بهداشت عمومی مخصوص رشته فوریت های پزشکی و پرستاری

 برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی ، یکی از حقوق مسلم فردی و اجتماعی است و تامین سلامت جسم و روان هم ابزاری برای تکامل انسان است و هم از دید گاه اقتصادی اهمیت دارد
باتوجه به این مهم این مجموعه در سه بخش تدوین شده است:
1- سیاستها و کلیات بهداشت عمومی
2- بهداشت فردی
3- بهداشت محیط

بخش اول
برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی

بهداشت عمومی عبارتست از علم و فن پیشگیری از بیماریها، افزایش طول عمر و ارتقای سطح سلامتی و توانائی انسان از طریق کوشش های دسته جمعی افراد جامعه ، به طوری که هر فردی از جامعه از حق طبیعی خود، یعنی سلامتی و عمر طولانی بهرمند گردد.

اهداف و دامنه فعالیتهای بهداشت عمومی :
1- آموزش بهداشت عمومی
2- بهداشت مادر و کودک
3- بهداشت محیط
4- پیشگیری و کنترل بیماریهای واگیردار و مزمن
5- خدمات آزمایشگاهی
6- خدمات پزشکی و پرستاری
7- خدمات مرتبط با امور جمعیت و تنظیم خانواده
8- نظارت بر مواد خوراکی ، بهداشتی و داروئی
9- خدمات بهداشتی در شرایط اضطراری
10- بررسیهای آماری ، تحقیقات و ارزشیابی در امور بهداشتی

اولین کنگره بین المللی بهداشت عمومی در سال 1851 در پاریس تشکیل گردید. در فاصله بین سالهای 1849 تا 1854 جان-اسنوکه در لندن طبابت می کرد اپیدمیولوژی وبا را مورد مطالعه قرار داد و در سال 1856 ویلیام باد نظیر همین مطالعه را در مورد تیفوئید انجام داد

تاریخچه بهداشت عمومی در ایران :
در دوران هخامنشیان رعایت بهداشت همواره مورد نظر بوده . در دین زرتشت ، آتش رمز پاکی و شایسته احترام بوده و آلوده کردن آب و خاک به پلیدی ممنوع بوده است همچنین مطالب و دستورات بهداشتی زیادی در دین اسلام وجود دارد.

در سال 1320 شمسی، وزارت بهداری تاسیس گردید در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، مسئله سلامت مردم به عنوان یکی از حقوق مسلم آنان مورد توجه است و در اصول سوم ، بیست و نهم و چهل و سوم از قانون اساسی بر ضرورت تامین بهداشت و درمان برای آحاد مردم ایران تاکید شده است

اهمیت بهداشت در کنترل بیماریها و تامین سلامت افراد
با پیشرفت علم مردم بتدریج از عوامل مولد بیماری و تاثیر آنها بر تندرستی آگاه شدند و بشر آموخت با رعایت اصول بهداشتی از مسائلی که تندرستی وی را تهدید می کند دوری جوید و با به کارگیری اصول پیشگیری افراد سالم را در برابر بیماری مصون سازد

تعریف سلامت و بیماری
از دیدگاه پزشک ، سلامتی عبارت است از مطابقت با معیارهای معین نظیر شاخصهای فیزیکی ، هنجارها و میزانهای بیوشیمیائی ، معیارهای فیزیولوژیکی و غیره
بیماری دلالت بر شرایطی دارد که جسم انسان را مریض کرده و عملکرد طبیعی بدن را بر هم می زند.

طیف تندرستی – بیماری
اگر افراد جامعه را بر حسب حالت تندرستی یا شدت بیماری گروه بندی کنیم، جدولی ایجاد می شود که به آن طیف تندرستی- بیماری می گویند.

عوامل موثر در پیدایش بیماریها عبارتند از عوامل میزبان و عوامل محیطی (محیط زیستی، اجتماعی و فیزیکی) و از میان مدلهای متعددی که برای ترسیم چگونگی تاثیر عوامل میزبان و محیطی ارائه شده اند ، می توان مثلث اپیدمیولوژی، شبکه علیت و مدل چرخ را مورد بحث قرار داد.

عوامل موثر در بهداشت و سلامت انسانها عبارتنداز :
1- وراثت
2- محیط زیست
3- سبک زندگی
4- وضعیت اقتصادی – اجتماعی (شامل وضعیت اقتصادی، سطح آموزش ، سطح اشتغال- نظام سیاسی کشور)
5- خدمات بهداشتی درمانی و غیره

تیم و گروه بهداشت:
گروهی از اشخاص که هدف بهداشتی و مقاصد معین و مشترک دارند و در جهت دستیابی به آن ، هر یک از افراد، مطابق با مهارتها و شایستگی های خود و با توجه به عملیات دیگران ، همکاری می کنند.

شاخصها و معیارهای بهداشتی در جامعه
برای مقایسه دو وضعیت درزمانها و مکانهای مختلف باید سعی کرد تا آنجا که ممکن است این دو وضعیت را به وسیله اعداد نمایش داد و این اعداد را با هم مقایسه نمود اینگونه اعداد را شاخص می گویند و در زمینه های بهداشتی بنام شاخص های بهداشتی نامیده می شوند

مهمترین شاخصهای بهداشتی عبارتنداز :
1- شاخصهای مربوط به مرگ ومیر 2- ولادت و باروری
3- وضعیت تغذیه 4- اجرای خدمات بهداشتی
5- میزانهای ناتوانی 6- میزانهای استفاده از
خدمات
7- بهداشت روانی و اجتماعی 8- زیست محیطی
9- اقتصادی اجتماعی 10- سیاست بهداشتی
11- کیفیت زندگی و غیره

سازمانهای بهداشت بین المللی:
اقدامات بهداشت بین المللی شامل حل مسائلی در زمینه بهداشت است که نیازمند توجه و اقدام بیش از یک کشور می باشد مانند کنترل اپیدمی ها ، تبادل بین المللی اطلاعات و تجربیات طبی و بهداشتی و . . . .

سازمان جهانی بهداشت World Health Organization (W.H.O) سازمانی است تخصصی و غیر سیاسی مربوط به بهداشت که از ادارات سازمان ملل بوده و مقر آن در ژنو است . اساسنامه آن از هفتم آدریل 1948 به اجرا گذاشته شد (روز جهانی بهداشت)

هدف از تشکیل سازمان جهانی بهداشت دستیابی همه مردم به بالاترین سطح سلامت است و هدف فعلی آن دستیابی همه مردم به سطحی از سلامت است که به آنها امکان دهد از نظر اقتصادی و اجتماعی زندگی باروری داشته باشند.

خدمات W.H.O شامل خدمات اصلی ، خدمات اختصاصی و تحقیقات پزشکی است . این سازمان برای بر آوردن نیازهای بهداشتی ویژه در مناطق مختلف جهان شش سازمان منطقه ای تاسیس کرده است مثلا منطقه جنوب شرقی آسیا که محل استقرار آن دهلی نو هندوستان است

یونیسف (UNICEF)
یکی از ادارات سازمان ملل متحد است که از طرف مجمع عمومی ملل متحد به منظور اقدام برای بازتوانی کودکان کشورهای جنگ زده تاسیس گردیده است فعالیتهای آن در رابطه نزدیک با W.H.O و دیگر ادارات تخصصی سازمان ملل است . در حال حاضر توجه یونیسف بیشتر متوجه ”کلیت کودک“ است و بسیج معروف GOBI را تشویق می کند

صلیب سرخ بین المللی
یک سازمان بشر دوستانه غیر سیاسی و غیر رسمی است که علاقمند خدمت به انسانها در زمان صلح و جنگ می باشد. جمعیت هلال احمر ایران که در سال 1302 با نام جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران تاسیس گردیده است همکار صلیب سرخ بین المللی است

مراقبتهای بهداشتی و سطوح مختلف آن
گروهی از خدمات ارائه شده برای افراد ، خانواده ها و جوامع که توسط ادارات بهداشت به منظور ارتقاء سلامت افراد انجام می گیرد، مراقبتهای بهداشتی نام دارد و در سه سطح سازماندهی می شود و هر سطح به وسیله سطح بالاتر که بیماران به آن ارجاع داده می شوند، پشتیبانی می گردد. این سطوح عبارتنداز :
1- مراقبت اولیه بهداشتی
2- سطح دوم مراقبتهای بهداشتی
3- سطح سوم مراقبتهای بهداشتی

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت خدمات اولیه بهداشتی عبارت است از مراقبتهای اصلی در زمینه بهداشت که برای همه افراد و خانواده های جامعه قابل دسترس باشد و شامل خدمات جامع پیشگیری درمانی برای افراد ، خانواده ها و کل جامعه است ، هنگامی که نیازی به خدمات تخصصی نباشد.

نظامهای عرضه خدمات بهداشتی درمانی در جهان
در جهان امروز عمدتا سه سیستم بنیادین مراقبتهای پزشکی وجود دارد که عبارتنداز معاونت عمومی ، بیمه بهداشتی و طب ملی می باشد.

سیستم شبکه بهداشتی درمانی در ایران
این شبکه از خانه بهداشت در روستا شروع و تا بیمارستان تخصصی در مراکز استان گسترش می یابد . نظام بهداشت و درمان ایران را می توان در سه سطح شهرستان ، استان و کشور مورد بررسی قرار داد.

سطح شهرستان شبکه بهداشت و درمان ایران شامل :
خانه بهداشت، مراکز بهداشتی درمانی روستائی ، مراکز بهداشتی درمانی شهری، مرکز آموزش بهورزی ، مرکز بهداشت شهرستان ، بیمارستان شهرستان ، مدیریت شبکه شهرستان و موسسات آموزشی می باشد.

سازمان منطقه ای بهداشت و درمان استان برای نظارت بر فعالیت شبکه های بهداشت و درمان شهرستانها و پشتیبانی از واحدهای عرضه خدمات پیش بینی شده است.
در سطح کشور وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی ، سیاستگذاری ، برنامه ریزی ، هدایت عملیات و نظارت بر کار سازمانهای منطقه ای بهداشت و درمان استانها و دانشگاههای علوم پزشکی را عهده دار است.

مقصود از برنامه ریزی بهداشتی ، برآورده ساختن نیازها و درخواستهای بهداشتی مردم است و عمدتا اهدافی از قبیل 1- اصلاح الگوهای تشکیلاتی 2- تسریع در ایجاد خدمات بهداشتی جدید 3- تعیین اولویتها 4- اصلاح کیفیت مراقبتهای بهداشتی 5- از بین بردن دوباره کاریها و …..را دنبال می کند.

اولویتهای بهداشتی ایران
1- پیشگیری و کنترل بیماریها 4- بهداشت شغلی
2- بهداشت مادر و کودک 5 – بهداشت تغذیه
3- بهداشت مدارس 6- بهداشت روانی
7- آموزش بهداشت

بخش دوم
بهداشت فردی

بهداشت فردی
وقوف به مسائل بهداشتی ، انسان را در استفاده کامل از زندگی آمیخته با نشاط و شادابی ، چه به صورت یک فرد و چه به عنوان یک عضو جامعه ، کمک و یار ی می کند. سلامت انسانها بستگی به میزان مهارت و دانائی آنها در به کار بردن نکات و حقایق بهداشتی دارد

توجه کافی به مسائل بهداشت روانی وسعی در برخورداری از روان متعادل و سالم
برای اینکه هر انسانی بتواند به طور موثر قادر به انجام کارها باشد، بخوبی با دیگران سازش کند، از زندگی رضایت داشته و واقع بین و منطقی باشد باید علاوه برتن سالم از روان سالم هم برخوردار باشد.
زندگی امروز مردم با گذشته های نه چندان دور تفاوت زیادی کرده ، فشارها و ناراحتی ها افزایش یافته، مردم بیشتر در معرض خستگی ، سرو صدا ، چشم و هم چشمی با دیگران و دلهره و اضطراب هستند که همه ی اینها عامل ناراحتیهای روانی است و گریز از آنها می تواند در داشتن روان سالم و متعادل کمک کند.

در این روزگار که زندگی شهرنشینی باعث افزایش گرفتاریها و ناراحتیهای شخصی است، اطمینان از اینکه شخص در صورت لزوم ، تحت مراقبت پزشکی قرار دارد، بسیار مهم است و در مواردی که علائم بیماری تازه ای بروز می کند می تواند تشخیص صحیح تری را تضمین نماید . فاصله معاینات پزشکی بر حسب نیاز فرد، امکانات و توانائی اشخاص فرق می کند. بانوان بار دار بیش از سایر بانوان به معاینات پزشکی نیاز دارند.

بخش سوم
بهداشت محیط زیست و جامعه

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، بهداشت محیط زیست عبارت است از کنترل عواملی از محیط زندگی که به نحوی در رفاه و سلامت بدنی، روانی و اجتماعی انسان تاثیر داشته و یا خواهند داشت“
توارث و محیط دو عامل اصلی در تعیین سرنوشت و سلامت موجودات زنده اند. اما اثر عامل ارث هر قدر هم که قوی باشد در محیط نامساعد خنثی می شود. در حالی که صفات ارثی ضعیف در محیط مناسب پرورش یافته و بارزتر می گردد و بدین جهت است که کیفیت محیط از ابعاد مختلف واجد اهمیت شایان است که در این بخش به آن پرداخته می شود.

بهداشت هوا
هوا مایه زندگی است و نیاز به آن بیش از نیاز به آب و غذا است انسان بدون هوا بیش از چند دقیقه قادر به ادامه حیات نیست . اما همین هوا در اثر عوامل طبیعی و نیز در اثر فعالیتهای آدمی همواره در معرض انواع آلودگیهاست

آلودگی هوا
آلودگی هوا عبارت است از وجود یک یا چند ماده آلوده کننده در هوای آزاد به مقدار و مدتی که کیفیت آن را به طوری که مضر به حال انسان، حیوان ، گیاه و یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد.
منابع عمده آلودگی هوا عبارتنداز منابع طبیعی و منابع مصنوعی

منوکسید کربن ، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای ازت، اکسید کننده های فتو شیمیائی ، هیدروکربورها ، ذرات معلق و مواد رادیواکتیو از اهم عوامل آلاینده هوا به شمار می روند اسموگ و اینورژن از پدیده های مهم آلودگی هوا محسوب می شوند

اثرات آلودگی هوا بر انسان بستگی به غلظت آلوده کننده ها و حساسیت مردم دارد و عوارض آن به صورتهای زیر ظاهر می شود:
1- بیماریهای حاد
2- بیماریهای مزمن
3- دگرگونی اعمال فیزیولوژیک
4- عوارضی چون احساس تحریک
5- احساس ناراحتی در مواقع کاهش دید
6- عوارضی چون کند ذهنی و اختلال رشد و نمو

تامین آب آشامیدنی بهداشتی و رضایت بخش به عنوان یکی از عوامل اصلی در حفظ سلامت و پیشرفت اقتصاد اجتماعات مطرح می باشد. زیرا بسیاری از مشکلات بهداشتی کشورهای در حال توسعه ، به طور عمده به علت نبودن آب آشامیدنی سالم بوده و بدون تامین آن سلامت و رفاه جامعه به خطر می افتد

تعریف آلودگی آب
آبی را آلوده می نامند که دارای عوامل بیمار یزای عفونی یا انگلی، مواد شیمیائی سمی، ضایعات و فاضلابهای صنعتی و غیره بوده و میزان مواد خارجی موجود در آن به اندازه ای باشد که استفاده از آن، سبب
بروز اثرات زیان آور به راههای
مختلف گردد

منابع آلوده کننده آبها عبارتنداز :
1- آلودگی ناشی از فاضلابهای شهری
2- آلودگی ناشی از فاضلابهای صنایع
3- آلودگی ناشی از فاضلابهای کشاورزی

اثرات آلودگی آب بر انسان :
الف) اثر مستقیم
ب) اثر غیر مستقیم
ج) نقش توام مستقیم و غیر مستقیم
د) نقش مساعد کننده ی شرایط انتقال

تعریف فاضلاب و انواع آن
فاضلاب مخلوط رقیقی است از انواع آبهای دور ریختنی حاصل از فعالیتهای انسان که با توجه به منشاء تشکیل و خواص آنها ، عمدتا در سه گروه فاضلابهای خانگی، صنعتی وسطحی تقسیم بندی می گردند

تعریف زباله
مجموعه ای از مواد غیر قابل استفاده که ضمن فعالیتهای انسان به وجود می آید (به جز موادی که از بدن دفع می شود) را زباله می گویند که از منابع مختلف خانگی ، اماکن عمومی، موسسات ، واحدهای صنعتی، کارهای ساختمانی و غیره تولید می گردند.

اجزای ترکیبی زباله مواد فساد پذیر و فساد ناپذیر می باشد که در گروههائی شامل پس مانده ، آشغال، خاکستر، خاکروبه های خیابانی ، لاشه های حیوانات و مواد زاید صنعتی طبقه بندی می شوند

از بین بردن و دفع زباله معمولا شامل سه مرحله نگهداری موقت ، جمع آوری و دفع می باشد
امروزه روشهای مختلفی جهت دفع زباله نظیر تلنبار کردن در محیط باز، سوزاندن در هوای آزاد ، دفن بهداشتی، سوزاندن در دستگاههای زباله سوز و …..در سطح جهان مورد توجه بوده و اعمال می گردد و موفق ترین مطالعات جهت بدست آوردن انرژی از زباله بیوگاز است

بهداشت مسکن و اماکن عمومی
بیشتر مردم بیش از ده ساعت از اوقات شبانه روز را در خانه می گذرانند و رشد سریع جمعیت به ویژه در شهرهای بزرگ نیاز به مسکن را بیشتر کرده و در عین حال باعث شده که بیش از هر زمان دیگر واحدهای مسکونی غیر استاندارد و نا سالم به وجود آیند.

معیارهائی را که به عنوان اصول اساسی مسکن بهداشتی می توان توصیه نمود عبارتنداز :
1- ساختمان باید استحکام داشته باشد
2- عاری از رطوبت باشد
3- دارای سیستم تهویه خوب و روشنائی کافی باشد
4- جای مناسب برای آشپزخانه ، غذا خوری ، شستشو و دفع را تامین نماید
5- فضای آن مناسب با تعداد افراد ساکن در آن باشد
6- و موارد متعدد دیگر

عوارض مسکن ناسالم :
در محلات کثیف و مساکن ناسالم، انواع بیماریها از قبیل فلج، نرمی استخوان، مرض سل، سیفلیس و انحرافات شدید اجتماعی مانند الکلیسم ، بیکاری، جنایت، دزدی ، بیسوادی و امراض روانی بیش از سایر نقاط شهری مشاهده می گردد.

بهداشت حرفه ای
تامین سلامت و فراهم ساختن آسایش و رفاه کارگران و تطبیق وضع کار با مقتضیات جسمی و روانی آنان، امروزه دیگر یک امتیاز به شمار نمی آید بلکه یک وظیفه انسانی ، یک احتیاج و یک شرط امکان انجام کار و فعالیت ثمر بخش است

اهداف بهداشت حرفه ای
1- حفاظت و ارتقا سلامت جسمی ، روانی و اجتماعی کارگران
2- پیشگیری از عوامل سوئی که می تواند در محیط کار وجود داشته باشد
3- حفاظت کارگران از نظر عوامل نامساعدی که در تمام دوران اشتغال آنها وجود دارد.
4- به کار گماشتن کارگر در محیطی که از نظر فیزیولوژیکی و روانشناسی برای او مناسب باشد.

برنامه های بهداشت شغلی همواره در جهت ارتقای سطح بهداشت کارگران و حفاظت آنان در برابر بیماریها و حوادث ناشی از کار رو به گسترش می باشد که اساس این برنامه ها را در سه مرحله شامل:
مرحله به کار گماشتن، مرحله پیشگیری و مرحله سازندگی می توان مورد مطالعه قرار داد.

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت ، بهداشت مدارس مجموعه ی اقداماتی است که به منظور تشخیص، تامین، حفظ و ارتقای سلامت جسمی ، روانی و اجتماعی در دانش آموزان و کارکنان مدارس که به نحوی در ارتباط با دانش آموزان قرار دارند، تحت راهنمائی و سرپرستی مسئولان آموزشگاه به اجرا در می آید.

اهم اهداف بهداشت مدارس:
1- ارتقای سطح سلامت دانش آموزان
2- آماده کردن کودکان و نوجوانان برای یک زندگی توام با نشاط و سلامت
3- آموزش صحیح اصول بهداشت
4- تدارک محیط زیست سالم و پاکیزه

اهم برنامه های بهداشت مدارس
1- ارزشیابی سطح سلامت دانش آموزان
2- پیش بینی خدمات بهداشتی ویژه
3- نظارت بر بهداشت محیط آموزشگاهها
4- پیشگیری و کنترل بیماریهای واگیر
5- تغذیه و برنامه ریزی غذائی در آموزشگاهها
6- بهداشت روانی و راهنمائی دانش آموزان
7- و بسیاری موارد دیگر

اصول کلی خدمات بهداشت مدارس را در سه محور کلی و مستقل از هم مشتمل بر آموزش بهداشت، ارائه خدمات بهداشتی درمانی لازم و توجه به بهداشت محیط مدارس، می توان مطرح و مورد بررسی قرار داد.

عوامل موثر در بروز سوانح و حوادث از نظر بررسیهای اپیدمیولوژی
1- عوامل حادثه گرا شامل عوامل فیزیکی ، شیمیائی و بیولوژیکی
2- عوامل مربوط به میزبان شامل سن، جنس، شغل و عوامل ارثی
3- عوامل محیطی از قبیل محل سکونت، تراکم جمعیت، وجود کارخانجات و وسایط نقلیه و ….

تقسیم بندی حوادث
1- حوادث و سوانح ناشی از کار و صنعت
2- حوادث و سوانح خانگی شامل مسمومیتها، آتش سوزی، خفگی در آب ، سقوط و برق گرفتگی
3- حوادث و سوانح خارج از منزل بویژه سوانح رانندگی

در پیشگیری از حوادث باید سه اصل : پیش بینی ، پیشگیری ، انجام کمکهای اولیه و عملیات نجات مورد توجه قرار گیرند. برای نیل به این اصول، باید همکاری همه جانبه ای بین مسئولین ، مقامات رسمی کشور، کارفرمایان، کارگران و کمیته های ایمنی و حفاظت فنی وجود داشته باشد.
پیشگیری از حوادث

پیشگیری شامل کلیه اقداماتی است که از آنها برای قطع یا آهسته کردن سیر بیماری استفاده می شود
برای پیشگیری درجات مختلف می توان قائل شد که عبارتنداز:
1- پیشگیری نوع اول
2- پیشگیری نوع دوم
3- پیشگیری نوع سوم
روشهای اصلی پیشگیری و کنترل بیماریها در مورد بیماریهای واگیر و غیر واگیر مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد

مسائل و مشکلات در بررسی بیماریهای غیرواگیر
1- فقدان عامل بیماریزای اختصاصی
2- دخالت عوامل متعدد در ایجاد بیماری
3- طولانی بودن دوره نهفته بیماری
4- نامشخص بودن مرحله شروع یا حمله بیماری

اقدامات مربوط به پیشگیری و کنترل بیماریهای غیر واگیر معمولا در دو مرحله انجام می گیرد:
مرحله اول : در این مرحله کوشش می شود تا افراد جامعه در معرض تاثیر عوامل بیماریزا قرار نگیرند

مرحله دوم : هدف این مرحله، تشخیص زودهنگام و درمان مناسب برای جلوگیری از پیشرفت بیماری و ناتوانی است

بهداشت روانی عبارت از پیشگیری از پیدایش بیماریهای روانی و سالمسازی محیط روانی – اجتماعی است تا افراد جامعه بتوانند با برخورداری از تعادل روانی با عوامل محیط خود رابطه و سازگاری صحیح بر قرار کرده به هدفهای اعلای تکامل انسانی برسند

خدمات بهداشت روانی جامعه نه تنها بر تشخیص زودرس و درمان بیماریها ی روانی توجه دارد، بلکه بر حفظ سلامت روانی و ارتقای آن و پیشگیری از بیماریهای روانی نیز اهمیت ویژه ای قائل است

برنامه ها و خدمات بهداشت روانی
1- تشخیص زودرس و درمان
2- بازتوانی
3- روان درمانی انفرادی و گروهی
4- آموزش بهداشت روانی
5- استفاده از داروهای گوناگون در روان درمانی
6- خدمات پیگیری و مراقبت

خدمات بهداشت روانی در چرخه ی زندگی انسان
1- دوران قبل از تولد
2- دوران کودکی
3- در سنین مدرسه
4- زمان بلوغ
5- بالغین
6- دوران کهولت

گروههای آسیب پذیر بخشی از افراد جامعه می باشند که بیش از سایرین به مراقبتهای بهداشتی و خدمات پیشگیری و درمانی نیاز دارند چرا که بیش از دیگران ، در معرض خطر بیماریها و آسیبها قرار دارند.
زنان، کودکان، سالمندان و معلولین از مهمترین گروههای آسیب پذیر از دید مسائل بهداشتی – درمانی به شمار می روند.

بهداشت مادر و کودک یکی از زمینه های مهم و اساسی خدمات بهداشتی است که تمام ویژگیهای انتخاب اولویت در برنامه های اجرایی را دارا می باشد زیرا مادران و کودکان آنها بیش از دیگران تحت تاثیر عوامل مخاطره آمیز محیطی قرار دارند

خدمات بهداشت مادر و کودک دامنه فعالیت بسیار گسترده ای داشته و تحت عناوین زیر قابل مطالعه و بررسی اند:
1- مراقبتهای پیش از ازدواج
2- مراقبتهای دوران بارداری
3- مراقبتهای دوران زایمان و پس از آن
4- مراقبت از کودکان در سنین مختلف
5- تنظیم خانواده

پیری تغییرات بیولوژیکی است که در نحوه ی زیست ارگانیسم در طول زمان ظاهر می شود و با کاهش نیروی حیاتی و تطبیقی همراه بوده و بتدریج دگرگونیهائی را در ساختمان و عمل اعضاء مختلف فرد به وجود می آورد در واقع پیری پدیده ای زیست شناختی هنجار و اجتناب ناپذیر است.

برای تامین و حفظ سلامت سالمندان خانواده، با توصیه و آموزش برخی نکات بهداشتی از قبیل تغذیه مناسب، خواب و استراحت کافی، پرهیز از چاقی، عدم استعمال مواد الکلی و دخانیات ، خود داری از عدم تحرک ، پیاده روی در هوای آزاد، انجام ورزشهای مناسب با سن، اشتغال فکری نشاط انگیز ، دوری از استرسها و برخورداری از مراقبتهای پزشکی می توان گامهای موثری برداشت

خانواده بهترین مکان برای تضمین رفاه مادی و روحی افراد مسن است .
باید سعی شود ضمن احترام کامل به شان و مقام ، عقاید، نیازها، علایق و زندگی خصوصی سالمندان، آنان دوران پیری را در کنار خانواده خود بگذرانند

معلولیت عبارتست از مجموعه ای از عوامل جسمی ، ذهنی و اجتماعی و یا ترکیبی از آنها که به نحوی در زندگی شخص اثر سوء بر جای گذارده و مانع از ادامه زندگی وی به صورت طبیعی می گردد. چنین فردی معلول نامیده می شود و نیازمند توانبخشی می باشد

توانبخشی عبارت است از مجموعه تدابیر و اقدامات پیگیر و هماهنگ از خدمات پزشکی ،پیراپزشکی، اقتصادی ، اجتماعی و حرفه ای که به قصد درمان و بهبود و نیز ارتقای سطح کارآئی معلولین تا بالاترین حد ممکن، به منظور دستیابی به یک زندگی مستقل در جامعه عرضه می گردد.

تکنیک هائی که در توانبخشی مورد استفاده اند عبارتنداز:
1- فیزیوتراپی
2- کاردرمانی
3- گفتار درمانی
4- استفاده از وسایل و لوازم کمکی

انسان در برابر بلاهای طبیعی مانند سیل، طوفان، آتشفشان و زلزله که در مراکز تجمع جمعیت ایجاد می شوند و ناراحتی ها و خسارتهای جانی و مالی فراوان به وجود می آورند درمانده است لذا بهترین کاری که در چنین مواقع می تواند انجام دهد اینست که با استفاده از آموزش های قبلی خود را حفظ کند

بلاهای طبیعی اصولا تغییراتی است در شرایط محیطی که سبب گسسته شدن روند زندگی طبیعی مردم و قرار گرفتن آنها در معرض عناصر مضر و خطر ناک محیط می گردد.

اهمیت ابعاد بلاهای طبیعی
1- تعداد تلفات وصدمات انسانی و حیوانی
2- قطع خدمات عمومی
3- از بین رفتن یا آسیب دیدن اموال عمومی
4- انتشار بیماریهای واگیر
5- اختلال در فعالیتهای عادی

اقدامات بهداشتی در شرایط اضطراری
1- اقدامات پیش از وقوع بلا
2- اقدامات هنگام وقوع بلا
3- اقدامات پس از وقوع بلا
4- بازسازی و تجدید بنا

آموزش بهداشت عبارت از دانسته های زیستی ، بهداشتی، اجتماعی و تربیتی است برای کار با مردم و به منظور ایجاد تغییر رفتار آنان در جهت بهبود سلامت جسمی ، روانی و اجتماعی

کلیه مراحلی که جهت قبولاندن معیارهای بهداشتی و رد کردن معیارهای غلط طی می شود بنام آموزش بهداشت نامیده می شود.

اهداف آموزش بهداشت
سازمان جهانی بهداشت هدفهای آموزش بهداشت را به شرح زیر بیان می نماید:
1- اطمینان از اینکه جامعه تندرستی را ارزشمند بداند
2- مجهز کردن افراد به دانشها و مهارتهای لازم و نفوذ در گرایشهای آنان به نحوی که بتوانند مسائل بهداشتی خویش را حل کنند
3- فراهم آوردن شرایط لازم جهت رشد خدمات بهداشتی

مراحل آموزش بهداشت
1- تجزیه و تحلیل
2- حساس سازی
3- تبلیغات
4- آموزش
5- انگیزش
آموزش بهداشت

در جامعه شناسی به مطالعه در آگاهیها، گرایشها و رفتار افراد جامعه، KAP گفته می شود و برای ما روشن می سازد که در مواردی خاص، مردم چه می دانند و احساس و رفتارشان چیست. لذا قبل از آموزش بهداشت ، بررسی و مطالعه KAP ضرورت دارد.

آموزش بهداشت به اشکال زیر می تواند انجام شود:
1- آموزش انفرادی
2- آموزش گروهی

رسانه های آموزشی جزئی تفکیک ناپذیر از فرایند آموزش و یادگیری هستند

رسانه به کلیه امکاناتی اطلاق می شود که می توانند شرایطی را در محیط آموزشی به وجود آورند که تحت آن شرایط یادگیرندگان قادرند اطلاعات ، رفتار و مهارتهای جدیدی را با درک کامل به دست آورند.

نقش مواد و تجهیزات آموزشی در فرایند آموزش
1- اساس قابل لمسی را برای تفکر و ایجاد مفاهیم به وجود می آورند
2- توجه و علاقه فراگیران را جلب می کنند
3- یادگیری را سریعتر ، موثرتر و پایدارتر می کنند
4- تجارب واقعی، عینی و حقیقی را در اختیار فراگیران قرار می دهند
5- موقعیتهائی را در اختیار قرار می دهند که کسب آنها از راههای دیگر امکانپذیر نیست

انواع برنامه های آموزش بهداشت
1- برنامه های بلند مدت که هدف آن رسوخ در عوامل ایجاد کننده رفتار فرد، گروه و جامعه است .
2- برنامه های کوتاه مدت که برای هدف خاص و بنابه احتیاجات بهداشتی اجرا می شود
3- برنامه های فوری که با توجه به همه شرایط و امکانات ، از راه وسایل ارتباط جمعی، آموزشی خاص را به مردم می دهد

منظور از ارزشیابی، مطالعه ای است درباره ی اینکه یک برنامه به هدفهای مورد نظر رسیده است یا خیر. معمولا نتایج برنامه های آموزش بهداشت آنی نیست از این رو ارزشیابی آن، کار نسبتا مشکلی است

برای اینکه ارزشیابی برنامه های آموزش بهداشت به طور صحیح و موثر صورت گیرد، باید به نکات مهمی چون هدف برنامه ، روشهای اجرائی، وسائل کمک آموزشی مورد استفاده در برنامه، طول مدت برنامه ، افراد مورد نیاز برای اجرای برنامه و ……. توجه کامل معطوف گردد که می تواند قبل از اجرا، ضمن اجرا و پس از اجرای برنامه صورت پذیرد.