تاریخچه
اختلالات ناشی ازکمبود ید درزمره مهمترین مسایل بهداشتی درمانی جهان و کشورمی باشد. کمبود این عنصرمغذی ازچند ین طریق سلامت انسانها را به مخاطره می اندازدکه مهمترین آنها ممانعت از تکامل طبیعی مغز می باشد . ابتدایی ترین علامت کمبود ید گواتر است اما اختلالات دیگر شامل نازایی، مرگ جنین، افزایش مرگ و میر نوزادان ناهنجاریهای مادرزادی، کری و لالی و لوچی و نهایتا" کریتینیسم میباشند. بعضی از عوارض فقر ید برگشت ناپذیرند یعنی پس از ایجاد هرگز درمان نمیشوند درحالیکه همه آنها با افزودن ید به روشهای ساده و قابل دسترس کاملا" پیشگیری خواهند شد. فقر ید در طبیعت به علت بارندگیهای مداوم ، جاری شدن و شسته شدن خاک به عنوان یک مشکل تلقی می شود. گزارشی حاکی است که در سال 1989نزدیک به یک میلیارد نفرازمردم جهان در مناطق فقر ید بسر میبردند.
تاریخچه
اولین بار در سال 1348 گواتر ناشی از فقر ید توسط امامی و همکاران در ایران گزارش شد در این گزارش کمبود ید و وجود گواتر در مناطق مختلف ایران از جمله در دامنه جبال البرز و زاگرس ذکر شده است. در این نوشتار درجه بندی گواتر کاملا ً مشخص نبوده، با تقسیم بندی جدید سازمان جهانی بهداشت هماهنگی ندارد. به هر صورت، شیوع گواتر در شیراز 13 درصد ، اهواز 18 درصد، مشهد 15 درصد، دزفول 32 درصد ، تهران 5/17 درصد، در مردان شهریار 29 و در زنان 51 درصد گزارش شده است. درسال 1362 بر رسی مجددی را در منطقه شهریار، با 180000 سکنه انجام دادند که 54 درصد مردان و 66 درصد زنان گواتر داشتند و از 7061 دانش آموز 74 درصد دختران و 73 درصد پسران مبتلا به گواتر بودند . بررسی بعدی این گروه در 1414 دانش آموز در شرق تهران نشان داد که 88 درصد دختران و 5/71 درصد پسران مبتلا به گواتر بودند. ولی سلسله مطالعاتی که موجب سیاستگزاری موثر در امر پیشگیری گردید از سال 1369 شروع شد. در سال 1368 به همت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و با موافقت وزیر وقت بهداشت ، درمان وآموزش پزشکی ، کمیته کشوری مبارزه با عوارض ناشی از کمبود ید در اداره کل مبارزه با بیماریها در حوزه معاونت بهداشت وزارتخانه تشکیل شد و بررسی سریع گواتر را در مرکز استان و یک روستا در منطقه کوهستانی استان مربوطه انجام دادند که شدت گواتر 1b به بالا ) در شهرهای مرکز استان (24 استان ) بدین شرح اعلام شد:
استانهای اصفهان، چهار محال و بختیاری، ایلام، گیلان، یزد، لرستان با شیوع گواتر 70 درصد، استانهای باختران و تهران با شیوع 60-50 درصد، استانهای فارس، زنجان، کرمان، کهگلویه و بویراحمد با شیوع 50 -40 درصد، استانهای آذربایجان شرقی، بوشهر، خراسان، کردستان، مازندران، مرکزی، سمنان، سیستان و بلوچستان با شیوع 40- 20 درصد و استانهای همدان، خوزستان، آذربایجان غربی و هرمزگان با شیوع کمتراز 20 درصد قرار داشتند. پیشگیری از اختلالات ناشی از کمبود ید یکی از اهدافی بود که در اجلاس سران، کشورهای جهان برای حذف کامل آن تا سال 2000 میلادی متعهد شده بودند. در کشور ما نیز اقدامات موثری به منظور حذف کامل اختلالات ناشی از کمبود ید صورت گرفته است از جمله میتوان به ید دار کردن نمکهای خوراکی که از سال 1369 بتدریج در کشور شروع شده است اشاره نمود.
آمار و ارقام
براساس آخرین گزارش WHOدر سال 2001، حدود 1600000000 نفراز جمعیت جهان در بیش از 130 کشور، در معرض خطر ابتلا به اختلالات ناشی از کمبود ید هستند، 750 میلیون نفر یعنی در حدود 13 درصد جمعیت جهان دچار گواتر بوده و نزدیک به 50 میلیون نفر نیزدرجاتی از آسیبهای مغزی ناشی ازIDD را نشان می دهند. در عرض 15 سال گذشته پیشرفتهایی از طریق ید رسانی از طریق همگانی کردن مصرف نمک یددار USI (Universal Salt Idolization) که ساده ترین و مطمئن ترین روش پیشگیری و کنترل این اختلالات بوده، در بسیاری از کشورهای جهان بکار رفته است. یک فرد بالغ تقریبا ًدارای 50 میلی گرم ید در بدن می باشد که حدود 50 درصد آن در عضلات، 15-10 درصد در غده تیروئید ، 10 درصد در پوست ، 6 درصد در استخوانها و بقیه در خون و سایر اعضا توزیع گردیده است. دریافت روزانه 150 – 100 میکرو گرم ید نیاز یک فرد بالغ به این ماده حیاتی را تامین می نماید در مناطق گواتر خیز میزان دریافت ید ممکن است روزانه از50 میکروگرم هم کمتر باشد . اگر این میزان به کمتر از 10 میکروگرم برسد تقریباً تمامی جمعیت مبتلا به گواتر خواهند شد. همچنین اگر میزان ید آب کمتر از 2 میکرو گرم در لیتر باشد احتمال کمبود ید در منطقه وجود دارد و نیز اگر دفع ادراری ید به میزان کمتر از 50 میکرو گرم در روز باشد بمعنی کمبود دریافت ید می باشد . معهذا حتی وقتی دفع ادراری ید 100 میکرو گرم است ممکن است درجاتی از کمبود ید وجود داشته باشد . وقتی دفع ادراری ید در یک منطقه کمتر از 25 میکرو گرم باشد کرتینیسم نیز اغلب در آن جمعیت مشاهده می شود. چنانچه شیوع گواتر کلی ( درجه یک و دو ) در کودکان مدارس ابتدایی ( 10 – 8 ساله ) در حد 5 درصد یا بیشتر باشد بعنوان نشانه ای از وجود یک مسئله بهداشت عمومی تلقی می شود .
وضعیت ید ادرار دانش آموزان 10-8 ساله استان در سال 1380
درجه بندی گواتر
گواتر درجه صفر :
غده تیروئید طبیعی است و گواتر وجود ندارد . غده لمس نمی شود و در صورت لمس نیز اندازه هر لوب از بند اول شست فرد معاینه شونده بزرگتر نیست .
گواتر درجه یک :
1a: توده ای در جلوی گردن مربوط به بزرگ شدن تیروئید ، قابل لمس است ، لوب ها بزرگتر از بند دوم شست هستند . اما وقتی گردن در وضعیت طبیعی یا خمیده به عقب قرار دارد ، دیده نمی شود . وقتی فرد معاینه شونده عمل بلع را انجام میدهد بطرف با لا حرکت می کند.
1b: غده بزرگ شده و هنگامی که فرد سرش را به عقب می برد دیده می شود .
گواتر درجه دو :
تورمی در جلوی گردن که وقتی گردن در حالت طبیعی قرار گرفته ، دیده می شود و مربوط به بزرگ شدن تیروئید است و در هنگام لمس احسا س می شود.
گواتر درجه سه :
غده بزرگ شده و از فاصله 10- 6 متری قابل رویت است .
پیشگیری از کمبود
ایران در بین کشورهای مدیترانه شرقی اولین کشوری بود که اقدام به بررسی کشوری گواتر و تولید و توزیع نمک ید دار در سطح جامعه نموده و به موفقیتهای چشمگیری نیز در طی دهه گذشته در زمینه مبارزه با اختلالات ناشی از کمبود ید دست یافته است اما اختلالات ناشی از کمبود ید زمانی می تواند برای همیشه حذف گردد که برنامه های کنترل و مبارزه با کمبود ید بطور مستمر تداوم داشته باشد .
برای اجرای برنامه ریشه کنی اختلالات ناشی از کمبود ید در یک نمونه آماری مناسب ،90 درصد نمکهای خوراکی خانوارها باید حداقل PPM 15 ید داشته باشد .
از آنجا که در اغلب کشورها نمک ید دار به عنوان وسیله ای برای بر طرف نمودن عوارض ناشی از کمبود ید بکار میرود، باید میزان مصرف نمک ید دار در خانواده ها بیش از 90 درصد باشد تابتوان جهت ریشه کنی اختلالات ناشی از کمبود ید اقدام نمود.
برای اجرای برنامه ریشه کنی اختلالات ناشی از کمبود ید باید تولید یا واردات نمک یده به آن منطقه جوابگوی نیاز بالقوه انسان باشد ( درحدود5 – 4 کیلوگرم نمک یده برای هر نفر در سال ) .
کفایت ید غذایی
کفایت میزان ید در غذای خانوار از طریق تعیین غلظت ید ادرار به ترتیب زیر تایید می شود :
1 – میانه غلظت ید در ادرار 100 میکرو گرم در لیتر و یا بیشتر باشد .
2 – در حالیکه میانه ید ادرار در حد 100 میکرو گرم در لیتر نشاندهنده آن است که غلظت 50 درصد نمونه ها کمتر از 100 میکرو گرم در لیتر است ، باید اطمینان حاصل نمود که مقادیر کمتر از 50 میکرو گرم در لیتر به حد اکثر 20 در صد نمونه ها محدود شود .
3 – آخرین اطلاعات مربوط به این بر رسی ها ( بصورت کشوری یا منطقه ای ) در طی دو سال گذشته جمع آوری شده باشد .
12