برگ گزنه در افزایش ترشّح شیر اثر مفید دارد. بعلاوه ترکیب شیر را غنی می سازد. بنابراین کیفیت و کمیت شیر را بهبود می بخشد. گزنه داری تانن، موسیلاژ، نوعی ماده مومی، اسیدفرمیک، یک فیتوسترین، نیترات پتاسیم و کلسیم، ترکیبات آهن دار و نوعی گلوکزید با اثر قرمز کننده پوست است. از سر شاخه آن نوعی ماده رنگی به نام اورتی سین90 بدست آمده است. دم کرده یا جوشانده 30 تا 60 در هزار برگ گزنه به مقدار 3 فنجان در روز، قبل یا بعد از هر غذا، از صور دارویی گزنه است. گیاه مذکور در نواحی مرطوب غالب نقاط ایران، مخصوصاً مناطق شمالی، شمال غربی و مرکزی ایران می روید. (4 و 75) شکل (2-6)

2-2- قطره گیاهی شیرافزا
در ایران رایج ترین داروی گیاهی موجود به منظور افزایش شیر مادر، قطره خوراکی شیرافزا می باشد. این فرآورده حاوی عصاره های هیدروالکلیک زیر است:
عصاره رازیانه: میزان کل، عصاره زیره سبز: میزان کل، عصاره شنبلیله: میزان کل، عصاره شوید: میزان کل. (89 و 90)
2-2-1- مواد موثره گیاهان موجود در قطره شیرافزا (89 و 90)
– مواد موثره رازیانه:
آنتول91، فن کن92، استراگول93، فلاونوئیدها، اسیدهای آلی، استیل بن، استرولهای گیاهی.
– مواد موثره زیره سبز:
تیمول، سیمن94، آلفا و بتاپینن95.
– مواد موثره شنبلیله:
آلکالوئیدها (گروه پیریدین)، ژنتیانین96، تریگونلین، فلاونوئیدها (آپی ژنین97، لوتئولین98)، گلی کوزیدها شامل اورنیتین99، ویتکسین100، کورستین101، ساپونین ها شامل ساپوژنین های استروئیدال دیزوژنین و یاموژنین.
– مواد موثره شوید:
اسانس های فرار شامل کاروون102 و لیمونن.

2-2-2- فارماکولوژی (89)
مواد موثره گیاهان موجود در فرمولاسیون قطره شیرافزا به طور سینرژیستیک، ترشّح شیر را تحریک می نمایند. گیاه رازیانه، از زمانهای قدیم به عنوان داروی گیاهی محرک ترشّح شیر معروف بوده است. آنتول موجود در این گیاه، استروژنی است که موجب تحریک ترشّح شیر شده و خروج آن را نیز تسهیل می کند. همچنین ثابت شده است که میزان کلی ترشّح شیر را افزایش می دهد. نحوه اثر آن بدین ترتیب است که به علت شباهت ساختاری آنتول با کاتکولامین، با دوپامین که یک کاتکولامین است، رقابت می کند. دوپامین، ترشّح پرولاکتین را مهار می کند و رقابت آنتول با دوپامین، موجب از بین رفتن اثر مهاری آن بر ترشّح شیر می شود. بنابراین میزان ترشّح شیر به مقدار قابل ملاحظه ای افزایش می یابد.
مواد موثره گیاه شنبلیله مانند فلاونوئیدها (فیتواستروژنها)، در تنظیم تولید هورمونها نقش دارند و ترشّح پرولاکتین را تحریک نموده و بنابراین ترشّح شیر را افزایش می دهند.
علاوه بر 2 گیاه مذکور، زیره سبز نیز دارای خاصیت تحریک ترشّح شیر می باشد. قطره شیرافزا خاصیت ضد نفخ نیز دارد و این اثر مربوط به آلکالوئیدهای موجود در زیره است. از طریق شیر مادر، مقدار بسیار کمی از این مواد موثره وارد سیستم گوارشی طفل شیرخوار شده و نفخ و درد معده که به علت تجمع گاز ایجاد می گردد را برطرف می سازد. اسانس دانه شوید نیز همانند اسانس زیره بوده و بنابراین دارای خاصیت تحریک ترشّح شیر می باشد.

2-3 محرکهای شیمیایی: داروهای محرک شیردهی
داروهای آنتاگونیست دوپامین مانند متوکلوپرامید، سولپیراید، دامپریدون و رسپریدون به عنوان محرک برای تولید شیر مادر شناخته شده اند. در میان این داروها، متوکلوپرامید و دامپریدون در زنان شیرده با تولید شیر کم مفیدتر می باشند. در میان این دو دارو، متوکلوپرامید به منظور تحریک تولید شیر مادر در اوایل زایمان معمول تر است و باعث افزایش چشمگیری در تولید شیر می گردد، بویژه در زنانی که غلظت پرولاکتین آنها کاهش یافته است. مادر شیرده باید برای مدت مشخصی متوکلوپرامید را مصرف کند، به منظور اینکه تولید شیر او تثبیت گردد. سپس به آرامی مصرف دارو را قطع کند. زیرا قطع سریع آن، منجر به کاهش مجدد تولید شیر می گردد. تا به امروز، هیچ اثر ناگواری روی نوزاد گزارش نشده است. به طور کلینیکی مشاهده شده است که مصرف طولانی مدت متوکلوپرامید در مادران شیرده، ممکن است منجر به افسردگی حاد بعد از زایمان گردد که با قطع دارو به سرعت رفع می گردد. (25)
دامپریدون، دیگر آنتاگونیست دوپامین است و از جهاتی بر متوکلوپرامید برتری دارد. مطالعات، افزایش چشمگیری را در سطوح پرولاکتین در بیماران هیپوپرولاکتینمیک و غلظتهای افزایش یافته ای را در تولید شیر در مادران شیرده نشان داده است. (25)
نتایج حاصل از تحقیق اخیر توسط آقای داسیلوا (dasilva)، نشان داده است که مصرف داروی دامپریدون (10 میلی گرم) 3 بار در روز به مدت 7 روز، حجم شیر مادر را به طور قابل توجهی نسبت به آن دسته از مادران شیرده که این دارو را مصرف نکرده اند افزایش داده است. این افزایش، مربوط به افزایش قابل ملاحظه در سطوح پرولاکتین در مادران شیرده تحت معالجه بود. (25)
– مزیّت مهم داروی دامپریدون بر داروی متوکلوپرامید، این است که دامپریدون از سد خونی – مغزی عبور نمی کند. بنابراین عوارض جانبی مانند علائم اکستراپیرامیدال، خواب آوری و افسردگی را ایجاد نمی کند. (25)
2-3-1 متوکلوپرامید، دارویی با عارضه جانبی شیرافزایی
– متوکلوپرامید هیدروکلرید
(Clopra, Plazil,Reclomide,Reglan)METOCLOPRAMIDE HCL
– خواص فیزیکی متوکلوپرامید هیدروکلرید
متوکلوپرامید، پودری کریستالی و تقریباً بی بو و سفید رنگ است. (23)
– خواص شیمیایی
متوکلوپرامید هیدروکلرید در آب کاملاً قابل حل بوده و به راحتی در الکل نیز حل می شود. (23)
– ساختار شیمیایی. C14H22ClN3O2, Hcl, H2O (23)
– ساختار شیمیایی به صورت گسترده (23)
4- Amino-5-chloro-N-(2-diethylaminoethyl) – 2- methoxy benzamide hydro chloride monohydrate
– طبقه بندی فارماکولوژیک: از مشتقات پاراآمینوبنزوئیک اسید (PABA) است. (19 و 23)
CoNHCH2CH2N(C2H5)2

oCH3

Cl

NH2

Metoclopramide (16)
– فارماکوکینتیک Pharmacokinetic
فارماکوکینتیک دارو که اثرات بدن بر روی یک دارو می باشد، شامل مراحل جذب، پخش، متابولیزم و دفع دارو از بدن است. (20)
– جذب دارو:
متوکلوپرامید به دنبال یک دوز مصرفی از راه دهان، به سرعت و تقریباً به طور کامل از مسیر معدی – روده ای جذب می شود. البته شرایطی مانند استفراغ یا حرکت معده ای، جذب را کاهش می دهد. ‍Peak یا اوج غلظتهای پلاسمایی متوکلوپرامید حدود 1 تا 2 ساعت بعد از مصرف یک دوز دهانی است. (23)
– متابولیزم دارو
این دارو در کبد متابولیزه می شود، فراهمی زیستی103 دارو در افراد مختلف، متفاوت است. اما به طور متوسط، فراهمی زیستی متوکلوپرامید خوراکی حدود 75 درصد است، اما به نظر می رسد که بین 30 و 100 درصد تغییر می کند. (23)
برای غلبه بر مشکلات ناشی از تجویز خوراکی دارو، تجویز مقعدی و یا تجویز داخل بینی نیز صورت می گیرد و به دلیل اینکه در این روش ها نیز فراهمی زیستی دارو قابل تغییر می باشد، بنابراین شاید تا حدودی بهتر باشد که تزریق داخل عضلانی104 (IM) تجویز گردد. (23)

– پخش دارو
متوکلوپرامید به طور وسیعی در بدن پخش می شود و به آسانی از سد خونی مغزی عبور می کند و وارد CNS می گردد. همچنین متوکلوپرامید به راحتی وارد جفت می شود و گزارش شده است که غلظت آن در پلاسمای جنینی حدود 60 تا 70 درصد غلظت آن در پلاسمای مادری است. نیمه عمر متوکلوپرامید 5/2 تا 5 ساعت است. (23)
– حذف دارو
دارو از دو راه، یکی ادرار و دیگری مدفوع دفع می گردد. حذف متوکلوپرامید در افراد با نقص کلیوی ممکن است طولانی شود. به طور معمول متوکلوپرامید در ادرار ترشّح می شود و حدود 85 درصد از دوز آن در 72 ساعت حذف می گردد. 20 تا 30 درصد از متوکلوپرامید به صورت آزاد و باقی مانده ها به صورت کونژوگه های سولفات یا گلوکورونید یا به صورت متابولیتهاست. حدود 5 درصد دوز دارو از طریق صفرا در مدفوع ترشّح می شود. (23)
– طبقه بندی درمانی: ضد استفراغ – محرک دستگاه گوارش (19)
– فارماکودینامیک Pharmacodynamic
فارماکودینامیک اثرات دارو بر روی بدن است. متوکلوپرامید، فعالیت پاراسمپاتومیمتیک دارد و دارای اثر آنتاگونیست رسپتوردوپامین است. (23) متوکلوپرامید دارای 2 عمل است. (19)
1. عمل ضد استفراغ: با اثر مستقیم بر روی گیرنده های دوپامین در CTZ105، باعث مهار یا کاهش تهوع و استفراغ می شود.
2. عمل محرک دستگاه گوارش: این دارو باعث افزایش تون اسفنکتر تحتانی مری و تحریک حرکات قسمت فوقانی دستگاه گوارش می گردد.
– موارد مصرف متوکلوپرامید
متوکلوپرامید هیدروکلرید در درمان بی نظمی های حرکتی معدی – روده ای و در تهوع و استفراغ ناشی از علل مختلف و نیز در رفلکس گاسترو – ازوفاژ مورد استفاده قرار می گیرد. متوکلوپرامید هیدروکلرید، حرکات مسیر معدی – روده ای فوقانی را تحریک می کند و حرکات پریستالسیس معده را که منجر به تخلیه سریع آن می شود و حرکات پریستالسیس دوازدهه را که منجر به تخلیه روده می گردد، افزایش می دهد. تون سکون اسفنکتر معدی – مری افزایش یافته و اسفنکتر پیلوریک بی حرکت می شود.(23)
در تهوع و استفراغ ناشی از اختلالات معده ای – روده ای مختلف یا تهوع ناشی از میگرن و یا تهوع به دنبال عمل جراحی و یا تهوع ناشی از درمان سرطان به کار می رود. (23)
همچنین متوکلوپرامید ممکن است برای تحریک تخلیه معده در طی آزمایشهای رادیوگرافیک مصرف شود و نیز برای دیابت ملیتوس مورد استفاده قرار گیرد. همچنین متوکلوپرامید در ترکیب با کلروپرومازین به منظور کنترل سکسکه استفاده می شود. (23)
– عوارض جانبی متوکلوپرامید Side effects
متوکلوپرامید ممکن است علائم اکستراپیرامیدال، پارکینسون و اختلال در قدرت حرکات ارادی تاخیری را سبب شود. همچنین می تواند ترشّح پرولاکتین را تحریک کرده و سبب گالاکتوره آ شود. عوارض ذکر شده، معمولاً در طی درمان طولانی مدت و در بیماران مسن تر رخ می دهد. از دیگر عوارض نامطلوب می توان به این موارد اشاره نمود:
بی قراری، خواب آلودگی، گیجی، سرگیجه و سردرد، اسهال، ضعف، بی خوابی، هیپوتانسیون، هیپرتانسیون و افسردگی. برخی گزارشها نیز حاکی از بی نظمی های خونی، واکنشهای افزایش حساسیت و بی اختیاری در دفع ادرار است. همچنین متوکلوپرامید، غلظت آلدوسترون پلاسمائی را افزایش می دهد و نیز هیپرپرولاکتینمیا ایجاد می کند. (23)
– عوارض اکستراپیرامیدال ناشی از مصرف متوکلوپرامید
کمیته امنیت داروها در سالهای بین 1967 تا 1982، 479 گزارش از واکنشهای اکستراپیرامیدال داده است که 455 مورد از آنها واکنشهای اشکال در حرکات ارادی106 و اشکال در تونوس عضلانی107 و 20 مورد پارکینسون و 4 مورد واکنشهای اختلال در حرکات ارادی تاخیری108 بوده است. (23)
این واکنش ها به طور معمول در اطفال و بزرگسالان مسن اتفاق می افتد و حدود 70 درصد واکنش ها در جنس ماده صورت می گیرد. (23)
علائم گزارش شده شامل: حرکت شدید و ناگهانی چشم ها حول محور قدامی – خلفی، نوعی اسپاسم که در آن پاشنه پاها و سر به سمت عقب و بدن به سمت جلو خمیده می شود. انقباض عضلات گردن و جفت شدن آرواره، یک واکنش مشابه تتانی یعنی انقباض عضلانی بدون فواصل زمانی شل شدن عضلات و بی قراری حرکتی. (23)
این اثرات معمولاً 72 ساعت بعد از شروع درمان اتفاق می افتد، اما به ندرت 30 دقیقه بعد از دریافت متوکلوپرامید نیز رخ داده است. علائم مربوط به پارکینسون ناشی از این دارو کمتر اتفاق می افتد و به نظر می رسد که اغلب در افراد مسن رخ دهد. (23)
– درمان عوارض ناشی از متوکلوپرامید
بعضی از این واکنش ها توسط یک آنتی هیستامین مانند دیفن هیدرامین یا یک آنتی موسکارین مانند بنزتروپین از بین می روند. مصرف دیفن هیدرامین به صورت پیشگیری برای بیماران با سابقه واکنشهای اکستراپیرامیدال و در افراد کمتر از سن 30 سال پیشنهاد شده است. (23)
– موارد منع مصرف متوکلوپرامید (23)
1. به طور کلی باید تاکید بر منع تجویز این دارو برای دوره درمان طولانی مدت بویژه در بیماران مسن باشد.
2. وقتی تحریک انقباضات ماهیچه ای شدید باشد و به طور نامطلوبی معده و روده را تحت تاثیر قرار دهد.
3. بلافاصله بعد ازعمل جراحی
4. در بیماران دارای صرع، به دلیل اینکه تعداد حملات و شدت آنها افزایش می یابد.
5. در بیماران دارای پورفیریا (Porphyria: اختلال در متابولیزم پورفیرین است که باعث افزایش ساخت و دفع پورفیرین ها یا پیش سازهای آنها می شود.)
– تداخل متوکلوپرامید با دیگر داروها
الف) اثر بعضی داروها بر متوکلوپرامید
داروهای موثر بر روی سیستم مرکزی مانند ضد افسردگی ها، ضد صرع ها، عوامل آنتی موسکارینی و بی حس کننده های اپیوئیدی، اثرات معدی – روده ای متوکلوپرامید را آنتاگونیز می کنند. (23)
ب) اثر متوکلوپرامید بر بعضی داروها
دیگر داروها ممکن است توسط متوکلوپرامید تحت تاثیر قرار گیرند و این دارو، جذب آنها را از معده کاهش دهد. (مثل دیگوکسین) یا بر خلاف آن، متوکلوپرامید ممکن است جذب دارو را از روده کوچک افزایش دهد. (مانند آسپرین، پاراستامول) همچنین ممکن است متوکلوپرامید غلظتهای خونی پرولاکتین را افزایش دهد و بنابراین با داروهایی که اثرات کاهش دهنده پرولاکتین خون را دارند، مانند بروموکریپتین، تداخل کند. (23)
– تحریک تولید شیر
متوکلوپرامید به دلیل دارا بودن خواص آنتاگونیست دوپامین، برای تحریک شیردهی در زنانی که تحریک فیزیکی نوک پستان، به تنهایی برای شیردهی کافی نیست، به کار می رود. (23)

– دوزاژ متوکلوپرامید:
دوز 10 میلی گرم، 3 بار در روز برای دوره درمان محدود بین 7 تا 10 روز، به منظور افزایش شیردهی بکار می رود. (23)
– مصرف در دوران شیردهی
عوارضی در انسان در این دوران گزارش نشده است. با این حال منافع دارو باید در برابر ضررهای احتمالی آن ارزیابی شود. (19)
– اشکال دارویی متوکلوپرامید (19 و 23)
1. خوراکی (oral) که شامل a. قرص (Tab): mg10
b. قطره (Drop) ml15/mg60
در مصرف خوراکی، شروع اثر: 60-30 دقیقه، مدت اثر: 2-1 ساعت
2. تزریق (injection) که شامل a. عضلانی (IM) ml2/mg10
شروع اثر 15-10 دقیقه، مدت اثر: 2-1 ساعت، اوج اثر: ناشناخته
b. وریدی ml2/mg10
شروع اثر: 3-1 دقیقه، مدت اثر: 2-1 ساعت، اوج اثر: فوری

آخرین آمار منتشر شده از طرف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از کل کشور (مهر ماه 1379) نشانگر آن است که تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی در کل کشور 1/44 درصد بوده است. این رقم در استان تهران (جدا از شهر تهران) و شهر تهران به ترتیب 8/38 درصد و 1/38 درصد می باشد.
از یک طرف نتایج بدست آمده رضایت بخش نیست و نشان می دهد که آگاهی مادران از ضرورت تغذیه با شیر مادر کم است و متاسفانه روز به روز نیز از تعداد مادرانی که با شیر خود فرزند را تغذیه می کنند، کاسته می شود و از طرف دیگر به دلیل اهمیت فوق العاده شیر مادر و تداوم شیردهی در سلامتی کودک، در این زمینه تحقیق صورت گرفت.
در کشور ما، دو منبع اصلی به منظور افزایش شیر مادر موجود است: گیاهی، شیمیایی. در این تحقیق، بررسی آماری انجام شد و با دویست پزشک شامل 76 پزشک متخصص اطفال، 92 پزشک جراح و متخصص زنان – زایمان و 32 پزشک ماما، در چهار بخش تهران (شمال، جنوب، شرق، غرب) و کرج بزرگ مصاحبه صورت گرفت.
در این ملاقاتها، به منظور اینکه مشخص شود که پزشکان به چه میزان مادران شیرده را به شیردهی و تداوم آن تشویق و ترغیب می کنند و به چه صورت آنان را یاری می دهند، این پرسشها مطرح گردید:
1- پزشکان در مواجهه با مادران شیرده با شیر کم، چه پیشنهاد می کنند؟
2- کدامیک از دو داروی شیر افزا (گیاهی) و متوکلوپرامید (شیمیایی) را تجویز می کنند و علت چیست؟

3-1 مطالب جمع آوری شده حاصل از نظریات دویست پزشک (متخصص زنان، متخصص اطفال و ماما)
3-1-1 بررسی معیارهای پزشکان در مورد سنجش کافی بودن میزان شیر مادر
1. یک نوبت دوشیدن شیر مادر و در صورتی که 80 سی سی باشد، میزان شیر مادر کافی است.
2. وزن گیری ماهانه نوزاد و اینکه نوزاد وزن مناسب و رشد طبیعی داشته باشد، میزان شیر مادر کافی می باشد.
3. بررسی میزان دفعات دفع ادرار نوزاد و در صورتی که نسبتاً زیاد باشد، میزان شیر مادر کافی است.
– در سه، چهار روز اول بعد از زایمان، اصولاً شیر مادر کم است، ولی به تدریج با شیردهی مکرر نوزاد، این مشکل خود به خود برطرف می شود.
– بعد از بررسی موارد فوق توسط پزشک و اطمینان او از کافی نبودن میزان شیر مادر، علل بررسی می گردد.
3-1-2 بررسی علل ناکافی بودن میزان شیر مادر
1. سوء تغذیه مادر یا دیگر بیماریهای او مثل کم خونی و به طور کلی بیماریهای جسمانی مادر.
2. مشکلات روحی مادر شامل اضطراب و عدم آرامش روحی و عدم حمایت عاطفی از طرف همسر و خانواده.
3. مصرف داروهایی در زمان شیردهی مانند آنتی بیوتیکها یا قرص های ضد بارداری (لاینسترنول، قرص ضد بارداری در دوران شیردهی است.)
4. عدم تمایل مادر به شیردهی (بی حوصله بودن مادر و یا نگرانی او از بد فرم شدن سینه)
– 10 درصد مادران نیز شامل 2 مورد زیر می باشند:
الف: 9 درصد مادران، به طور ارثی شیر نداشته یا بسیار کم شیر دارند.
ب: 1 درصد موارد: مادرانی که به دلیل بیماریهای خاص و یا مصرف داروهای خاص اصلاً نباید شیر بدهند.
3-1-3 موارد ذکر شده به منظور افزایش شیردهی در درجه اول
1. تمایل مادر به شیردهی.
2. شیردهی صحیح و مک زدن مکرر نوزاد (هر 2 تا 3 ساعت 1 بار)، بویژه شیردهی شبانه.
3. تخلیه کامل یک پستان، یعنی ابتدا نوزاد یک سینه را به طور کامل مک بزند، سپس سینه دیگر را که این روش 2 مزیت دارد:
الف: وقتی در هر شیردهی، پستان مادر به طور کامل تخلیه گردد، تولید شیر به میزان بیشتری تحریک می گردد.
ب: ابتدای شیر آبکی است و تشنگی نوزاد را رفع می کند، در حالیکه اواسط و اواخر شیر، غلیظ، پرچربی و مغذی است و گرسنگی او را برطرف می سازد.
4. آرامش روحی مادر، خواب و استراحت کافی.
5. تغذیه کامل مادر و مصرف هر سه دسته ماده غذایی (پروتئین، چربی، کربوهیدرات) و نوشیدن شیر و لبنیات فراوان و مایعات گرم و عدم مصرف مواد غذایی تند مانند سیر و پیاز که شیر را بدبو می کند.
– رژیم غذایی خاص مادران شیرده که توسط پزشک مطرح شد، به صورت ذیل است:
روزی 2 لیوان شیر – 8 لیوان مایعات و شربت – گوشت: 300 گرم – برنج: 10 قاشق غذاخوری – میوه و سبزیجات تازه: 500 گرم. البته به همراه این موارد، مادر می تواند از مواد غذایی دلخواه نیز مصرف کند.
3-1-4 بررسی آمار بدست آمده از پزشکان (بر حسب درصد)
– 66 درصد پزشکان، قطره شیرافزا را تجویز نموده اند.
– 5/16 درصد پزشکان، فرآورده های خوراکی متوکلوپرامید را تجویز نموده اند.
– 5/15 درصد پزشکان، فقط موارد ذکر شده در قسمت قبل را موثر دانسته و هیچ دارویی تجویز نمی کنند.
– 2 درصد پزشکان، ترکیبی از قرص متوکلوپرامید و قطره شیرافزا را تجویز نموده اند.
– قطره شیرافزا، بر طبق دستور داخل بروشور، تجویز شده است.
– قرص متوکلوپرامید، روزی 3 عدد، قبل از هر نوبت غذا به مدت 1 هفته تا 10 روز توصیه شده است.
– پزشکان به 2 مورد اشاره نمودند که مادران شیرده نباید برای نوزاد خود استفاده کنند.
1- پستانک: به دلیل اینکه نوزاد تنبل شده و دیگر نمی خواهد سینه مادر را بمکد.
2- شیر خشک: به دلیل شیرینی آن، نوزاد علاقه مند می شود.
3-1-5 علل تجویز فرآورده های خوراکی متوکلوپرامید
1. داروی شیمیایی، سریع اثر می کند و بسیار موثر است.
2. عوارض جانبی خاصی نیز در مادران دیده نشده است، فقط به میزان کم حالت خواب آوری ایجاد می کند.
3-1-6 علل تجویز قطره گیاهی شیرافزا
1. داروی گیاهی است، بنابراین بی ضرر است.
2. به دلیل داشتن رازیانه، بسیار موثر است و به دلیل داشتن زیره، برای نوزاد اثر ضد نفخ نیز دارد.
3-1-7 علل عدم تجویز فرآورده های خوراکی متوکلوپرامید توسط آن دسته از پزشکان که آن را تجویز نمی کنند.
1. قرص متوکلوپرامید یا قطره آن، به دلیل اینکه داروی شیمیایی است، مضر می باشد و در مادر ایجاد خواب آلودگی می کند و به دلیل ورود به شیر مادر و در نتیجه انتقال به نوزاد به میزان بسیار کم، ایجاد خواب آوری و یا به ندرت ایجاد عوارض اکستراپیرامیدال می کند.
2. به دلیل اینکه هیپرپرولاکتینمیا از عوارض جانبی متوکلوپرامید است نه از اعمال اصلی آن، بنابراین ممکن است در بعضی مادران، اثر آن ظاهر شود و در بعضی ظاهر نشود. بنابراین ارزش ندارد که دارویی شیمیایی وارد بدن مادر گردد که شاید در او موثر باشد.
3-1-8 علل عدم تجویز قطره شیرافزا توسط آن دسته از پزشکان که آن را تجویز نمی کنند.
1. قطره شیرافزا گیاهی است و بنابراین اثر کمی دارد و چون رقیق است، به طور قابل ملاحظه موثر نیست.
2. قطره شیرافزا تلخ است و بعضی مادران از مصرف آن اجتناب می کنند.
3-1-9 سایر موارد دارویی تجویز شده توسط پزشکان به منظور افزایش شیر مادر
1- آمپول اکسی توسین: پس از زایمان مادر، یک عدد آمپول 5 سی سی اکسی توسین را داخل 5 سی سی آب مقطر حل کرده و هر چند ساعت، 2 قطره در بینی او می ریزند.
2- قرص لاکتالین (روزی 1 عدد به مدت 3 تا 6 ماه اول بعد از زایمان) که شیرافزای امریکائی و بسیار عالی است، ولی گران است و شاید مادران قادر به تهیه آن نباشند.
3- قرص های مخمر، مولتی ویتامین های خارجی، قرص آهن و هماتینیک، ترکیبات کلسیم و قرص فولیک اسید.
4- قرص مکیدنی و جویدنی رازین (محصولی از ابن ماسویه).
5- قطره خارجی گالاکتوژیل (از ترکیبات جو) که شیر را به میزان فراوان افزایش می دهد.
6- مصرف افشره رازیانه (1 تا 2 بار در روز، هر بار20 قطره در کمی آب).
7- مصرف جوشانده گیاه رازیانه

3-5 فرمول مجذور خی و محاسبات
– اعدادی که در جدول (3-1) وجود داشته اند: فراوانی های مشاهده شده. O:observed
– اعدادی که از جدول (3-1) بدست آمده اند: فراوانی های مورد انتظار E:Expected

فرمول مجذور خی
محاسبات انجام شده به صورت زیر است:

3/2=002/0+224/0+155/0+267/0+250/0+019/0+067/1+300/0+016/0=

4=(1-3)(1-3)=(1-تعداد ستونهای جدول) (1-تعداد سطرهای جدول)= 109d.f

– نتیجه محاسبات:
عدد بدست آمده، 4 است که در سطر چهارم جدول 6 به نام جدول نقاط درصد توزیع های مجذور خی (x2) در سطح 05/0، 2X برابر با 487/9 می باشد. (10) به این معنی که کوچکترین مقدار x2 که منجر به رد فرض صفر می شود، عدد 487/9 است. ولی مجذور خی بدست آمده از محاسبات، 3/2 است. این عدد، بسیار کوچکتر از مقدار بحرانی برای رد فرض صفر در سطح 05/0 معنی دار می باشد. (487/9<<3/2)
بنابراین فرض صفر رد نشده و کاملاً تایید می شود. پس نوع تخصص پزشکان، مستقل از تصمیم گیری آنها برای درمان و تجویز دارو بوده است.

– بحث و نتیجه گیری
همانطور که در فصول قبل مطرح شد، شیر مادر، مایعی حیات بخش برای نوزاد است که او را در بدو تولد و نیز در بزرگسالی در برابر اکثر عفونتهای تنفسی، گوارشی، بیماریهای التهابی روده و بیماریهای قلبی – عروقی مقاوم می سازد و سبب رشد و تکامل سیستم عصبی او می شود. بنابراین نیاز به شیردهی نوزاد توسط شیر مادر و ایجاد ارتباط عاطفی بین آن دو، امری انکارناپذیر است.
در این تحقیق، مهمترین گیاهان محرک تولید شیر مادر گردآوری شد و نظرات 200 پزشک (متخصص اطفال، زنان – زایمان، ماما) در 4 بخش تهران (شمال، جنوب، شرق و غرب) و کرج بزرگ مورد بررسی قرار گرفت. این بررسی، به منظور تعیین پاسخ درمانی پزشکان در مواجهه با مادران با شیر کم و اینکه چه تعداد از پزشکان متخصص، قطره شیرافزا (گیاهی) و چه تعداد فرآورده های خوراکی متوکلوپرامید (شیمیایی) را تجویز می نمایند، انجام شد.
نتایج نشان داد که کلیه پزشکان، موارد طبیعی شامل تغذیه مناسب و کامل مادر، آرامش روحی او و شیردهی مکرر نوزاد را اولین راه حل برای درمان کاهش تولید شیر می دانند و درصد قابل ملاحظه ای (66 درصد)، اعتقاد به تجویز داروی گیاهی شیرافزا دارند که بی ضرر است و برای مادر شیرده و نوزاد او هیچ عارضه جانبی نداشته و بعضاً ضد نفخ نیز هست. درصد کمی از پزشکان (5/16 درصد)، داروی شیمیایی متوکلوپرامید را تجویز می کنند. 5/15 درصد از پزشکان، اعتقاد به تجویز هیچ دارویی ندارند. البته از 200 مورد 4 مورد از پزشکان، ترکیبی از دو دارو یعنی متوکلوپرامید و شیرافزا را می دهند که در محاسبات منظور نشد.
نتایج حاصل از روش آماری مجذور خی ، نشان داد که دیدگاه پزشکان در رابطه با تجویز دارو، ارتباطی با نوع تخصص آنها ندارد و صرفنظر از اینکه متخصص اطفال یا متخصص زنان – زایمان و یا ماما باشند، از تجویز داروی شیمیایی تا حد امکان خودداری می کنند.
در ادامه این تحقیق، پیشنهاد می گردد:
1- در بین گیاهان محرک شیردهی که در این پایان نامه ذکر گردیده، گیاه یا گیاهانی که ترکیبات موثره آنها در افزایش میزان شیر مادر بررسی نشده است، انتخاب و ترکیبات آنها جداسازی گردد، به منظور اینکه داروی گیاهی دیگری برای یاری رساندن به مادران با شیر کم تولید شود.
پیشنهاد می شود که از بین گیاهان دارویی مذکور، گیاهانی مانند ریحان (Ocimum Basilicum) ، هویج (Daucus carota)، گشنیز (Coriandrum sativum) و کتان (Linum usitatissimum) که در ایران فراوان و در دسترس می باشند، عصاره گیری گردد و در صورت امکان به صورت دارویی مانند قطره شیرافزا تهیه شود. همچنین گیاه گزنه (urtica dioica)، در افزایش ترشّح شیر و نیز در غنی سازی ترکیب آن، بسیار موثر ذکر شده است و در ایران نیز در دسترس می باشد، بنابراین می توان از این گیاه نیز عصاره تهیه نمود.
2- بین قطره گیاهی شیرافزا و فرآورده گیاهی تهیه شده (از گیاهانی مانند هویج، ریحان، گشنیز، کتان و گزنه) مقایسه ای از نظر قدرت اثر در افزایش شیر مادران صورت گیرد.

Abstract
World's health organization and Unicef encourage infant's nourishment by breastfeeding for 6 months. It means that in the first 6 months infants must be nourished just by mother's milk not any other liquid (even water). Breastfeeding is the best for infant. It includes 200 different ingredients that are produced by mammalian glands, but all over the world limited number of infants are nourished by breastfeeding longer than several weeks.
Many medical studies on mother's milk indicate that milk's components is changing every second. This change is according to infant's need and is ideal for his growth. No two mothers produces the same milk.
In the modern societies, a large number of mothers don't tend to breastfeed their babies and because of employment or education are out of home. In other hand because of physical or psychical problems , many babies are deprived of breastfeeding.
The latest statistics published by Iran's ministry of health (Mehr 1379) shows that just 44 percent of mothers in all of the country and 38.1 Percent in Tehran nourish their infants by breastfeeding in the first 6 months.
Removal of this problem needs to increase public information and improvement physician's knowledge and preparing situations for mothers to be able to produce enough milk.
Physician's prescriptions for mother's milk decrease, has been investigated in this study. 200 physicians were interviewed in 4 districts of tehran (north, south, west, east) and karaj in order to determine whether they prescribe chemical drug (Metochlopromide) or herbal drug (Shirafza drop) and why?
The survey indicates that all of the physicians pay attention to natural aspects such as mother's good nutrition, convenience and repeated breastfeeding at first. 66 percent prescribe shirafza drop, 16.5 percent recommend Metochlopromide and 15.5 percent prescribe no medicine.
The results indicate that most of physicians don't prescribe chemical medicine. The results was illustrated by bar chart.
In order to study the relation between physicians's prescriptions and their specialization was used statistical method that termed "Khi square". It indicates that there is no relation between their skill and the prescription, whether they are pediatrician or Obstetrician – Gynecologist or midwife, try not to prescribe chemical medicines, as long as possible and specialist society in Iran tend to prescribe more herbal drugs in order to increase mother's milk.
1- Full term
2- "انجمن حمایت از شیر مادر": تهران – خ ولی عصر – بالاتر از م ولی عصر – کوچه دانش کیان – پلاک 24
3- "انجمن تنظیم خانواده" : تهران – میدان محسنی
4- "وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی": تهران – خیابان جمهوری – تقاطع حافظ
5- Functional
6- Nipple
7- Areola
8- Secretory alveoli
9- Lactiferous ducts
10- Lactogenic hormone
11- oxytocin
12- Colostrum
13- mammary glands
14- Milk ejection or let-down
15- Orginase
16- Ornithine decarboxylase
17- Spermine
18- Spermidine
19- Casein
20- Lactose
21- amenorrhea
22- galactorrhea
23- anovulatory
24- mitogenesis
25- Colostrum
26- Essential Fatty Acids
27- Juvenile diabetes
28- Lactoproxidaze B12 Binding protein
29- Weaning
30- docasahexaenoic acid
31- Tourine
32- Necrotizing Entero colitis
33- bifidus factor
34- Crown
 یک لیتر شیر انسان برابر 1025 گرم و شیر گاو 1017 گرم وزن دارند.
 با فرض اینکه شیر گاو با 10 میکروگرم ویتامین D غنی می شود.
 مقادیر توصیه شده سدیم و پتاسیم به صورت بی خطر و کافی ذکر می شود.
 مقادیر آهن در شیر خشک های غنی شده و غنی نشده ذکر شده است.

35- Food and Drug Administration
36- Pumping the breast
37- Cotinine
38- Sore Nipple
39- gentian sheild : رنگیزه ای ضد قارچ، ضد باکتری و ضد کرم که به طور موضعی در درمان عفونتهای
پوستی و مخاطی ناشی از باکتریهای گرم مثبت و قارچ ها به کار می رود.
40- Nipple Sheild
41- Engorgement
42- Lecithin
43- Mastitis
44- Diffusion
45- Active transport
46- Safe
47- over – the – counter
48- Antiepileptic
49- Antihypertention
50- Nonsteroid Anti Inflamatory Drugs
51- Antineoplastic
52- Radiopharmaceuticals
53- مسمومیتی در مراحل آخر بارداری که با افزایش فشار خون، دفع پروتئین در ادرار و تورم مشخص می شود.
54- تشنج و اغماء که در دوره بارداری یا پس از زایمان رخ می دهد و با افزایش فشار خون، خیز و یا پروتئینوری همراه است.
55- ACE: Angiotensin converting Enzym
56- Edema
57- gonorrhea
58- douching جریان مایع به داخل یک حفره یا قسمتی از بدن :
59- Schizophrenia : یک بیماری روانی که مشخصه آن اختلال در شکل و محتوای افکار، در خلق و در تصور از
خویشتن و در رفتار و ارتباط با دنیای خارج می باشد.
60- rutine
61- Tyramine
62- Lichenine
63- Isolichenine
64- Imperialine
65- Flax seed oil
66- Linatine
67- Linamarine
68- Anethole
69- galegine
70- trigonelline
71- Coumarine
72- Melanthine
73- quassine
74- neoquassine
75- Carvene
76- Apiine
77- dihydrocarveol
78- dihydrocarvone
79- Pinen
80- daucol
81- carotol
82- anethol
83- estragol
84- methyleugenol
85- aceton anisque
86- d-fenone
87- camphene
88- dipenthene
89-  – phellandrene
90- urticine
91- anethole
92- fenchone
93- estragol
94- cymen
95- ,  Pinen
96- gentianine
97- apigenin
98- luteolin
99- orientin
100- vitexin
101- quercetin
102- carvon
103- bioavailability
104 – Intramuscular
105 – Chemoreceptor Trigger zone
106 – dyskinetic
107 – dystonic
108 – tardive dyskinesia
109- degree-freedom
—————

————————————————————

—————

————————————————————

24