تعریف خطر در کار و ارزیابی و شناسایی ان
شرایطی که دارای پتانسیل یا بالقوه گی وارد آوردن آسیب بدنی و خسارت مالی به انسان باشد را خط می نامند. خطر دارای انواع مختلفی است که از آن جمله می توان به خطرات زیر اشاره نمود :
1) خطرات فیزیکی (Physical hazards) مانند تغییر فاز، انتقال گرما، تبخیر و ایجاد سرما
2) خطرات شیمیایی (Chemical hazards) مانند قابلیت اشتعال، قابلیت انفجار، ناپایداری و میل ترکیبی فراوان
3) خطرات تهدید کننده سلامتی (Health hazards) هر ماده شیمیایی یا هر جسم دیگری که طبق مدارک علمی موجود می تواند در هنگام قرارگیری انسان در معرض آن ها اثرات سوء آنی (Acute effects) یا درازمدتی (Chronic effects) در سلامتی انسان داشته باشد. از جمله مواد شیمیایی مزبور می توان به انواع زیر اشاره کــرد: مـواد Carcinogen، مـواد سمـی (toxic agents) یا reproductive toxins ، مواد تحریک کننده (irritants) مواد خورنده (Corrosives) ، مواد حساسیت زا (Sensitizers)، مـوادی که بـه کبد صدمـه می زنند (hepatotoxins) ، موادیکه به کلیه ها آسیب می رسانند (nephrotoxins)، موادیکه روی سلول های عصبی اثر دارند (neurotoxins) ، موادیکه در مکانیسم تولید خون اثر سوء دارند، مواد آسیب رسان به ریه ها، پوست و چشم ها.
بنابراین شناسایی خطرات یعنی شناسایی و تشخیص شرایط موجود در محیط کار یا زندگی انسان. بعضا این شرایط به آسانی قابل تشخیص می باشند و متخصصین ایمنی، همانند یک پزشک به هنگام رویارویی با یک بیمار، با مشاهده دقیق یک فعالیت یا یک وضعیت یا محیط کار، بسیاری از خطرات را تشخیص می دهند. این نوع شناسایی خطر را اصطلاحا تحت عنـوانWalking, talking through method می خوانند که درست شبیه ویزیت و معاینه کردن بیمار توسط یک پزشک می باشد. بسیاری از شرایط هم هستند که به آسانی قابل تشخیص و شناسایی نبوده و نیاز به استفاده از روش های پیچیده، پرهزینه و زمان بر دارند. درست نظیر پزشکی که برای تشخیص بیماری نیاز به نمونه برداری و انجام آزمایش هایی دارد، در شناسایی خطرات هم روش های مشابهی وجود دارند. امروزه نزدیک به 127 روش یا تکنیک شناسایی خطرات وجود دارد که به تدریج و با گذشت زمان در جریان توسعه علم ایمنی ابداع و بکار برده شده اند. بعضی از این تکنیک ها خطرات خاصی را مورد شناسایی قرار می دهند و بعضی دیگر برای شناسایی خطرات بالقوه یک فعالیت یا دستگاه خاص بوجود آمده اند. در جدول شماره 1 ـ اسامی تعدادی از این تکنیک ها ارائه شده است.
جدول 1 ـ اسامی تعدادی از تکنیک های شناسایی خطر
نام تکنیک
شرح
موارد کاربرد
تجزیه و تحلیل خطاهای کاری
Action Error Analysis
این تکنیک، تداخل بین انسان و ماشین را بررسی می کند و خطاهای بالقوه انسان را در انجام وظایف، شناسایی می نماید
در مورد مشاغلی چون جراحان، خلبانان و کنترل کننده های اطاق فرمان صنایع، کاربرد دارد.
ردیابی انرژی و تجزیه و تحلیل حفاظ ها و موانع
Energy Trace & Barrier Analysis
جریان انرژی های مختلف را ردیابی کرده و جریان های ناخواسته را مشخص می سازد
در کلیه سیستم هایی که دارای انرژی هستند کاربرد دارد. مانند فرایندهای شیمیایی
تجزیه و تحلیل علت ـ پیامد
Cause Consequence Analysis
ترکیبی از روش های بالا به پایین و پایین به بالا می باشد
(Even Trace Fault Trace)
در مواردی که ریسک های ترکیبی یک سیستم، ارزیابی می شوند کاربرد دارد
تجزیه و تحلیل تغییرات
Change Analysis
اثرات اصلاحات و تغییرات را بررسی می کند
در همه سیستم ها وقتی تغییری ایجاد شد و نکته اصلاحی انجام شد کاربرد دارد
تکنیک وقایع بحرانی
Critical Incident Technique
روشی جهت شناسایی شرایط ناامن و خطاهای انسانی می باشد
کادر بهره برداری وقتی اطلاعات کافی در مورد عملیات را جمع آوری کردند این روش مورد استفاده قرار می گیرد
تجزیه و تحلیل انواع نقص ها و اثرات آن ها در سیستم
Failure Mode & Effect Analysis (FMEA)
یک تجزیه و تحلیل قابلیت اعتماد سیستم می باشد
در مورد سیستم های الکتریکی، الکترونیکی هوا فضائی و سخت افزارهای مختلف کاربرد دارد
تجزیه و تحلیل غفلت ها و فراموشکاری های مدیریتی
Management oversight and Risk Trace Analysis (MORT)
روشی جهت تجزیه و تحلیل حوادث به صورت سیستماتیک می باشد
در مورد همه حوادث، قابل اجرا است
ارزیابی خطرات (Hazard Assessment)
پس از شناسایی خطرات برنامه کنترل خطرات اجراء می شود تا خطرات شناسایی شده به کلی از بین برده شده یا به نوعی تحت کنترل در آیند. اینکه برنامه کنترل خطر را باید از کدام خطر یا خطرات آغاز نمود نیاز به تعیین اولویت های خطرات دارد. برای تعیین اولویت خطرات، اولین کار محاسبه ریسک آنها می باشد. ریسک هر خطر از حاصل ضرب احتمال تبدیل شدن آن خطر به حادثه (احتمال وقوع حادثه) در پی آمد حاصله یا شدت حادثه به دست می آید. هم احتمال وقوع و هم پی آمد حادثه هر دو به صورت عدد بیان می شوند و معمولا با توجه به گذشته و تاریخچه وقوع حوادث محاسبه می گردند. چنانچه در صنعتی حوادث اتفاق افتاده به طور دقیق ثبت نشده و در نتیجه محاسبه احتمال وقوع و پی آمد از حوادث امکان پذیر نباشد می توان با توجه به آمار صنایع مشابه در نقاط مختلف کشور یا حتی جهان این ارقام را محاسبه کرد. به همین دلیل است که ثبت حوادث و نگهداری اطلاعات مربوطه حائز اهمیت فراوان می باشد. آنچه که در محاسبه ارقام مورد بحث مهم است این است که اگر احتمال وقوع در مورد یک حادثه خاص یا در مورد یکی از خطرات شناسایی شده بر حسب مثلا درصد بیان شود باید در مورد بقیه خطرات نیز بر حسب درصد معین شود. پی آمد هم به همین ترتیب است یعنی اگر در مورد یکی از خطرات بر حسب مقدار کل خسارت وارده یا بر حسب تعداد کل روزهای از دست رفته محاسبه شود باید در مورد کلیه خطرات به همین ترتیب عمل شود. در غیر این صورت، ریسک هر خطر به صورت مجزا و یک عدد بیان می شود و قابل مقایسه با سایر ریسک ها نخواهد بود.
با محاسبه ریسک مربوط به کلّیه خطرات شناسایی شده لیستی تهیه می شود که در آن ریسک های بزرگتر یا بیشتر در اول و ریسک های کوچکتر یا کمتر در آخر لیست قرار می گیرند و بدین ترتیب اهمیت و اولویت خطرها نسبت به همدیگر تعیین میگردد. پس از آماده شدن این لیست با توجه به خط مشی ایمنی (Safety policy) صنعت یا سازمان مورد مطالعه به خطرات مختلف ضرایبی داده می شود. مثلا اگر خطرات مربوط به یک دستگاه خاص که با ارز خارجی خریداری شده و به دلیل کمبود منابع ارزی از اهمیت خاصی برخوردار است به آن ها ضریبی بیشتر از یک (در مقایسه با سایر خطرات و اهمیت آن ها) تعلق می گیرد. این نوع اهمیت دادن ها در خط مشی ایمنی مشخص می شود. حالا اگر خطری ضریب 2 داشته باشد ریسک مربوط به آن در 2 ضرب می گردد. پس از دادن ضرایب مربوط به تک تک خطرات لیست دقیق اولویتی آن ها با توجه به ریسک ضرب شده در ضریب تهیه می گردد.
امروزه سعی می شود که پس از تدوین خط مشی ایمنی، ماتریس ریسک (Risk matrix) نیز تهیه گردد. در ماتریس ریسک که نمونه ای از آن در شکل 1 نشانداده شده احتمال وقوع در محور X ها و پی آمد حادثه در محور y ها برده می شود. از جمله نقاط لازم در خط مشی ایمنی تعیین سطح یا میزان ریسک پذیری یا ریسک قابل قبول صنعت یا سازمان می باشد که به صورت خطی در ماتریس ریسک مشخص می گردد. وقتی لیست ریسک های خطرات شناسایی شده تهیه شد همه آن ریسک ها را به ماتریس ریسک منتقل می کنند. آندسته از ریسک هایی که در پایین خط سطح ریسک پذیری قرار دارند خودبخود از لیست خطرات قابل کنترل حذف می شوند و ریسک های قرار گرفته در بالای سطح ریسک پذیری، مورد توجه قرار گرفته و بین خود به همان ترتیب فوق الذکر (با در نظر گرفتن ضرایب اهمیت آن ها) تعیین اولویت شده و برای اجرای برنامه کنترل خطرات آماده می شوند.
میزان احتمال
نامحتمل
نادر
گاهی
ممکن
شایع
هـ
د
ج
ب
الف
1
فاجعه آمیــــــــــز(catastrophic)
شدت و وخامت
2
بحرانــــی(critical)
3
متوسط (Moderate)
4
کـــم(Negligible)
محدوده خطر
شکل 1 ـ ماتریس ریسک (Risk Assessment Matrix)