آب انبارهای ایران
بررسی بنای بومی و فرهنگی آب انبارهای ایران
با تاکیید بر هنر و معماری
مقدمه
شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از ایران، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است.
ریزش های آسمانی در ایران، به جز ناحیه شمالی و سواحل دریای مازندران، در بقیه نواحی بسیار کم است. به همین دلیل، از دیرباز در بیشتر دشت های وسیع ایران، برای دسترسی به آب، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمامی توانایی های خود، ده ها کیلومتر قنات حفر کرده اند. آنها در کنار ساخت قنات ها و سدها، به ذخیره سازی آب های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصل های گرم سال نیز توجه داشته اند و برای تحقق این مساله، «آب انبار» را بنیان گذاشته اند.
آب انبارهای ایران
پیوند میان فرهنگ و معماری
آب انبارها علاوه بر نقش مهمی که در زندگی روزمره مردم داشته اند، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین، بهره مند بوده اند. پیوند میان آب و آیین های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت.
آب انبارهای ایران
ایجاد آب انبار ها معمولا به دلایل زیر بوده است:
ذخیره آب برای زمانهای خشک سالی جنگ و یا محاصره
خنک ماندن آب در تابستان
تمسک به عمل خیر سقایت
در کل توزیع آب و آب انبار امری اعتقادی است و سقایت از ارزشها و باورهای اسلامی می باشد
آب انبار های معمولا در مراکز تجمع شهرو مراکز محلات و جنب کاروانسراها بین راهی تاسیس می شدند. آب انبار به دست افراد خیر احداث و وقف می شده و شخص واقف مقداری از املاک و دارایی خود را جهت حفظ آب انبار و به نام آن وقف می کرده است ساخت آب انبار همیشه با نیت خیر همراه بوده است . بانی آن را ساخته است تا تعدادی از مردم اعم از مسلمان و غیر مسلمان از آن استفاده کنند و دعای خیر برای او بفرستند
آب انبارهای ایران
آب انبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر، مرکز بسیاری از آبادی ها و شهرک ها و محله ها بوده اند و در بسیاری از محله ها بزرگ ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می روند.
آب انبار ها با وجود تعدد زیاد که شاید بیش از صدها مورد باشد همگی از یک ساختار ویژه پیروی می کنند.
هر یک از آب انبارها از یک حوض یا گودال عمیق ساخته شده که قسمت اصلی آن را تشکیل می دهد.
این حوض را گنبدی بلند که از فواصل بسیار دور دیده می شود از گردو خاک و خار و خاشاک محفوظ می دارد.
ضمنا کانالهایی نیز آب باران را از زمین های اطراف به درون آن هدایت می کنند
آب انبارهای ایران
پلان
الف) تبخیر شدن آب در اثر تماس مستقیم با
گرمای خورشید و جریان هوا
ب ) فاسد شدن آب در هوای آزاد
ج) گرم شدن آب به علت تابش نور خورشید
آب انبارهای ایران
دلایل جمع آوری و نگه داری آب در آب انبارها
بهداشت در آب انبار
1.در آب انبارها تاریکی محض وجود دارد و چون میکروب های غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو دارند، بنابراین در این آب انبار ها از بین می روند
2.به واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شوند. همچنین بر روی آب، نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر باکتری ها را در آب از بین ببرند. بنابراین تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.
3.با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمین و تهویه هوای داخل آن، آب آب انبار در زمستان یخ نمی زده و در تابستان نیز برای آشامیدن خنک بوده است.
آب انبارهای ایران
انواع آب انبارها از نظر نوع عملکرد و ارکان :
1. آب انبارهای خصوصی
2. آب انبارهای عمومی
الف) آب انبارهای شهر
ب) آب انبارهای روستایی
ج) آب انبارهای قلعه ای
د) آب انبارهای میان راهی
ه) آب انبارهای بیابانی
آب انبارهای ایران
چرا آب انبارها داخل زمین ساخته می شد
دلیل اول
فشار و نیروی جانبی آب درون آن به دیوار های مخزن باعث تخریب آن می شود
دلیل دوم
آب نهر یا قنات را می توان به راحتی و به طور طبیعی بر روی آن سوار نمود
دلیل سوم
هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل شویم، نوسان درجه حرارت کمتر و پس از عمق 6.5 متری برابر معدل درجه حرارت سالیانه بر روی سطح زمین می باشد
آب انبارهای ایران
نحوه اجرا و نوع مصالح
برای احداث آب انبار، پس از مشخص کردن محل آن و کندن زمین، معمولاً کف آن را با شفته آهکی کاملاً می پوشاندند و یک پی یکپارچه به صورت رادیه ژنرال اجرا می کردند. در بعضی از موارد در صورت بزرگ بودن مخزن، کف آن را آجر فرش می کردند
برای دیوار های آب انبار از آجر قرمز که به نام آجر آب انباری معروف است و در مقابل آب مقاوم می باشد، استفاده می کردند
روی دیوار ها را با گنبد و یا طاق و تویزه مسقف می نمودند-
آب انبار معصوم خانی، آب انبار حاج حسین و آب انبار عبد الحسین که به نام آب انبار های سه قلو معروف است در شهر نایین در استان اصفهان قرار دارند
آب انبارهای ایران
آب انبار سردار بزرگ در قزوین ساخته شده در دوره قاجاریه. هواکش مخزن آب انبار در بالای گنبد قرار گرفته است
راه پله عموماً مجاور و یا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده و از سطح روی زمین شروع شده و تا پاشیر ادامه پیدا می کرده است. در مخازنی که راه پله مجاور یکی از سطوح مخزن است مانند آب انبار سردار در قزوین، ضخامت دیوار آن سمت را بیشتر می گرفتند تا جبران فضای خالی راه پله برای مقاومت در مقابل نیروی جانبی آب و احیاناً زلزله بشود
آب انبارهای ایران
آب انبار در نواحی گرم و مرطوب
یک آب انبار پنج بادگیره با دو منبع ذخیره آب در جزیره کیش در اقلیم گرم و مرطوب. این آب انبار اخیراً مرمت شده است
آب انبارهای ایران
آب انبار در نواحی کوهستانی
سردر راه پله یک آب انبار در روستای کوهستانی ابیانه. مخزن آب انبار، درست پشت راه پله واقع است
آب انبارهای ایران
آب انبار در شهر های کنار دریای خزر
سردر ورودی آب انبار نو در ساری در استان مازندران
نمای داخلی گنبد و هواکش آب انبار نو در محله آب انبار نو در ساری
آب انبارهای ایران
آب انبار در سواحل جنوبی کشور
برکه عباسی در بندر لنگه در استان هرمزگان با اقلیم گرم و مرطوب. رنگ سفید بدنه برکه ها مانع ذخیره شدن بیش از حد حرارت در مصالح می شود
روی گنبد و دیوار های برکه های جنوب کشور را با گلی مخصوص به رنگ طوسی متمایل به سفید می پوشاندند. این گل مقاومت خوبی در مقابل رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعکاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بیش از حد آب داخل مخزن جلوگیری می کند
.
آب انبارهای ایران
آبگیری در بندر لنگه. به دلیل اینکه پلان این نوع مخازن به شکل بعلاوه است، به آن چهار برکه نیز می گویند
آب انبارهای ایران
آب انبار شش بادگیره در شهر تاریخی یزد با اقلیم گرم و خشک و ساخته شده در دوره قاجاریه که از بهترین نمونه های استفاده از جریان هوا جهت تهویه و خنک نمودن آب از طریق برودت تبخیری است
آب انبارهای ایران
تهویه
.
پلان و مقطع آب انبار شش بادگیره یزد. این آب انبار دو راه پله دارد یکی برای مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان. خاک مجاور مخزن به عنوان پشتبند در مقابل نیروی جانبی آب داخل مخزن و گنبد روی آن عمل می کند.
آب انبارهای ایران
آب انبارامیرچقماق
معماران سازنده آب انبار سه ویژگی انحصاری را برای این آب انبار پدید آورده است
1تمام بدنه آب انبار در زمین مدفون است، حتی گنبد فوقانی تهویه هوا هم در دل زمین قرار دارد و تیزه گنبد در سطح زمین است. 2بادگیرهای آب انبار در بدنه دیوار بازارچه حاجی قنبر جا گرفته است و چیزی را که در دیگر آب انبارها به نام بادگیر می بینیم در اینجا مشاهده نمی شود. 3پلکان آب انبارها در اکثریت قریب به اتفاق آنها به وسط خزینه برخورد می کند، که در این آب انبار پلکان در جنب خزینه قرار دارد و شاید علت آن بوده است که اگر می خواستند پلکان به وسط خزینه برخورد کند باید دقیقاً زیر مناره ها را خالی می کردند که این مسئله استقامت مناره ها را کم می کرد
آب انبارهای ایران
با تشکر از توجه شما
شاد و سربلند باشید
پاییز 1391
پایان