باسمه تعالی
تحقیق:
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان رضوی
مقدمه:
شادی و نشاط در بین ایرانیان قدیم از موهبت های خدایی و غم و اندوه و تیره دلی را از پدیده های اهریمنی محسوب می شود.
آیین های شب یلدا گرچه در گذر ایام دستخوش تغییراتی شده، اما همچنان در سنت های مناطق مختلف کشور مورد توجه قرار دارد.
هرچند که زندگی ماشینی و گرفتاری های روزمره، موجب ایجاد فاصله میان مردم ایران با سنت ها و آیین های گذشته شده است، اما هنوز هم جلوه ها و نمادهای از سنت های ویژه ای از ایران باستان در ایامی مانند شب یلدا و نوروز به چشم می خورد.
شب یلدا در خراسان به شب چله معروف و دارای پیشنیه دیرینه ای است و مردم در این شب با شرکت در شب نشینی های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات و برگزاری آیین های مختلف سعی در بهتر گذراندن طولانی ترین شب سال دارند.
مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند، در خرید میوه های مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمی کنند.
شب چله، آخرین روز آذر و شب اول زمستان و طولانی ترین شب سال را می گویند که ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد، آخر
پاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می خواندند و برای آن جشنی بزرگ برپا می کردند.
در گذر زمان و تاریخ این شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر سپری می شود.
استان خراسان رضوی از جمله مناطقی است که این آیین را با وجود تنوع و تکثر قومیت ها در طول سال ها به شکل ویژه گرامی داشته است.
یک کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این زمینه گفت:آداب و رسوم شب یلدا در خراسان از پیشینه درازی برخوردار است.
هاشم حسینی با بیان که واژه خور یعنی خورشید و روز پس از شب یلدا را ˈخورروزˈ یا روزخورشید می نامیدند،گفت:حتی نام خراسان نیز از خور به معنای خورشید و سان به معنای سرزمین گرفته شده است.
وی افزود:برای همین طلوع خورشید در این سرزمین به نسبت سایر سرزمین ها از معنای عمیقی برخوردار است و حتی شب یلدا هم به مناسبت اینکه اولین بارقه های نور خورشید به سرزمین خراسان باریده می شود، جایگاه مهمی دارد.
او گفت:نزد مردم ایران به طور عام و مردم خراسان به طور ویژه، خورشید نماد زندگی ، روشنایی و کار و فعالیت است.
وی با بیان اینکه شب یلدا بلند ترین شب سال و آخرین شب پاییز است،اظهارداشت:به دلیل اینکه پس از شب یلدا، شبها کوتاه تر و روزها بلند تر می شود در ایران از گذشته ها، شب یلدا را به عنوان شب زایش خورشید با آداب و رسوم و آیین های خاص تری برگزار می کنند.
حسینی گفت : در سرزمین خراسان به دلیل گستردگی زمین و منابع خدادادی اقتصاد و معیشت مردم از شیوه کشاورزی و دامداری تامین می شود که این امر امروزه نیز ادامه دارد.
وی افزود:به همین دلیل مردم این خطه پس از پایان مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زمانی برای تجدید قوای خود می دانستند و برگزاری آیین شب یلدا نیز توام با شب زنده داری و خوردن خوراکی های انرژی زا است.
وی بیان کرد:به طور کلی شب یلدا شب زندگی، شادابی و مهرورزی و نیز شب انس و الفت است و از آنجا که در دین مبین اسلام نیز صله رحم یکی از آموزه های اخلاقی و دینی مورد تاکید است در این شب پیوند دین ،مذهب و سنت را بخوبی شاهدیم.
وی گفت:در این شب رسم بر این است که پدربزرگ ها و مادر بزرگها کانون اصلی تجمع افراد خانواده هستند که همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش گذاری کوچکترها به بزرگترها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می شود.
وی اظهارداشت:در این شب بازگویی خاطرات و بازخوانی افسانه ها توسط پیرمردان چانه گرم و حتی خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسی، کتاب حمزه حیدری یا دیوان حافظ و حتی قصه هایی که در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخورار بوده مانند داستانهای امیر ارسلان نامدار در این شب در بین مردم رایج است.
وی با بیان اینکه برگزاری آیین شب زنده داری در طولانی ترین شب سال همراه با توصیه خوردن خوراکی های متعددی است،گفت:خوردن هندوانه در شب یلدا در کل کشور از جمله در بین مردم خراسان رضوی یک رسم دیرینه است.
وی افزود: بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم بندی می شد که ترکیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد می دانستند.
این کارشناس مردم شناسی اظهارداشت:خراسانی ها معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و سوزندگی جگر می شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی که شکل دهنده طبع انسانی است را به حالت تعادل و اعتدال می رساند.
وی گفت:همچنین به دلیل فرارسیدن فصل سرما انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد که خوردن مغز بسیاری میوه ها از جمله بادام، گردو و مغز میوه هایی که در خراسان زیاد کشت می شود مانند هندوانه، خربزه و کدو مرسوم است که تهیه و آماده کردن اینها معمولا توسط زنان صورت می گیرد.
وی یکی از مراسمی که ویژه مردم جنوب خراسان بخصوص در شهرستان گناباد است را برگزاری مراسم کف زنی برای تهیه خوراکی بنامˈکفˈ دانست و گفت:مردم شهرهایی ماند گناباد ریشه گیاهی بنام ˈبیخˈرا در آب خیسانده و می جوشانند و در ظرف بزرگی بنام طغار می ریزند .
حسینی افزود: با دسته ای از چوب های نازک درخت گز که در منطقه جنوب خراسان رشد می کند، شیره ریشه درخت بیخ را به قدری به هم می زنند که به صورت کف در می آید.
وی افزود: سپس کف را با شیره شکر و مغز گردو و سایر چیزها مخلوط و می خورند که این خوراکی طرفداران زیادی دارد.
این کارشناس مردم شناسی گفت: شب یلدا در مشهد شب همنشینی و انس ، الفت ، دوستی و مودت اعضای خانواده است و اگر در فلسفه شب چله دقت کنیم در اصل کسب مهرورزی و محبتی است که از درون این همنشینی بوجود می آید.
وی یکی دیگر از آداب و سنت های رایج در خراسان رضوی را ویژه تازه عروس ها و تازه دامادها دانست و گفت: در این شب خانواده تازه داماد برای تازه عروس هدایایی را شامل ˈخونچه هاییˈ از قواره های پارچه ،کله قند و غیره را بعنوان ˈشب چله ایˈ می برند.
حسینی افزود:برگزاری این مراسم سبب می شود بزرگان و اعضای دو خانواده بیشتر با همدیگر آشنا شوند و همین انس و الفت دو خانواده ، بیشتر و موجب تحکیم و پیوند عمیق تر خانواده های عروس و داماد و نیز تحکیم زندگی مشترک زوج جدید می شود.
یک پژوهشگر فرهنگ عامه نیز با بیان اینکه کلمه یلدا به معنی متولد شدن است،گفت: از آنجا که به باور قدما، خورشید دوباره در شب یلدا متولد می شود، به این شب یلدا می گویند.
ناصر رهنما گفت: خورشیدی که در اولین روز دی ماه موسوم به چله بزرگ متولد می شود، چندان که بایدنمی تواند خود را نشان دهد اما پس از آن، رفته رفته روشنایی و گرمایش بیشتر می شود.
وی با اشاره به تقسیم بندی زمستان از سوی پیشینیان ما به دو چله بزرگ و کوچک، اظهارداشت:طبق این باور، از آن جایی که این چله با کلمه بزرگ همراه است، در این 40 روز سخت گیری نمی کند و سرمای زیادی در این مدت را شاهد نیستیم و وقتی چله بزرگ تمام می شود، زمستان را به چله کوچک می سپارد و از آن می خواهد تا زمستان را سخت بگیرد.
وی بیان کرد:این اعتقاد که بارش برف و باران در چله کوچک بیشتر می شود، از قدیم رایج بوده است.
این کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی اظهار داشت: آیین شب یلدا از زمان های قدیم بین ایرانیان رواج داشته و از قدیم این شب در ایران ، آسیای میانه، قسمتی از عراق، عربستان و برخی کشورهای جنوب خلیج فارس جشن گرفته می شد.
وی با تاکید بر این نکته که یلدا متعلق به ایران و ایرانی است، گفت:از زمان های قدیم داستان، افسانه و قصه های مربوط به فرهنگ عامه توسط پیرمردان و پیرزنان در این شب روایت می شده و دلیل شب نشینی ایرانی ها در شب یلدا هم استقبال از تولد خورشید بوده است.
وی ادامه داد:به اعتقاد گذشتگان، در شب یلدا خورشید دوباره متولد می شود و در زمستان در واقع دوران کودکی خود را سپری می کند و در حقیقت بهار فصل جوانی خورشید،تابستان سن کمال آن و پاییز هم زمانی است که به پیری می گراید و این روند هر سال ادامه دارد.
رهنما گفت: قومیت های مختلف در شب یلدا از آداب و رسوم گذشته خود صحبت و با حضور در میان بزرگان به نوعی تجدید دیدار می کردند.
وی اظهار داشت:در گذشته مردم سعی می کردند آن چه را از زمین خود برداشت می کردند در این شب استفاده کنند و تمام طول پاییز برای جمع آوری تنقلات و خوراکی های ویژه این شب و پخت شیرینی و نان های خانگی اقدام و هم چنین چند روز مانده به شب یلدا آنها را نمک می زدند و یا در روغن تفت می دادند.
یکی دیگر از پژوهشگران فرهنگ عامه در خراسان رضوی با بیان این که خراسان شمالی و خراسان رضوی به دلیل دارا بودن اقوام مختلف، آیین های گوناگونی را در هر یک از ایام سال دارد،گفت: در برگزاری شب یلدا اشتراک های فراوانی بین اقوام مختلف استان به چشم می خورد.
اسماعیل حسین پور گفت: مردم در قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی در می گیرد که با شکست اهریمن (فرشته بدی) در طلوع آفتاب به پایان می رسد.
وی با اعتقاد به اینکه یلدا از دیرباز به عنوان شب صله رحم، محبت ها و حرمت گذاشتن به بزرگان مطرح بوده است،گفت: شب نشینی در خانه پدربزرگ ها به دلیل احترام و حرمتی که ایرانیان برای پدران و مادران قائل هستند، انجام می شود.
وی افزود: در این شب، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با شاهنامه خوانی، تفال به دیوان حافظ و قصه گویی و روایت کردن داستان های طولانی از اسطوره های باستان، میهمانان خود را سرگرم می کردند.
حسین پور گفت: خواندن ترانه های دنباله دار بومی، با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی در کنار بهره مندی از هنرمندی نوازندگان و بخشی ها که بیشتر در روستاها فعالیت داشتند، از جمله آیین هایی است که بیشتر در میان کردها مرسوم بود.
این پژوهشگر به خواص میوه های خاص این شب اشاره کرد و اظهارداشت:بیشتر میوه ها در حکم واکسنی برای پیشگیری از بیماری و به ویژه سرما خوردگی بوده است.
او گفت:از آن جایی که طولانی بودن شب یلدا دغدغه ایجاد می کرد، مردم سعی می کردند با تفال زدن به دیوان حافظ که اشعاری سراسر شور و پاکی است، امید به زندگی را برای میهمانان به ارمغان بیاورند و این شب دراز را کوتاه کنند.
ˈشب یلداˈ یا همان شب ˈولادت نورˈ شبی برای شادی، محبت و مهرورزی به عزیزان و شب شکرانه نعمت های بیکران خداوند است.
شب یلدا ز راه آمد دوباره/بگیر ای دوست از غمها کناره
شب شادی وشور و مهربانی است/زمان همدلی و همزبانی است
در آن دیدارها تا تازه گردد/محبت نیـز بی اندازه گـردد
به هرجا محفلی گرم و صمیمی است/که مهمانی درآن رسمی قدیمی است
به دور هم تمام اهل فامیل/شده بر پا بساط میوه ، آجیل
ز خوردن خوردن این شـام چله/شود مهمان حسابی چاق و چله
همه با انتظاری عاشقانه/نظر دارند سوی هندوانه!
نشسته با تفاخر تــوی سینی/کنارش چاقویی را هم ببینی
چو گردد قــاچ قــــاچ آن هندوانه/شود آب از لب و لوچه روانه!
بساط خنده و شادی فراهم/اس ام اس می رسد پشت سر هم
جوانان آن طرف تر جوک بگویند/دل از گرد و غبار غم بشویند
کسی را گر صدایی نیم دانگ است/در این محفل پی تولید بانگ است
ببندد چشم و جنباند سرش را/بخواند شعرهای از برش را
چنین با شور و نغمه ،شعر و دستان/خرامان می رسد از ره زمستان
شمردم مـن ز چلـه تا به نـــوروز/نمانده هیچ؛ جز هشتاد و نه روز
کنون معکوس بشمارید یاران/که در راه است فصل نوبهاران….
در خراسان واژه یلدا بکار برده نشده در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسنادشفاهی و مکتوب وجود دارد شبچله یا چله نشینی بکار رفته و در این شب طولانی آیین های و مراسم های خاصی وجود داشته که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است به آن شب چراغانی یا شب چراغ می گفتند. از آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی را همراه خود می برده و بدلیل فراوانی چراغ ها عبارت چهل چراغ که نشانه کثرت است بکار می بردند.ویدیو در یوتیوب
یکی از سنتهای مهم برگزاری مراسم سرحمومی در شب چله بوده است. سرحمومی مراسمی است که داماد در حمام عمومی مردانه و عروس در حمام زنانه طی مراسم با شکوهی به حمام می بردند و با رقص و پایکوبی و چوب بازی مراسم حنا بندان بعد از شستن و کیسه کشی داماد انجام می دادند و در مراسم حنا بدان آواز امشب حنا می بندیم… بر دست و پا می بندیم … را بصورت گروهی می خواندند. و درپایان لباس نو بر عروس و داماد و اقوام نزدیک آنها می پوشیدند این مراسم گاهی تا سحر طول می کشید و مقدمه مراسم عروسی در بعد از ظهر روز بعد بود. افراد دعوت شده در صحن حمام جمع می شدند اما جوانان و افراد غیر مدعو تا پایان مراسم در بیرون از حمام جمع می شدندو شوخی و بازی سیاه بازی و انتر بازی در می آوردند.
هدیه دادن داماد برای نامزدش نیز یک امر اجباری بوده است در این شب به داماد این امتیاز بزرگ داده می شد که با بردن هدیه برای نامزدش بتواند شب در خانه بااو در یک اتاق و دوتایی بخوابد. داماد تا قبل از شب زفاف فقط در مناسبتهای خاص و از جمله شب چله مجاز به خوابیدن با نامزدش بوده است که به آن نامزد بازی می گفتند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است. یکی از آیین های ویژه شب چله در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم "کف زدن" است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به "بیخ" مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام "تغار" می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام "دسته گز" مایع مزبور را برای ساعتها هم می زنند تا به صورت کف سفت درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود خشک شده آن مانند گز اصفهان می شود. کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها مجاز هستند با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند.
آداب و رسوم شب یلدا در سرزمین خورشید
جشنی که در تمام ایران و از جمله در سرزمین خورشید آداب و رسوم و سنتهای دیرینه ای دارد که بعد از هزاران سال سینه به سینه و نسل به نسل حفظ شده است.
شب یلدا بلند ترین شب سال است این طولانی بودن شاید در یک دقیقه خلاصه شود ولی مردم با دور هم جمع شدن همان یک دقیقه را جشن می گیرند چرا که پائیز را پشت سر گذاشته و وارد زمستان می شوند.
در خراسان مردم به یلدا، چله می گویند و از میوه های متنوع و غذا های خاصی برای گذراندن شب و شادی جمعی استفاده می کنند.
یک پژوهشگر در عرصه مردم شناسی به خبرنگار مهر می گوید: از قدیم و الایام مردمان خراسان به یلدا، چله می گفتند و آداب و رسوم و سنت های خاصی را برای این شب اجرا می کردند.
سنت هایی که در پس روزمرگی های مردم تغییر کرده است
زهرا ناصریان مقدم عنوان می کند: خیلی از این سنت ها در پس زرق و برق و روزمرگی های مردم شکلش تغییر کرده بعضی منسوخ شده ولی برخی دیگر از این آداب همچنان ادامه دارد.
وی ابراز می کند: در خراسان واژه یلدا هرگز به کار برده نشده و در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسناد مکتوب موجود است چله نشینی بکار برده می شده است.
ناصریان مقدم اظهار می کند: در این شب طولانی آیین های و مراسم های خاصی وجود داشته و به آن شب چراغانی یا شب چراغ هم می گفتند.
وی علت اصطلاح شب چراغ را در خراسان این گونه توضیح می دهد: از آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی در شب چله چراغی به همراه خود داشته است، به علت تعدد در چراغ ها عبارت چهل چراغ را برای این شب به کار می برده اند.
این پژوهشگر مردم شناسی می افزاید: اصطلاح شب چله هم از همین شب چراغ به وجود آمده است.
شاهنامه خوانی از سنت های چله نشینی در خراسان
وی ابراز می کند: یکی دیگر از سنت های مردمان خراسان در شب چله خواندن شاهنامه فردوسی در این شب بوده است، که هنوز هم در برخی از خانواده های قدیمی مشهدی رواج دارد.
ناصریان مقدم عنوان می کند: یکی دیگر از آیین های ویژه شب چله در استان خراسان رضوی برگزاری مراسمی به نام کف زدن بوده است.
وی ادامه می دهد: در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را چند بار جوشانده در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریختند و مایع مزبور را برای ساعتها هم می زنند تا به صورت کف سفت درآید و بعد از سفت شدن آن را خشک کرده به شکل گز در می آوردند.
این مردم شناس تصریح می کند: کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شده است.
وی تاکید می کند: خیلی از این آداب با گذر زمان فراموش شده اند، اما آنجه سینه به سینه و نسل به نسل باقی مانده و همین شب نشینی و جمع شدن دوستان و اقوام دور هم است.
یک جامعه شناس هم به خبرنگار مهر می گوید: شب چله آخرین شب فصل پائیز است که بلند ترین شب سال محسوب می شود و مردم دیار خراسان هم مانند دیگر مردمان سرزمین ایران این شب را با دور هم جمع شدن هر ساله جشن می گیرند.
عبدالله رحمتی ابراز می کند: از قدیمی ترین ایام در میان خانواده های ایرانی از جمله مردم خراسان رسم بوده که در این شب اقسام میوه جات و تنقلات را تهیه کنند.
وی می افزاید: بزرگ خانواده کوچکتر ها را برای شب چله دعوت کرده و دور هم از این میوه ها و تنقلات استفاده و از شب نشینی لذت می بردند.
رحمتی با اشاره به دیدگاهی که مردم خراسان در این رابطه داشته اند می گوید: در خراسان عقیده بر این بوده است که هر میوه ای خواص مخصوص خود را دارد .
هندوانه عروس و میوه های شب یلدا
وی عنوان می کند: آنها بر این باور بوده اند که هر میوه ای که در شب چله بخورند خواص و فوائد آن تا سال آینده در بدن آنها خواهد ماند و آنها از بعضی از بیماری ها حفظ خواهند شد.
این جامعه شناس ابراز می کند: در میان میوه های شب چله هندوانه بیش از همه مررد توجه است و به عبارتی عروس میوه های این شب است و خواص بی شماری دارد.
وی ادامه می دهد: مردم مشهد بر این باورند که هندوانه گرمی مغز و سوزندگی جگر را دفع کرده و بیماری های مختلف روده ای را از آنها دور می کند و گرمای تابستان سال بعد در آنها اثر نخواهد کرد.
رحمتی با اشاره به باور ها و عقاید مردم خراسان در شب چله می افزاید: تمام میوه هایی که مردم این دیار در شب یلدا از آنها تناول می کنند خواص و مزایای خاصی دارند.
وی ابراز می کند: انار، انگور، پرتقال، سیب ، هندوانه و گلابی جزء میوه هایی است که مردم خطه خراسان آنها را بر سر سفره شب یلدای خود می چینند و با آن از میهمانانشان پذیرائی می کنند.
رحمتی می گوید: یکی از رسوم دیگری که خراسانی ها دارند تحفه بردن در این شب برای عروسی است که هنوز به خانه خود نرفته است، چرا که اعتقاد دارند باعث برکت در زندگی آینده عروس و داماد می شود و به اصطلاح رایج مردم خراسانی به آن شب چله ای می گویند.
یلدا از باستانی ترین جشن هایی است که هر ساله در میان مردم سرزمین ایران گرامی داشته شده و برای گذراندن دقیقه ای بیشتر دور هم بودن آن را جشن می گیرند.
1