به نام خدا
جمعیت و تنظیم خانواده
افزایش جمعیت انقلابی ترین پدیده ی عصر ما است. جمعیت جهان از 171/1 میلیارد نفر در سال 1850 به 6 میلیارد نفر در آغاز هزاره ی سوم میلادی رسید، در نیمه ی دوم قرن بیستم، به طور تقریبی در هر سیزده سال یک میلیارد نفر به جمعیت جهان افزوده شده است. اکثر این جمعیت در مناطقی از جهان به دنیا آمده و زندگی می کنند که حتی از عهده تامین معاش جمعیت قبلی عاجزند. علی رغم تلاش ها و کوشش های صورت گرفته در زمینه تنظیم خانواده و کنترل موالید به ویزه در دو دهه اخیر، پیش بینی می شود که در سال 2050میلادی به رقمی بین 6/7 تا 2/ میلیارد نفر بالغ گردد که41/12 درصد سهم جوامع پیشرفته صنعتی و بقیه در کشورهای در حال توسعه خواهد بود. این پدیده ی به ظاهر بی سابقه ای است که ما را به وادی ناشناخته ای سوق می دهد.
رشد بی رویه جمعیت، کانون توجه و تمرکز اکثر مطالعات حوزه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی قرار گیرد و شناخت ویژگی های کّمی و کیفی آن در تمام ابعاد، از اهمّیت ویژه ای در روند توسعه هر کشور برخوردار باشد. امروزه، مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی با موضوع جمعیت، پیوند و ارتباط مستقیم پیدا کرده است، به طوری که اکثر سیاست گذاری ها و برنامه ریزیهای اقتصادی و اجتماعی کشورها برای مواجهه با این مسئله و در چارچوب شرایط و مقتضیات آن طرح و پیشنهاد می گردد. تدوین برنامه ها و اتخاذ سیاستهای جمعیتی در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی، زمانی مفید و موثر خواهد بود، که مبتنی بر آمارهای دقیق جمعیتی و سایر داده های مربوطه بوده و روابط بین متغیرهای جمعیتی و دیگر عوامل در نظر گیرد.
افزایش جمعیت شتابان تحلیل رفتن منابع جهان است. افزایش عظیم تراکم جمعیت علت عمده کمبود مسکن، منابع انرژی، گسترش فقر، تخریب محیط زیست است. جمعیت شناس از طریق ارزیابی و تجزیه و تحلیل پدیده های محتلف نظیر باروری، مرگ و میر، مهاجرت، ازدواج و . . . زمینه را برای توسعه اقتصادی، اجتماعی فراهم می آورد. به بیان دیگر، جمعیت یکی از عوامل بنیادی در برنامه ریزی های توسعه ملی در هر جامعه است. از این رو، آگاهی از چند و چون جمعیت و شناخت ساختار سنی و جنسی، ابعاد و گسترش آن، ابزارهای کارساز در تصمیم گیری و برنامه ریزی است. دیدگاه های مختلفی در زمینه این پدیده جمعیتی وجود دارد. دیدگاه مخالفان افزایش جمعیت، که بدبینانه و منفی و رشد جمعیت را بمبی منفجر شده ای می دانند که پیامدهای فاجعه آمیز آن را به زودی حس خواهیم کرد و از سوی دیگر، موافقان افزایش جمعیت، با دیدگاه خوش بینانه و مثبت نگر، رشد جمعیت و عدم کنترل تنظیم خانواده را تهدید جدی تلقی نمی کنند. بر این باورند که فناوری جدید و توزیع عادلانه منابع می تواند چنین مشکلاتی را حل کند. مردم، نگران آینـده ای هستند که پیامدهای رشد جمعیت و عدم کنترل تنظیم خانواده در بسیاری از کشورها، کاهش جمعیت و تنظیم خانواده در معدودی از کشورها، آن را تغییر خواهد داد. سعی بر این است که در این مقاله، کنترل جمعیت و تنظیم خانواده را از دیدگاه اهل سنت مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.
تعریف جمعیت:
جمعیت به مجموعه ای از انسانها گفته می شود که در سرزمین معینی سکونت مداوم دارند و در طول زمان بر حسب ویژگیهایی نظیر سن، جنس، ازدواج و . . . ترکیب ویژه ای را یافته اند. به بیان دیگر، تجمعی از افراد انسانی که در یک منطقه جغرافیایی بطور مستمر به شکل خانواده و خانوار زندگی می کنند، جمعیت نام دارد. ( دل پیشه، 1386 )
اهمیت جمعیت شناسی:
پرداختن به جمعیت و مسائل مرتبط با آن، به خاطر مقتضیات و شرایط جهانی امروزه، اهمیتی اساسی یافته است. این نقش و اهمیت آن، به طور پیوسته در علوم اجتماعی افزایش می یابد، به طوری که امروزه جمعیت شناسی به صورت یکی از رشته های کاربردی در تمام ممالک و کشورهای دنیا مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت و نقش فزاینده پدیده های جمعیتی در برنامه ریزیهای ملّی ومنطقه ای و در زندگی اقتصادی و اجتماعی انسان معاصر نقش کلیدی و موثری دارد، نقش جمعیت شناسی و روش های تحلیل آن در آینده نگری و پیش بینی های جمعیتی راهبردی و محوری است.
هدف جمعیت شناسی:
پدیده های جمعیتی، تولد، مرگ، طلاق، مهاجرت و . . . هر چند خصلتی کمّی و آماری دارند، ولی به شدت ریشه در ساختارٍ، بنیادهای فرهنگی و اجتماعی جوامع داشته است. به بیان دیگر، پدیده های جمعیتی از طرفی تحت تاثیر بسیاری از شرایط علت و روند اجتماعی و فرهنگی درجامعه قرار می گیرند. و از جهت دیگر، بدون تاثیر بر پدیده ها و ساختار های اجتماعی جوامع نیستند. بر همین اساس، گردآوری آمار و ارقام و انتشار آنها در سطح وسیع و گسترده، بدون تجزیه و تحلیل و بیان روابط همبستگی میان آنها تجملی بیش نیست و بـرای فراهم آورندگان آنها رنجی است که بی ثمر خواهد مانـد. هدف جمعیت شناسی، توصیف مجموعه های انسانی با هدف دست یابی به قوانین جمعیت است، که این امر با مطالعه ساختار وحرکات جمعیتهای انسانی وروابط متقابل، که میان پدیده های جمعیتی و عوامل اقتصادی ـ اجتماعی و بیولـوژیکی وجود دارد، میسر می گردد. جمعیت شناسی، امروزه در روشن ساختن وضعیت اقتصادی و اجتماعی جوامع نقش موثری ایفا نموده و با پیش بینی های خود، راهی را که جاهعه بشری در آینده نزدیک خواهند پیمود، هموارمی سازد و هدف جمعیت شناسی را می توان در مواردی چون: شناخت آگاهی در خصوص ساخت و حالت جمعیت بخش مورد مطالعه، توصیف کامل جمعیت در یک منطقه و توزیع آن در بخش های مختلف دانست. ( حسینی 1381 )
جایگاه خانواده:
خانواده نهادی اجتماعی است که انسان از آغاز زندگی خویش همواره آن را می شناخته و با آن سرو کار داشته است. بسیاری از اندیشمندان، خانواده را مهمترین کانون ثبات و آرامش برای اعضای آن دانسته اند.
هسته اصلی تشکیل دهنده جوامع، که مورد توجه محققان و متفکران در تمام جهان قرار گرفته است از آنجا که خانواده در روند تحولی جهانی پیوسته تحت تاثیر قرار گرفته، دگرگونی های گوناگونی را تجربه می کند. لذا، مطالعه و بـررسی این تحـولات و پیش بینی وضعیت خانـواده، ذهن بسیاری از متفکران و اندیشمندان را به خود مشغول کـرده است. حفظ کیان خانـواده و گسترش کارکردهای مثبت و موثر آن نیز، از اهمیت خاصی برخـوردار است. شناخت خانواده و حفظ کیان آن، اهمیتی والاتر از مسائلی همچون شناخت بهداشت فردی و حفظ سلامت فردی دارد. شناخت روند تحول خانواده و آسیب های تهدیدکننده آن وروش های مداخله صحیح، برای پیش گیری از آسیب های احتمالی آن می باشد. ( احمدی، 1385 )
تعریف تنظیم خانواده:
تنظیم خانواده طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، اتخاذ یک سیاست جمعیتی از سوی خانواده ها است که داوطلبانه و بر پایه آگاهی، بینش و تصمیم گیری مسولانه، توسط والدین بخاطر ارتقا و تندرستی و بهزیستی اعضای آن به مـورد اجرا گذارده می شود. تنظیم خانـواده را می توان مجموعه تدابیری دانست که با استفاده از روش های جلوگیری از حاملگی، به خانواده ها اجازه می دهد تعداد کل اولادی را که مایلند به طور ارادی تعیین کنند. برنامه ریزی معمولاً مرتبط با زمینه های بهداشتی است که از پذیرش جهانی برخوردار است و این یکی از دلایل عمده پذیرش سیاست تنظیم خانواده در دنیاست.
اجرای این برنامه ها با توجه به امکانات اقتصادی انجام می گیرد، و در سطح ملی، هدف آن ایجاد تعادلِ لازم میان جمعیت و منابع تولید است. آنچه که در معنا و مفهوم تنظیم خانواده مد نظر قرار می گیرد تصمیم، اراده و آزادی خانواده ها است که می توانند شمار مطلوب فـرزندان و زمان تولد آنها را تعیین کنند. به بیان دیگر، ما به نوعی برنامه ریزی توام با آینده نگری در مورد شمار فرزندان و رعایت فاصله گذاری بین آنها می پردازند. آنچه در این تعریف برمی آید این است که تنظیم خانواده، محدود به استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری نمی باشد، بلکه روش اندیشه و تفکری است که پایه ریزی یک زندگی مطلوب را به دنبال دارد و اقداماتی که زوجین را یاری می کند تا از داشتن فرزندان ناخواسته جلوگیری کنند و زمان تولد فرزندان را با شرایط زندگی تطبیق دهند و آگاهانه در مورد تعداد فرزندان تصمیم بگیرند. ( حسینی 1281)
اهداف تنظیم خانواده:
در مورد اهداف تنظیم خانواده در جامعه و کشورهای مختلف جهان، آرای متفاوتی از سوی صاحب نظران و سازمان های متولی جمعیت و تنظیم خانواده وجود دارد و هر صاحب نظری در این زمینه متناسب با مقاصد پژوهشی یا اهداف خود، مواردی برای آن ذکر کرده اند، اهداف تنظیم خانواده برای فاصله گذاری بین فرزندان، به منظور امکان برنامه ریزی برای زندگی بهتر یا تامین سلامتی جسمانی مادر و در نهایت کاهش مرگ و میر مادران بر اثر زایمان های مکرر است.
در سطح کلان، نیز هـدف این برنامه ها، ایجاد تعـادل میان رشد جمعیت و رشد توسعه اقتصادی، اجتماعی است. هر چند جمعیت را به تنهایی عامل یا مانع توسعه قلمداد کردن تا حدود زیادی انحراف از نگرش چند عاملی در علوم اجتماعی است. ولی واقعیت این است که در شرایط نابسامان و عدم تعادل میان رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و تنظیم خانواده یکی از راه های برقراری این تعادل به شمار می رود.
به طورکلی، اهداف برنامه ریزی تنظیم را درمواردی چون: جلوگیری از حاملگی های ناخواسته، کاهش میزان حاملگی های پر خطر، کاهش میزان سقط جنین و عوامل ناشی از آن، کاهش خطر ابتلا به بیماریهای ژنتیکی در نوزادان از طریق کاستن از حاملگی های دیر هنگام، جلوگیری از ابتلای مادر و کودک به سوء تغذیه از طریق فاصله کذاری بین موالید و فراهم نمودن امکان تغذیه و پرورش بهتر برای فرزندان با رعایت فاصله گذاری مناسب موالید، خلاصه نمود.
مهمترین اهداف تنظیم خانواده:
1 پیشرفت بهداشت وتامین بُعد اقتصادی و اجتماعی خانواده ها.
2 استفاده از کلیه سازمانهای بهداشتی و درمانی کشور در اجرای این برنامه.
3 هر زن و شوهری اجازه داشته باشند شمار فرزندانی را که مایل و قادر به داشتن آنها باشند تعیین و فاصله گذاری ها را
ه دلخواه تنظیم کنند.
4 آموزش مادران و تصمیم آنها مبنی براینکه روش های جلوگیری از بارداری با موازین شرعی وسنن ملّی مغایرت ندارد.
5 برنامه های بهداشت و تنظیم خانواده همگام با سایر برنامه های اقتصادی و اجتماعی کشور باشد. ( حسینی 1381 )
تاریخچه تنظیم خانواده:
تحدید موالید سابقه کهن در تاریخ زندگی بشر دارد. به حکایت تاریخ، علیرغم سوابقی که در زمینه تلاش ملل متمدن قدیم برای پیشگیری از بارداری بر جایی مانده، سیاستها و تدابیر جمعیتی، غالباً معطوف به ازدیاد جمعیت بوده است. تمام ادیان و مذاهب موافق ازدواج و تولید مثل بوده اند متفکران، فیلسوفان، حکام و سلاطین به سوی زناشویی و فرزند آوری در سطح خانواده و افزایش نیروی انسانی درسطح جامعه نظر داشته اند. در متون فقه اسلامی نیز، شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه، پیشگیری از حاملگی جایز بوده است . این شواهد دلالت بر آن دارد که روش عزل یا نزدیکی منقطع در جوامع اسلامی جایز بوده است. از دهه های پایانی قرن هیجده با طرحِ، آراء و اندیشه مالتوس، اقتصاد دان انگلیسی و کشیش پروتستان سیاستهای کنترل موالید، ابتدا سال 1789 در انگلستان شروع شد و سپس در سایر جوامع اروپایی و آمریکایی رسماً مطرح گردید.
موافقان افزایش جمعیت:
پیروان این دیدگاه بر این باورند که امکانات طبیعت و کره زمین برای تغذیه و تامین معیشت زندگی افراد بشر نامحدود و وسیع است. و به اصطلاح آنکه دندان دهد نان دهد بنابراین، نباید از افزایش زاد و ولد و عدم کنترل تنظیم خانواده بیم داشت. به طور کلی اکثر ادیان بویژه ادیان الهی موافق افزایش نفوس بوده و تکثیر اولاد را تشویق کرده و جلوگیری از آن را غالباً نهی نموده اند. اعتقاد به بی حدو حصر بودن مواهب و نعم الهی و احترام به مخلوق پروردگار مبدا و منشا این نظریه است. ( حسینی، 1381 )
بدون شک نصوص اسلامی، افزایش جمعیت را تشویق کرده و آن را مهمترین هدف در راستای ازدواج می داند. چنانکه خداوند می فرماید: برای شما از خودتان همسرانی و از همسرانتان برای شماپسران و نوادگانی قرار داده ایم، باشد که از چیزی پاکیزه شما را روزی داد. (نحل72) عده ای از مفسرین (قدموا لا نفسکم) را در(223) البقره طلب فرزند ونسل تفسیر کرده اند.
همچنین پیامبر می فرمایند: " ازدواج کنید، چون من به وسیله نسل و افزایش جمعیت شما بر ملتهای دیگر مباهات می کنم و در حدیث دیگر می فرمایند: ازدواج کنید و فرزندانی را به دنیا بیاورید تا فراوان شوید. موافقان این دیدگاه کمّیت جمعیت را بیشتر مدّ نظر دارند و همچنین رشد جمعیت را رشد قدرت، ثروت و توسعه در جامعه می دانند و بر این باورند میان رشد جمعیت یک کشور و افزایش میزان اشتغال و توسعه رابطه مستقیم وجود دارد، بدین معنا وقتی که جمعیت متراکم باشد مردم ناگزیرند به کار و فعالیت بپردازند. در نتیجه کنترل جمعیت را قطعِ نسل و دخالت در خلقت خداوند قلمداد می کنند. به استدلال اینکه وقتی خداوند انسان را در بهترین شکل وبا زیبا ترین اوصاف خلق کرده و به او نیروها، استعدادها و قابلیتهای متعددی مجهز کرده تا بدین وسیله شایستگی، خلاقیت و ابتکار خود را در روی زمین با عمران وآبادانی ثابت کند.
ابن خلدون متفکر مسلمان، افزایش جمعیت را عامل افزایش توسعه اقتصادی می داند و همچنین اظهار می دارد که رشد جمعیت سبب به وجود آمدن عمران و آبادانی است. اندیشه تحدید نسل و کسانی که از رشد جمعیت بیم ناکند، تنها عامل، استهلاک را در نظر دارندو نیروی انسانی که مهمترین عامل تولید، پیشرفت، توسعه ونهضتها بوده، نادیده می گیرند. انسانی که متولد می شود تنها مصرف کننده نیست، بلکه می اندیشد و فعالیت می کندوبر این باورند که، تحدید نسل به صورت عمومی، زیانهای اجتماعی خطرناک وپیامدهای زیان باری به دنبال خواهد داشت. وحتی کنترل جمعیت را نقشه صهیو نیستها واستعمارگران در کشورهای اسلامی برای تحدید نسل، جمعیت وجلوگیری از بارداری می دانند. (محمد فقی رسول1383)
مخالفان افزایش جمعیت و تنظیم خانواده:
پیروان این نظریه، مخالف افزایش رشد شتابان جمعیت هستند. هر چند آن را پدیده ای انکار ناپذیر می دانند، اما بر این باورند که می توان با استفاده از روش های پیشگیری از بارداری بی رویه و نامتعادل جلوگیری کرد و از این طریق جامعه را از پیامدهای سوء عدم تعادل رشد شتابان جمعیت بر حذر داشت. این دیدگاه، رشد جمعیت را نه تنها باعث توسعه و پیشرفت مادی جوامع نمی دانند، بلکه آن را نیز مانع توسعه می دانند و بر این باورند که، هر زمان کمیت جمعیت بر کیفیت آن غلبه کرده، پیشرفت مادی و اجتماعی جامعه متوقف و دچار رکود نیز شده است. علاوه بر این، خواهان انسان مبتکر، خلّاق، فعّال، تولید کننده و با کیفیت هستند و از انبوه خلق، زن و فرزند و آنچه انسان را مقید و تعادل وتوازن او را به هم بزند، بیزارند. نگرانی های اساسی آنها این است که، افزایش بی رویه و شتابان جمعیت، موجب فقر و بدبختی و انهدام جامعه بشری می دانند که چنین پدیده ای باعث پیامدهای زیان بار ناهنجاریها و مشکلات عدیده ای از جمله آموزش و پرورش، تربیت، محیط زیست، کمبود آب، انرژی، تخریب منابع طبیعی، جنگل ها، آلودگی هوا، فرسایش خاک و آلودگی صوتی نیز خواهد شد. ( میرزائی، 1384)
کنترل جمعیت و تنظیم خانواده از دیدگاه قرآن:
با توجه به دلایل عقلی و نقلی موافقان و مخالفان افزایش جمعیت کتاب آسمانی مسلمانان افزایش جمعیت متناسب، جلوگیری از حاملگی و فاصله گذاری تولید مثل را جایز دانسته و خداوند در آیه ی(233) سوره البقره می فرمایند: مادران دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند برای کسی که بخواهد شیر دادن را کامل کند خوراک وپوشاک زنان شیر ده به وجه پسندیده به عهده ی مرد است که بچه را برایش به دنیا آورده است. بر هیچ کس تکلیفی بیش از توانایی او نمی شود، نه هیچ مادری بخاطر فرزندش زیان ببیند و نه هیچ پدری به خاطر فرزندش. خداوند در آیه ی (14) سوره ی ا لقمان می فرمایند: و فِصالُهُ فی عامَینِ یعنی زمان از شیر گرفتن کودک دو سال پس از تولد است از آنجا که حاملگی در ایجاد فاصله گذاری مناسب بین تولد موثر افتد.
و از دیدگاه قرآن، بهترین و مناسب ترین حد تناسب و فاصله گذاری بین دو موالید و تنظیم خانواده سی یا سی و سه ماه است و همچنین مدت کامل رضاع(24) ماه و مدت حاملگی حداقل6 و حداکثر 9 ماه و دوران حاملگی و شیر دادن به بچه کمتر از سی یا سی و سه ماه نباشد. پس، زوجین می توانند فاصله بین حاملگی را بیشتر کنند تا کودک دو سال کامل در مدت سی و سه ماه از شیر سالم مادر استفاده کند و مادر در مدت شیر دادن حامله نشود، که شیر را فاسد نماید و در نتیجه مادر هم نیروی خود را باز می یابد وبا تجدید قوا آمادگی جسمی و روحی و با کمال نشاط استعداد بارداری و فاصله گذاری را پیدا می کند و پیداست که از مادرِ با نشاط، کودکِ با نشاط متولد می شود و جمعیت فرزندان آنقدر افزایش پیدا نمی کند که نگران تربیت و پرورش صحیح آنها باشند. {امام شافعی با استناد به آخر آیه (3)سوره ی النساء اعاله را در آن آیه به معنی مشقت هزینه زندگی معنی کرده و مفهوم فرزندان کمتری را از آن استنباط می کند و از دیدگاه ایشان، توجه به جنبه ی کیفی تربیت فرزندان، جنبه ی اقتصادی و تامین معیشت در تنظیم خانواده و زندگی زناشویی اهمیت بسیاری دارد} و به قول محمد غزالی مصری نباید فرزندانی را به دنیا آورد که سربار دین و دنیای جامعه باشند. ( محمد فقی رسول 1383)
عزل یا پیشگیری از دیدگاه احادیث:
بخاری از جابر نقل می کند که: در زمان پیامبر (ص) عزل صورت می گرفت در حالی که قرآن بر پیامبر نازل می شد و پیامبر چنین عملی را منع نمی کرد. ترمذی از جابر نقل می کند: که یهودیان این این عمل را زنده به گور کردن تلقی می کردند، اما پیامبر آن را تکذیب می کرد. احادیثی که جمهور بر مباح بودن عزل بدان استناد کرده اند همه صحیح اند. پیشوایان چهار گانه فقه اهل سنت، عزل را جایز می دانند و می گویند کراهت تنزیهی دارد و پرهیز از آن بهتر است. امام احمد وابو حنیفه به اتفاق جواز عزل را مشروط به رضای همسر دانسته اند. احادیث، بر جواز مطلق عزل دلالت می کنند و جواز رخصت عمل عزل از ده نفر از یاران پیامبر (ص) نقل شده است. دلیل جمهور بر مکروه بودن و مشروط بر موافقت همسر با آن و اگر موافق نبود ممنوع است نه مکروه. امام محمد غزالی به طور مطلق عزل را مباح می داند و می گوید کراهت تحریمی و تنزیهی ندارد، بلکه خود داری ازآن بهتر است. دلیل او بر مباح بودن عزل به طور مطلق: نهی از چیزی باید با ادله نصّ یا قیاس بر نصّ صورت گیرد در حالی که نصّ یا اصلی که بر آن قیاص شود، وجود ندارد. از گذشته تنها راه جلوگیری از بارداری و تحدید نسل (عزل) یعنی جلوگیری ازنزول، نطفه بوده که فقهای مسلمان مسئله ی بارداری را تحت عنوان (العزل) مطرح نموده اند امروزه با پیشرفت علم پزشکی و اختراع ابزارهای آن، دانشمندان به ساختن و سایل فنی برای این عمل موّفق شده اند که قاطعانه تر از بارداری جلوگیری می کند، خواه به شکل داروهای شیمایی، گیاهی و یا استعمال وسایل معدنی، برای جلوگیری از انعقاد نطفه زن و مرد یا عقیم ساختن یکی از زوجین از راه عمل جراحی موّقت و یا عدم آمیزش در اوقاتی که پزشکان آن را از زمان انعقاد نطفه زن و مرد می دانند و وسایلی که برای این هدف تولید می شود حکم عزل وعنوان عزل را دارد.
تنظیم خانواده از دیدگاه فقهای معاصر:
رای اکثر فقها و پژوهشگران معاصر از جمله شیخ محمود شلتوت، شیخ یوسف قرضاوی، امام مودودی، شیخ محمد ابو زهره، دکتر محمد سعید رمضان البوطی، دکتر احمد الکبیسی، دکتر محمد البهی و دیگران بر این است که: تنظیم خانواده و تحدید نسل بنا به شرایط و ظروف معین و اقتضای ضرورت برای افراد جایز است، هر گاه ضرورت معتبر و دلیل منطقی پیش آمد اسلام به مسلمانان اجازه داده نسبت به تنظیم و تحدید موالید و تناسل اقدام کنند، اما دخالت دولت در تنظیم خانواده و احوال شخصی را حرام می دانند و وضع هر گونه قوانین و ضوابط توسط دولت در این زمینه، به بازی گرفتن اراده ی افراد تلقی می کنند که مصالح شخصی آنان را بهدر می دهد و وظیفه ی احاطه بر مراعات عمومی مردم را نادیده می گیرند. به دلیل اینکه هر انسان عاقلی مصلحت خویش را بهتر از دیگران تشخیص می دهد و بیش از دیگران بر حفظ و عنایت آن حریص است. به اصطلاح قواعد فقه اسلامی که: ( تصرف برای رعیت منوط به مصلحت است) این دیدگاه بر خلاف دیدگاه موافقان افزایش جمعیت، بیشتر روی کمیت تاکید دارند، و افزایش جمعیت را با تاکید بر کیفیت می پذیرند. در حقیقت شریعت اسلام خواهان رشد جمعیت بی کیفیت و بی خاصیت نیست، به استناد به این حدیث پیامبر(ص) کیفیت جمعیت را در این حدیث مورد تاکید قرار می دهد که می فرمایند: ( نزدیک است که ملّت ها بر وری شما فرو ریزند همان گونه طعام خورندگان روی سفره ی غذا هجوم می آورند! یکی گفت: ای پیامبر آیا علّت اندک تعداد ماست که چنین برما یورش می آورند؟! پیامبر (ص) فرمود: خیر، بلکه جمعیت شما فراوان است، اما همچون کف و تفال سیل هستید و . . . معنی چنین حدیثی این است که اسلام کمیت را مبارک نمی داند بلکه به کیفیت اهمیت و آن را مورد تاکید قرار می دهد. بنابراین تفسیر، اسلام افزایش جمعیت، با وجود محظورات را نمی پسندد وبرای جنبه ی اقتصادی، تامین معیشت، تربیت و . . . در زندگی زناشویی اهمیت فراوانی قائل است. اسلام کثرت سست، حقیرانه و بی خاصیت را مبارک نمی داند و پیامبر (ص) می فرمایند: " مومن قوی بهتر و پسندیده تر از مومن ضعیف است. " پس چون فرد اساس خانواده و خانواده اساس امّت است باید قوی، با کیفیت، صحیح و سالم باشدپس اگر فرد قوی بهتر از فرد ضعیف است بنابراین امّت قوی از امّت ضعیف بهتر است در نتیجه اسلام خواهان تنظیم خانواده و تحدید نسل با کیفیت مشروط به توافق زوجین بدون دخالت دولت را می پذیرد و دخالت دولت را موجب زیان های مادی و اخلاقی می داند.
اسلام و سقط جنین:
اسلام اجازه داده به منظور رفع مشکلات و گرفتاریهای ناشی از حاملگی زن، از آن جلوگیری شود، اما اجازه از بین بردن یا ساقط نمودن جنین را نداده است. جمهور فقهای مسلمان اتفاق نظر دارند که نابود ساختن جنینی که دارای روح یا روح در آن دمیده حرام، گناه و جنایت بر یک روح تکامل یافته می دانند، که چون به مرحله انسانیت رسیده هیچ مسلمانی حق ارتکاب چنین گناهی را ندارد. فقط در صورتی که از یک طریق مورد اعتماد ثابت شود که بقای جنین زنده سبب مرگ مادرش می گردد و چون شریعت اسلام با توجه به قوانین کلی اجازه داده هر گاه انسان ناچار به انجام یکی از دو امر باشد آنچه ضررش کمتر است انتخاب کند. در چنین شرایطی که بقای جنین موجب مرگ مادرش گردد چاره ای نمی بیند، جز اینکه جنین را ساقط نمایند در اینصورت جنین فدای مادر می شود چون مادر اصل وحیاتش تحقق یافته وبدون تردید است . پس، حیات مادر مقدم بر حیات جنین است. از جهت دیگر، مادر پایه و اساس خانواده است. معقول و منطقی نیست فدای جنینی شود که هنوز دارای حیات مستقل نشده و به حیات مادر وابسته وحقوق و واجباتی برای او محرز نشده و در حکم سقط جنین پیش از دمیدن روح، اختلاف نظر وجود دارد.
و همچنین امام ابوحنیفه، امام مالک، ظاهریه و امام محمد غزالی سقط جنین را حرام می دانند وپس از آن که روح در جنین دمیده شد، حرمت آن مورد اتفاق جمهور است . بیشتر علمای شافعیه، حنفیه و برخی حنبلی ها، پیش از آنکه روح در جنین دمیده شود، اسقاط آن را جایز می دانندو دلایل این گروه قیاس بر عزل است وبر این باورند: عزل با شرایط معینی جایز، اسقاط حمل را پیش از صورت پذیری نیز جایز می دانند. چون نطفه در هر دو حالت آماده است که به یک انسان کامل تبدیل شود. پس شرایطی که ضروری مقتضی اسقاط حمل است، در صورتی که زندگی مادر را تهدید کند به گونه ای که متخصصین اسقاط حمل را تنها راه تشخیص دهند، در این حالت، با توجه به قاعده مشهور: (المشقّه تجلب التیسّر) مشقت آسان گیری می طلبد. واز دیدگاه امام محمد غزالی و عزّبن عبدالسلام، چنانچه عامل واجب کننده و حرام کننده در یک سطح قرار داشتندو مصالح برابر و جمع بین آنها ممکن نبود چاره ای جز اتنخاب یکی از این دو راه نیست. با توجه به استدلال فقها پیرامون اسقاط حمل در دوران پیش از دمیدن روح، به نظر می رسد که رای جمهور شافعیه، حنفیه و برخی از حنابله درباره جواز این عمل، پیش از تخلّق وصورت پذیری استدلالی معقول، منطقی و موجه تر به نظر می آید. (محمد فقی رسول)
نتیجه گیری:
پدیده ی توازن و تعادل در هستی: اگر به جهان پیرامون خود بنگریم، در می یابیم که شب و روز، تاریکی و روشنایی، گرمی و سردی، خشکی و آب و گازهای گوناگون همگی دارای حساب و کتاب دقیق بوده و کاملاً به اندازه آفریده شده اند، نه قسمتی از آنها به دیگری تجاوز می کند و نه از مرز مشخص خود فراتر می روند، به همین صورت می بینیم که خورشید، ماه وستارگان و … در مدار خود به گردش در می آیند و از دایره ی خود بیرون نمی روند. یکی از ویژگیهای مهم دین اسلام میانه روی، وسطیت، تعادل، توازن و آینده نگری است در همه ی مسائل اسلام به تعادل و میانه روی تمایل دارد حتی در دینداری، عدم غلو را به ما گوش زد می کند. نهاد خانواده از این قاعده مستثنی نیست وتنظیم خانواده در اسلام جایگاه والایی دارد و باید بر اساس نظم و قوانین خاص خود باشد. با توجه به دلایل قرآن، احادیث و دیدگاه فقهای قدیم و جدید و دلایل عقلی وعلمی توجه جدّی، واضح و روشنی نسبت به تنظیم خانواده و افزایش جمعیت متناسب، متعادل و متوازن شده است. در نتیجه خانواده ای مورد پسند اسلام است که بر اساس تنظیم و تعادل و کیفیت باشد. خانواده بی نظم و نامتعادل و بی کیفیت مورد نظر اسلام نیست. خداوند همه چیز را بر اساس نظم آفریده است و خانواده هم باید در دایره این نظم قرار گیرد. با توجه به ارائه ی دلایل مخالفان و موافقان افزایش جمعیت به نظر می رسد استدلال مخالفان افزایش بی رویه ی جمعیت و تنظیم خانواده بنا به دلایل نقلی و عقلی، موجه، قوی، محکم، تعادل
و توازن بیشتر در آن به چشم می خورد
کنترل جمعیت در ایران
جام جم آنلاین: بحث تنظیم خانواده به معنای تناسب فرزندان با امکانات و شرایط زندگی در کلیه تمدن ها، سوابق کهن دارد. مستندات باقی مانده، سابقه کنترل موالید را 4000 سال پیش در مصر، 1600 سال پیش در هند، 1300 سال پیش در چین و 2000 سال پیش در یونان و ایران نشان می دهد. تاریخ بشر وسایل و مواد فراوانی را به عنوان ابزار جلوگیری از حاملگی در خود ثبت کرده است.
البته اغلب سیاست های جمعیتی با توجه به میزان بالای مرگ و میر به منظور افزایش زاد و ولد بوده است تا این که در دهه های پایانی قرن 18 متفکرانی چون مانتوس به بعد اقتصادی و اجتماعی قضیه توجه و به بحرانی که به سبب فرزندآوری بی رویه قریب الوقوع خواهد بود، اشاره کردند. به این ترتیب بحث کنترل موالید در انگلستان به سایر کشورهای اروپایی و آمریکایی وارد شد.
برنامه های تنظیم خانواده در مفهوم اخص در سطح جهانی قدمتی حدود 50 سال دارد. امروزه حدود 85 درصد از کشورهای جهان سوم و قریب 95 درصد از جمعیت آنها، از خدمات تنظیم خانواده حمایت می کنند.
در جوامع صنعتی صددرصد زنان واجد شرایط، از برنامه تنظیم خانواده پیروی می کنند، ولی فقط نیمی از زنان در کشورهای درحال توسعه از این تکنولوژی نوین، بهره مند می شوند. در سنگاپور 70 درصد زنان از این روش ها استفاده می کنند.
در ایران کنترل جمعیت و تنظیم خانواده به صورت پراکنده در سال 1337 شروع شد. از سال 1348 این کار به صورتی متمرکز ادامه یافت.
سال 1346 در وزارت بهداری "واحد بهداشت و تنظیم خانواده" استقرار یافت تا جمعیت را کنترل کند. در سال های بعد واحد مزبور به نام "واحد جمعیت و تنظیم خانواده" معروف شد.
پس از اجرای برنامه های تجربی محدود و پراکنده از جانب مراجع مختلف، در عرض چند سال، این واحد تحت عنوان "سازمان تنظیم خانواده" شهرت یافت و به این طریق، ایران به جمع کشورهای عامل به تحدید موالید پیوست.
در آن زمان نرخ رشد به طور متوسط سالانه 1/3 درصد بود که با اجرای سیاست های "فرزند کمتر، زندگی بهتر" در دهه 1355 1345 فقط با اندکی کاهش به 7/2 درصد رسید.
پس از پیروزی انقلاب این سیاست ها از سوی برخی دست اندرکاران به دلایل مختلف تعطیل شد. جنگ تحمیلی و میل روانی به داشتن فرزند بیشتر در زمان جنگ نیز در این خصوص بی تاثیر نبود.
مرحله دوم سیاست های تحدید موالید و برنامه های تنظیم خانواده در ایران، از سال 1368 (پس از جنگ تحمیلی ایران و عراق) اتخاذ و به اجرا گذاشته شد. هنگامی که در سال 1367 نتایج سرشماری منتشر و میزان رشد جمعیت در سال های 65 55 به طور کلی 9/3 درصد و بدون احتساب معاودین عراقی و پناهندگی افغانی 55/3 درصد (و شاید به طور دقیق تر 2/3 درصد) اعلام شد، خطر افزایش انفجاری جمعیت، متفکرین جامعه و در راس آن، دولت را به فکر اتخاذ سیاستی رسمی مبنی بر کاهش موالید انداخت.
در شهریور ماه سال 1367 و پس از پایان جنگ، سازمان برنامه و بودجه وقت، سمیناری در مشهد برگزار کرد و از تمام سیاستگذاران و 48 دستگاه مرتبط دعوت شد در این سمینار شرکت کنند. در قطعنامه پایانی سمینار، مخاطرات ناشی از تداوم نرخ رشد طبیعی جمعیت ذکر شد؛ علاوه بر آن که به دولت وقت هشدار داده شد در صورت ادامه وضعیت فعلی نرخ بیکاری به 24 درصد افزایش خواهد یافت.
آن هم در شرایطی که جمعیت کشور 54 میلیون نفر بود. وضعیت ناشی از فرسایش جنگل ها و مراتع و تخریب منابع طبیعی نیز ترسیم شد. امام خمینی(ره) نیز در تاریخ 10 آبان ماه همان سال جلوگیری از موالید در صورت ضرورت یا تعیین فواصل در موالید را به عنوان یکی از مسائل مستحدثه که حوزه علمیه باید به آن بپردازد، مورد تایید قرار دادند البته همچنان مخالفت هایی وجود داشت، اما سرانجام در تاریخ 8 اسفند سال 1367 و یک ماه پیش از آن که برنامه توسعه کشور در دستور کار مجلس قرار گیرد، این سیاست ها به هیات دولت ارائه شد.
در این سیاست تعدیل موالید تا سقف 3 فرزند به عنوان حد متناسب میانگین کودکان هر خانواده ایرانی و تضمین کننده ضریب جانشینی و تجدید نسل جمعیت ایران به عنوان هدف اصلی منظور شده بود و اقداماتی چون توسعه انسانی، گسترش مشارکت ها بویژه مشارکت های اقتصادی زنان، کاهش مرگ و میر اطفال، کودکان و مادران، بالا بردن سطح آگاهی های اجتماعی به کمک مراجع تقلید و رسانه های عمومی و همگانی به عنوان عوامل پشتیبانی و تسهیل کننده پیشبرد این هدف در متن راهکارهای سیاستی گنجانده شد.
فاصله گذاری بین زایمان ها از طریق گسترش دسترسی به وسایل مدرن پیشگیری از باروری های ناخواسته، وازکتومی (عقیم شدن) داوطلبانه برای مردان متقاضی و حذف کلیه سیاست های تشویقی 3 اولاد به بالا به عنوان اساس فعالیت های اجرایی مدنظر قرار گرفت.
در سال 1368 این سیاست رسمی، تحت عنوان "تنظیم خانواده" اتخاذ شد و اجرای آن به وزارتخانه های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، فرهنگ و آموزش عالی، آموزش و پرورش و سازمان های ذی ربط دیگر واگذار شد.
در سال 1369 شورایی به نام "شورای تحدید موالید" با تصویب دولت و به ریاست وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تشکیل شد و در سال 1370 با ایجاد "اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده" برنامه های جمعیتی گسترش یافت و در تاریخ 26 اردیبهشت 1372 قانون تنظیم خانواده مشتمل بر 4 ماده و 2 تبصره در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در تاریخ دوم خرداد 1372 به تایید شورای نگهبان رسید. براساس این قانون کلیه امتیازات متعلق به فرزندان بالاتر از رده سه، حذف و محدودیت هایی برای کثرت اولاد در نظر گرفته شد
مفهوم تنظیم خانواده تامین غذا ، بهداشت ، مسکن ، آموزشی و اشتغال جامعه ای که با مساله افزایش جمعیت روبرو است ، از یک طرف و جوابگویی به نیاز گسترده مالی ، معنوی و کاهش گرسنگی آنها از طرف دیگر ، راهی جز کنترل رشد بی رویه جمعیت را باقی نگذاشته است . رعایت تنظیم خانواده و کنترل جمعیت علاوه بر حفظ منابع ، سلامت زنان ، کودکان ، خانواده ها و ملتها را به ارمغان می آورد. دراین بخش سعی شده است علاوه بر اشاره ای گذرا به تاثیر کنترل جمعیت بر وضعیت سلامت خانواده و نهایتا ملتها ، هر یک از روشهای پیشگیری از بارداری نیز به اختصار توضیح داده شود. به امید اینکه با آگاهی و استفاده صحیح بتوان گامی در جهت کنترل جمعیت و فقر زدایی برداشت . زنان : تنظیم خانواده به زنان کمک میکند با خودشان را از حاملگی ناخواسته محافظت کنند. از سالهای دهه 1960 تا کنون تنظیم خانواده در سراسر دنیا از 400 میلیون حاملگی نا خواسته جلوگیری میکند . در نتیجه زندگی بسیاری از زنان از خاملگی پر خطر و سقط های غیر سالم در امان میماند. اگر همه خانمها میتوانستند از حاملگی پر خطر در امان باشند، میزان مرگ و میر مادران به یک چهارم میرسید . همچنین بسیاری از روشهای پیشگیری از بارداری مزایای دیگری نیز دارد بعنوان مثال بعضی از روشهای هورمونی پیشگیری از بارداری از برخی سرطان ها جلوگیری میکنند و یا کاندوم به پیشگیری از انتقال بیماریهای مقاربتی از جمله ایدز کمک میکند . کودکان : تنظیم خانواده با فاصله گذاری مناسب بین تولد فرزندان باعث نجات جان فرزندان میشود . سالیانه بین 15-13 میلیون کودک زیر 5 سال از بین میروند . اگر فاصله تولد فرزندان حداقل کمتر از 2 سال باشد 4-3 میلیون مرگ کودکان پیشگیری میشود. مردان در سراسر جهان میگویند که با تنظیم خانواده امکان فراهم کردن زندگی بهتری برای خانواده به وجود میآید . خانواده ها : تنظیم خانواده به سلامت خانواده کمک میکند زوجهای که فرزند کمتری دارند ، توانایی تامین غذا ، لباس ، مسکن و آموزش بهتری برای فرزندانشان را دارند. ملتها : تنظیم خانواده به توسعه ملتها کمک میکند در کشورهایی که زنان دارای فرزند بسیار کمتری نسبت به مادران خود هستند وضعیت اقتصادی مردم آن کشور با سرعت بیشتری بهبود میابد. جهان : اگر خانواده ها فرزندان کمتری در آینده داشته باشند از دو برابر شدن جمعیت 9/5 میلیاردی کره زمین در کمتر از 50 سال آینده جلوگیری میشود . در آینده منابع طبیعی مورد نیاز شامل آب و خاک حاصلخیز کاهش خواهند یافت ، بنابر این با کاهش رشد جمعیت هر فردی فرصت بهتری برای یک زندگی خوب خواهد داشت .
منابع:
سایت جام جم آنلاین
سایت شبکه بهداشت و درمان کلات http://www.mums.ac.ir