بررسی شهر
در محدوده طبیعی
و ناحیه ای
موقع و مقر جغرافیایی شهر
انواع موقع جغرافیایی شهرها
موقع چهارراهی
راه های ارتباطی همه متوجه شهر برای ارتباط شهر با پیرامون و شهرهای دیگر ناحیه
سبب توسعه و گسترش شهر به ویژه پویایی بازار و بازرگانی
انواع موقع شهرها
1.موقع چهارراهی شهرها در ناحیه متجانس
2.موقع چهارراهی شهرها در محل تلاقی و تماس مورفولوژیک و پدولوژیک متباین
3.شهرهای چهارراهی رودخانه کنار
4.موقع جغرافیایی شهرهای دریاکنار
موقع چهارراهی شهرها در ناحیه متجانس
در نواحی جلگه ای و فلات هایی با ناهمواری های کم ارتفاع
همه راه ها از مسیر معابر طبیعی و دره ها متوجه شهر
پراگ
مسکو
پاریس
پاریس
پایتخت فرانسه، نمونه ای از موقع چهارراهی رودخانه ای
مسیرهای ارتباطی همه منطبق بر مسیر دره هایی که رودخانه های فرانسه در آن ها جریان دارد
تبعیت همه راه ها اعم از راه شوسه، راه آهن، کانال و بزرگراه از شرایط طبیعی حوضه پاریس و تقویت نقش چهارراهی پاریس
وجود راه ها باعث شکل ستاره ای توسعه شهر پاریس >> با حضور وسایل نفلیه شخصی: توسعه در زمین های واقع بین دره رودخانه ها تا حدود نواحی روستایی
پراگ
پایتخت جمهوری چک (زمانی متحد با کشور اسلواکی)
ایجاد موقع چهارراهی کامل برای پراگ با وجود آب های جاری ناحیه به سوی پراگ
تقارن و پیوستگاه رودها در داخل دایره ای بیضی مانند (طول قطر بزرگ: 60 کیلومتر)
رودخانه برونکا عامل تکوین پراگ و موجب رشد و توسعه آن
مسکو
پایتخت روسیه، نیز مانند پاریس و پراگ واقع در جلگه و ناحیه متجانس
نقطه تمایز مسکو با پاریس و پراگ:
پاریس و پراگ در نقطه تقارن و همگرایی رودخانه ها
مسکو در نقطه تباعد و واگرایی رودخانه ها
موقع جغرافیایی پاریس و پراگ: بیشتر ساخته و پرداخته عوامل طبیعی – اثر ناچیز نقش خلاقانه انسان
موقع جغرافیایی مسکو: بهره مندی از داده های طبیعی – نقش تاریخ شهر در استواری حیات سیاسی واقتصادی آن
مسکو، پایتختی بزرگ برای وحدت خاک کشور در دوره های مختلف
نقش سیاسی راه ها، علاوه بر نقش اقتصادی و بازرگانی
موقع چهارراهی شهر در محل تلاقی و تماس مورفولوژیک و پدولوژیک متباین
عدم تشابه مورفولوژیک: دو ناحیه نامتجانس از لحاظ ناهمواریها (مثل جلگه و کوهستان در کنار هم)
عدم تشابه پدولوژیک: در محل تلاقی خاک های ناهمگون
مثال برای موقع چهارراهی در نقطه تلاقی دو منطقه مورفولوژیک متفاوت: تهران – وین
مثال برای موقع چهارراهی در مرز تماس دو ناحیه پدولوژیک متباین: تبریز – لیون
موقع چهارراهی در نقطه تلاقی دو منطقه مورفولوژیک متفاوت
تهران
.در مرز برخورد سلسله کوه های البرز به ویژه توچال با جلگه ای با شیب ملایم رو به کویر
.نقش ضرورت های تاریخی در تحکیم موقعیت جغرافیایی تهران
.تهران در پای کوه های البرز و در میان دو رودخانه بزرگ ناحیه: کرج و جاجرود
.تهران در زمره آن واحه های کوهپایه ای که برای تامین آب مورد نیاز خود منحصراً وابسته به منابع زیرزمینی هستند.
.عدم دسترسی مستقیم به سفره های آبدار زیرزمینی >>اتکاءبه قنات ها
.مقر مناسب تهران با شیب منظم جلگه پایکوهیدر جنوب یک ناحیه تپه زار >>برتری آن نسبت به مقر دفاعی ری
موقع چهارراهی در مرز تماس دو ناحیه پدولوژیک متباین
تبریز
. مکان و نشستگاه شهر با عوارض جغرافیایی محدود پیرامون جلگه تبریز: کوه های کم ارتفاع شمال شرقی
که جلگه تبریز را در بر گرفته
. مکان یابی تبریز در مجاورت گسل شمال و محور لرزش های نسبی بالای زمین
. تغذیه سفره های زیرزمینی جلگه از آب دامنه های کوهستان سهند
لیون
. لیون در محل تلاقی خاک های نامشابه با ارزش اقتصادی متفاوت
. استقرار شهر در پیوستگاه دو رودخانه سن و رن
. با وجود راه های ارتباطی به سوی دیگر نقاط: نقش عرضه کار و توزیع تولیدات و سرمایه در مقیاس ناحیه ای
. مکان جغرافیایی لیون بر قلعه ای از دوران رومن ها – توسعه مقر در طرف چپ رودخانه رن به سوی اراضی
صاف و هموار
شهرهای چهارراهی رودخانه کنار
. همگرایی راه های شوسه و راه آهن و راه آبی بر نقطه معینی و گره خوردگی آن ها در سر پلی
. در گذشته: چنین موقعیتی همیشه تداعی کننده نقش نظامی و دفاعی شهر
.در صورت عدم تبین مورفولوژی دو کناره رودخانه>> توسعه هماهنگ شهر در دو طرف >> سیمای دوقلویی
مثال : اغلب شهرهای رودخانه کنار اروپای شرقی : ورشو در کنار رود ویستول – کیف در کنار رود نیپر – شهر ولگا کنار و…
در صورت تباین فیزیکی به ویژه زیست محیطی دو کناره رودخانه مثلاً یک طرف مرتفع و هواگیر و باچشم انداز زیبا و سوی دیگر کم ارتفاع و باتلاقی: باعث ایجاد تضاد چشمگیر هم در سیمای برونی و هم در حیات درونی جامعه شهری
اهواز
. گویاترین مثال در ایران برای موقعیت چهارراهی رودخانه کنار: شهر اهواز
. اهواز به عنوان متروپل ناحیه ای در جلگه متجانس خوزستان، در کنار رودخانه کارون، در نقطه همگرایی و پیوستگاه راه آبی، شوسه و آهن و گره خوردگی راه ها در سرپل اهواز
. توسعه بیشتر بافت شهر در سمت جنوب کارون به دلیل استقرار بخشی از تاسیسات نظامی، ایستگاه راه آهن و انبارهای متعدد شرکت نفت، گمرک، سیلو و … در بخش شمالی شهر
. فعالیت های مبتنی بر اقتصاد نفت
موقع جغرافیایی شهرهای دریاکنار
. موقعیتی در نقطه تماس و تلاقی دو محیط جغرافیایی ناهمسان خشکی و آب، با تکنیک متفاوت و مغایر حمل و نقل – در مرز دو قلمرو جغرافیایی نامشابه
. دسترسی به راه سهل العبور دریایی
. شکل های گوناگون شهرهای دریاکنار:
شهرها بر کنار خلیج مصبی رودخانه ها
شهرهای ساحلی دور از ریزشگاه رودخانه ها
شهرها بر کنار خلیج مصبی رودخانه ها
شرایط بسیار مناسب جغرافیایی خلیج ها برای وارد شدن کشتی ها و مصون ماندن آن ها از تلاطم آب ها به ویژه به هنگام جزر و مد دریا
نمونه ها: نیویورک – لندن – بوئنس آیرس – هامبورگ
. سینه دلتاها به علت رسوب گذاری آب ها برای جایگزینی بنادر دریایی چندان مساعد نیستند>> مگرآنکه رودخانه پرآب و عمیق باشد.
. رتردام در دهانه رودخانه لک با دبی و عمق زیاد: دارای شرایطی خاص در بین شهرهای دلتایی
. عوامل موثر در مکان یابی این بنادر:شرایط طبیعی – موقعیت خلیج – دبی و سرعت جریان آب رودخانه و پهنا و عمق آن – شرایط آب وهوایی ناحیه – الزامات اقتصادی و اجتماعی پشت بندر – کیفیت ارتباط بندر با دنیای خارج
. پیوتر زارمبا: ارائه 5 الگوی مشخص در مکان یابی و توسعه بندرها و شهرهای بندری
شهرهای ساحلی دور از ریزشگاه رودخانه ها
دو هدف برای انتخاب مکان جغرافیایی این گونه شهرها:
1 – دسترسی به دریا و امکان برقراری ارتباط با دنیای خارج در شرایط سهل تر
2 – دفاع شهر از حملات احتمالی داخلی
جانمایی مقر جغرافیایی اغلب شهرهای استعماری (ساخت به عنوان تکیه گاه و گسترش نفوذ و قدرت استعمار) با حفظ موقعیت انباری در ساحل دریا »» مثال: بمبئی – سنگاپور – هنگ کنگ در آسیا و جبل الطارق در اروپا در جهت حفظ منافع استعماری انگلستان »»» همه به جز جبل الطارق جذب کننده جمعیت انبوه در زمان کوتاه
جانمایی مقر برخی شهرها و بندرهای ساحلی صرفاً به اعتبار شرایط جغرافیایی خلیجی، بدون توجه به شرایط جغرافیایی ناظر بر پشت بندر و خشکی ها و اندیشیدن به رشد و توسعه خود در آینده »» مهار رشد بندر به علت برخورد با عوامل جغرافیایی محدود کننده »» محدود ساختن فعالیت بندر یا گذر از موانع با کمک سرمایه و تکنیک »»» دو مثال از چنین بندرها و شهرهای ساحلی: ریودوژانیرو در برزیل – بندر ژن در ایتالیا
شکوفایی مکان جغرافیایی شهرها
توسعه پویای برخی از شهرها با تنیده شدن قشرهایی به دور هسته شهر »» هر یک معرف دوره ای از رشد و حرکت شهری
تراکم فعالیت در هسته مرکزی شهر »»» ایجاد هسته های دیگر
.در دوره زندیه: دارای سه محله سنگلج – چاله حصار – چاله میدان با حصار و خندقی به دور شهر
.انتخاب به عنوان پایتخت قاجاریه
.در دوره فتحعلیشاه: کوبیده شدن بحصار پیشین و ساخت باروری جدید – احداث میدان توپخانه
(میدان امام خمینی کنونی)به عنوان مرکز و هسته نظامی شهر
.در دوره ناصرالدین شاه: ایجاد حصار و خندقی جدید به تقلید از حصار شهر پاریس به شکل هشت ضلعی
. ایجادهسته های دیگر: فرهنگی (دانشگاه(– سکونتگاهی (تهران پارس – نارمک – تهران نو و شهرک غرب)
تهران
در مقیاس مادر شهر ناحیه ای
دارای هسته ای در برگیرنده بازار و مسجد جامع و محله سکونتگاهی کهن
با پذیرش نقش فرهنگی (دانشگاه و موسسات وابسته به آن) »» ایجاد نقطه ثقل و مکان جغرافیایی دوم در فضای سبز گسترده »» به تدریج سکونتگاه انسانی طبقه مرفه جامعه
انتخاب روستای قراملک به منظور استقرار مجتمعی از صنایع در مسیر جاده مرند و در کنار ایستگاه راه آهن تبریز »»» مکان سوم جغرافیایی: هسته ای صنعتی
نیز هسته سکونتگاهی ولیعصر
تمامی این هسته ها نتوانسته منظر جغرافیایی شهر را تماماً تغییر دهد.
تبریز
مکان ابتدایی و دفاعی در بین دو شاخه رودخانه سن »» سیته
توسعه فعالیت های بازرگانی »» تپه های من مارتر و شایو به عنوان مکان های دیگر پاریس
توسعه ناحیه شهری در مجموعه ای از تراس های آبرفتی و باتلاق ها و تپه های کوچک و دره های اطراف
پاریس
در مطالعه شهرها توجه به مکان ابتدایی و مکان های بعدی »» توپوگرافی و شکل مکان یابی جغرافیایی آن در تعیین مسیر و آهنگ توسعه شهر اثر بارزی دارد.
بالا رفتن سطح تکنولوژی و افزایش توان افتصادی انسان ها »» غلبه آسان تر بر محیط »» تکوین و شکوفایی مکان جغرافیایی شهرها حتی در زمینه های نامساعد و باتلاقی
عدم قشریابی مکان جغرافیایی در سمتی از شهر ونیز و آمستردام فارغ از عوامل طبیعی و اقتصادی تنها به دلیل خواسته انسان ها به سبب تعلق خاطر آن ها به مبانی مذهبی
عدم توسعه استکهلم از سمت شمال به دلیل وجود زمین های کلیسایی
عدم تجاوز به حریم اماکن مقدس در شهرهای اسلامی