اقسام آسیب های سازمان های اطلاعاتی
مقدمه
در عصری که اطلاعات بعنوان یک کالای بسیار با ارزش در اداره جوامع و تحولات جهان ایفای نقش می نماید سازمان های اطلاعاتی و امنیتی نقش مهمتری نسبت به گذشته پیدا کرده اند. یکی از ویژگی های عمده اطلاعات در این عصر سرعت مبادله آن و همچنین نقش بخش های غیردولتی در این مقوله است در حالیکه در گذشته علاوه بر فقدان تجهیزات پیشرفته ارتباطی، اطلاعات در انحصار دولتها بوده است. بنابراین در چنین شرایطی سازما های امنیتی که نقش عمده ای در حفظ امنیت ملی و امنیت عمومی جامعه ایفا می نمایند از ماموریت حساس تری برخوردار می گردند. لیکن این سازمانها نیز همانند سایر نهادها در معرض آسیبهای خاصی قرار دارند. و لذا هر چه سازمان پیچیده تر، حساس تر و مهمتر باشد شناخت آسیب و آفتهای آن نیز اهمیت بیشتری پیدا می کند.
در این مقاله آسیبهایی که نیروهای اطلاعاتی را از درون و بیرون سازمان تهدید می کند مورد بررسی قرار گرفته است.
تفاوت عمده و اساسی انسان با دیگر جانداران که ملاک انسانیت اوست و منشا چیزی به نام تمدن و فرهنگ انسانی گردیده در "بینشها و گرایشهاست."
ارسطو بشر را اصولاً حیوان بیولوژیک میدانست و معتقد بود که برای تبیین طبیعت او باید خصوصیات، قابلیت های بدنی وارثی او را اصل قرار داد.
افلاطون فکر می کرد که بشر حاصل نوعی از اجتماع است و در جمهوری خیالی خود، معتقد بود که با به کار بردن نهادهای تربیتی و اجتماعی می توانیم طبیعت بشر را به هر صورت که بخواهیم، درآوریم (2)
امیرالمومنین (ع) می فرماید: "اتزعم انک جرم صغیر و فیک نطوی العالم الاکبر."
ساختمان وجودی آدمی یک نظام تشکیلاتی فوق العاده ظریف و پیچیده است، این ساختمان آمادگی ورود به خیر و شر را دارد. انسان موجودی است که در هر دو جهت استعداد رشد را دارد، به خصوص در مشاغلی که با گناه و یا مطالبی رو به تزاید گناه، قرار گیرد. این انحراف در مسیر تربیت بشر با سرعت بیشتری حرکت خواهد کرد و زاویه کوچک انحراف در شروع، به فاصله ای عمیق تبدیل خواهد شد.
بررسی عوامل مختلف مانند انگیزه، نیت- زمینه های بروز استعدادهای طالب خیر و شر، و مسائلی از قبیل از وظایف پیشگیرانه یک سازمان حفاظت اطلاعاتی است.
دو باغ را در نظر بگیرید که از نظر آب و خاک و هوا و حرارت، درختان و بوته ها یکسانند. اگر باغبان یکی از آنها به آفات، آسیب ها و نابودی باغ خود توجه داشته باشد، آن باغ از طراوت، شادابی، شکوفه، گل و میوه های فراوان برخوردار خواهد بود ولی اگر باغبان دیگر به آفات و آسیب های باغ خود توجه نداشته باشد، در نتیجه باغی پژمرده و میوه های کرم خورده خواهد داشت.
انسان نیز چنین است، اگر به آفات روحی و جسمی خود توجه نکند، عنصری خطرناک و آلوده خواهد شد و اگر همین انسان در محیطی مانند محیط اطلاعاتی و امنیتی که زمینه های آسیب شغلی در آن بیشتر فراهم است قرار گیرد ولی به آسیب ها و آفات توجه نداشته باشد با سرعت و شدت بیشتری به مرزهای آلودگی نزدیک خواهد شد.
سازمانهای امنیتی که ماموریت های خاص آن با پنهانکاری همراه است و برای اجرای ای ماموریت از ابزار و شیوه خاص پنهانکاری نیز استفاده می نمایند با آسیب های پنهانی در درون و بیرون از سازمان مواجه هستند.
آسیبهای سازمانی
واقعیت این است که در تمام کشورها وجود سازمانهای اطلاعاتی، متضمن آرامش و حفاظت از منافع ملی در برابر مطامع و منافع بیگانگان است.
ساختار محرمانه چنین سازمان هایی و ارتباط تنگاتنگ آنها با نهادها، قدرت کارکردهایشان را متوجه نیروهای داخل نیز می کند. مهمترین نقش سازانهای اطلاعاتی و امنیتی پیاده سازی سیاست ها و اقدامات پنهان مربوط به حفظ امنیت ملی کشور می باشد (1)
بخاطر ویژگیهای دوگانه اقدامات پنهان که مخفی کاری و پیچیدگی اجرا می باشد، طبعاً افراد، ساختار و سازمانهای عادی کشور قادر به اجرای این ماموریتها نمی باشد لذا نقش سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی بعنوان یکی از ساختارهای موثر و کارآمد در حفظ امنیت ملی کشور بیش از پیش بارز می گردد.
حقیقت آن است که نوع شغل و ماهیت کار اطلاعاتی و کیفیت آن بنحوی است که در صورت وجود شرایط مناسب، زمینه انحراف، فساد و آسیب فی نفسه در نزد کارکنان براحتی مهیا می شود. طبعاً این دسته از انحرافات بصورت فردی و با انگیزه های شخصی صورت می گیرد. لذت به لحاظ ماهیت کار اطلاعاتی شناخت آسیب های این مشاغل مهمتر از مشاغل دیگر است.
طبیعت انسان بسیار آسیب پذیر است و در مواردی که این مسئله به روان آدمی مربوط می شود آسیب پذیری افزایش پیدا می کند، حال اگر انسان در محیطی انباشته از زمینه های آسیب مانند سیستم اطلاعاتی قرار گیرد زودتر و آماده تر در مسیر آسیب پذیری قرار می گیرد.
نوع شغل، تعاملات موجود در کار، نقش ابزار اطلاعاتی، بروز شخصیت های کاذب، استفاده از احکام ثانویه پنهان و غیره در یک سازمان اطلاعاتی و امنیتی زمینه هایی برای آسیب پذیری نیروهاست.
بنابراین می توان گفت که یک نظام اطلاعاتی از ناحیه عوامل درون سازمانی و عوامل برون سازمانی در معرض آسیب قرار دارد.
الف) عوامل برون سازمانی
(1) نفوذ: سرویسهای حریف، همواره درصدد نفوذ به داخل سرویسهای یکدیگر هستند که این مسئله بعنوان یک آسیب دائمی تمام سازمانهای اطلاعاتی راتهدید می کند.
(2) تهاجم: در مواقع بحران روابط بین دو کشور، مراکز اطلاعاتی از اهداف مهم تهاجمات فیزیکی است.
(3) فریب: فریب اطلاعاتی به عنوان یکی از شیوه های رایج همچنان از عوامل تهدید سرویسهای و تغییر دهنده مسیر حرکت فعالیت های اطلاعاتی از صحیح به غلط است.
(4) احزاب سیاسی: احزاب و جریانات سیاسی نیز در این دسته از عوامل قرار دارند. احزاب سیاسی که مطابق اهداف ذاتی خود بدنبال بدست گیری قدرت هستند بعضاً در راستای غلبه بر رقیب از امکانات بالفعل سازمانهای اطلاعاتی بهره می گیرند و برای این بهره برداری نیازمند نفوذ در این سازمانها می باشند لذا این مسئله موجب ایراد لطمه به ماموریت سازمان گردیده و آسیب پذیری آن را افزایش می دهد.
ب) عوامل درون سازمانی
(1) ماهیت مشاغل اطلاعاتی:
انواع مشاغل اطلاعاتی از قبیل تعقیب و مراقبت، استراق سمع، هدایت اطلاعاتی، زندان بانی، بازجویی، مصاحبه، و … ذاتاً مفسده برانگیز هستند که به عنوان عوامل جدی آسیب درونی سازمان اطلاعاتی قلمداد می شوند.
(2) گستردگی امکانات و محدوده کار اطلاعاتی:
1-2- اماکن و محیط های کار اطلاعاتی مانند اماکن پوششی، زندانها، مقرهای اطلاعاتی و … از موارد مهم و در خور توجه آسیب رسانی به کارکنان اطلاعاتی است.
2-2- استفاده از احکام ثانویه برای پیشبرد امور اطلاعاتی یکی از مواردی است که منفذ ورود به حریم گناه تلقی می گردد، هر چند کارکنان اطلاعاتی با مجوز شرعی وارد حریم آن می شوند ولی این واقعیت وجود دارد که در رشد آسیبهای شغلی تسهیل ایجاد می کند.
3-2- ابزار و ادوات کار اطلاعاتی و فنی پیچیده که استفاده از آن برای مردم ممنوع است برای کارکنان دست اندرکاران مجاز تلقی شده و از مواردی است که می تواند کارکنان را به مرور زمان دچار آسیب نماید.
(3) گمنام زیستی:
گمنام زیستی یا پنهان نمودن هدفهای اصلی برای کارکنان اطلاعاتی از نظر روانی در درازمدت یک آسیب جدی است که نتیجه آن زمینه سازی بروز عقده های روانی، افزایش ناهنجاریهای رفتاری و امراض روانی در اطلاعات است.
(4) گزینش:
عدم دقت در گزینش و به کارگیری افراد فاقد شرایط روانی مناسب در مشاغل اطلاعاتی از تسهیل کننده های جدی بروز آسیب شغلی است.
(5) قدرت فزاینده:
طبیعت دستگاههای اطلاعاتی امنیتی به گونه ای است که استعداد بسیاری در آنها برای تجاوز به حقوق شهروندان خصوصاً افراد صاحب نظر مستقل منتفذ وجود دارد، زیرا سیستم این دستگاهها معمولاً بسته و معطوف به قدرت است. الگوهایشان عمودی، متمرکز و کارکرد آنها مخفی است. اختیارات قانونی آنان براساس تعقیب، تجسس و تعرفه های سریع و میان بر بوده و مدعیانش مولفه هایی همچون امنیت ملی، کیان اجتماعی و موجودیت یک نظام سیاسی است و معمولاً در اقدامهای خود به اینگونه دعاوی استناد می جویند و استدلال می کنند، در نتیجه کمتر جایگاهی می تواند بر آنان نظارت نماید که آیا عملکرد سازمان اطلاعاتی واقعاً برای تامین امنیت ملی بوده یا خیر؟
(6) مشکلات خاص نظارتی
برای بررسی ضرورت نظارت بر دستگاه های اطلاعاتی از حیث کاری باید به طور لکی به موضوع مهم روابط اطلاعات و مصرف کنندگان و رابطه اطلاعات با سیاست و سیاستمداران توجه داشت. ضمن تاکید بر اینکه وجود فاصله بین نهاد اطلاعات و سایر نهادهای سیاسی که خود متضمن حفظ استقلال فعالیتها، شکل گیری و قوام حرفه مستقل اطلاعات و ارتقای کارآیی و کارآمدی آن موجب تامین منافع ملی نظام خواهد شد، باید گفت مسئله نظارت باعث رونق گرفتن کیفیت فعالیت اطلاعاتی نیز خواهد شد. به سخن دیگر با تقویت نهادهای نظارتی، کم و کیف امور اطلاعاتی و جایگاه سازمان اطلاعاتی برجسته تر خواهد شد و نیز تحلیلها و یافته های آن از مقبولیت بالاتری برخوردار خواهد شد.
برای بررسی دقیق تر بحث، استدلال های ذیل باید مورد امعان نظر قرار گیرد.
الف- نظارت باعث اعتماد مسئولین به اطلاعات می شود، چون اطلاعات باید در خدمت سیاستگذاران باشد. اگر سیاستمداران و مصرف کنندگان احساس نظارت داشته باشند، داده ها و تحلیلهای اطلاعات را به راحتی می پذیرند چون یک اصل اساسی مهم در نزد مصرف کنندگان اطلاعات، نحوه تولید اطلاعات است که این خود از نتایج کار اطلاعاتی مهمتر است.
ب- وجود نظارت باعث اعتماد مصرف کنندگان به نحوه فراینده تولید اطلاعات می شود زیرا به صحت و درستی روشها، رعایت اصول و موازین قانونی و قضایی درکار پرسنل اطلاعاتی تردید نخواهند داشت.
ج) تولیدات ومحصولات اطلاعاتی با محصولات یک کارخانه قابل مقایسه نیست به همین دلیل تولید انبوه ومتنوع محصولات اطلاعاتی در برخی سارمانای اطلاعاتی مورد انتقاد قرار گرفته و بر تولید اطلاعات کیفی و موثر وکاهش از حجم محصولات تاکید شده است.
د) صداقت محور اصلی تمام فعالیتها وهویت سازمان اطلاعاتی است. از این روحتی صاحبنظرانی که بر نظارتهای ساختاری تاکید فراوان دارند معتقدند بدلیل دخالت عامل انسانی هیج یک از نظارتهای بیرونی کامل نیستند.
ه) سازمانهای اطلاعاتی ویژگیهای منحصر بفردی دارند، هر چه از خارج به داخل سازمان تزدیک تر می شویم و هرچه در سازمان به شخص عمل کننده نزدیک گردیم، مشخص شدن نظارت قوی تر خواهد شد. این امر اقتضای فعالیت اطلاعاتی است یعنی محیط فعالیتهای اطلاعاتی (به خصوص عملیات) این گونه تعریف شده است که بر اعتماد و قدرت شخص پایه گذاری می شود.
بنابر این برخلاف محیط های معمولی ومتعارف ، به جای تاکید بیش از حد به نظارتهای بیرونی باید برنظارتهای درونی و شخصی توجه نمود، به عبارت دیگر باید به تناسب ظرف و مظروف توجه داشت تا فعالیتها به صورت طبیعی وآسانتر انجام شود. لذا اگر درمحیطهایی که اقتضای فعالیت درآن عملی، رسمی و شفافیت است بیش از حد به نظارت شخص توجه شود، احتمال فساد بالا می رود . برعکس اگر در محیطهای پنهان و غیر شفاف . نهادهای رسمی نظارتی بیش از حد دخالت نمایند، احتمال ناکارایی و همجنین قرار گرفتن فساد در لایه های پنهان تر بیشتر می شود زیرا ابزار چنین کاری در اختیار عنصر سازمانی وجود دارد وبسیاری از اسرار و اطلاعات کاملاً مشخص است و در جایی ثبت نمی شود، بنابر این سرمایه گذاری برنیروی انسانی مناسب از ابتدای استخدام تا پایان کاروی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
در جمهوری اسلامی ایران با توجه به اسلامی بودن نظام ولزوم انتخاب نیروهای اطلاعاتی از بین معتقد ترین افراد ، ابزارهای مناسب برای تقویت نظارتهای مشخص و درونی وجود دارد لذا باید از این توانایی و استعداد به نحو شایسته استفاده شود. البته نادیده گرفتن مسایل فوق و نقدان برنامه ریزی در نظارت های درونی ویا نامناسب بودن نظارتهای بیرونی توانایی واستعداد فوق رابه سلاحی مخرب تبدیل ودر نتیجه فساد بیشتری تولید می کند.
(7) برتری اصل مجرمیت وسوء ظن:
این امر یکی از مصادیق آسیب اطلاعاتی است که به جای عمل به اصل برائت، اصل مسلم مجرمیت شهروندان اتباع مدنظر باشد. طبق این اصل افراد مجرم شناخته می شوند مگر خلاف آن ثابت شود. مجرم شناختن انسانها پیش از محاکمه گاهی ناپسندیده ترین و نکوهیده ترین نحوه برخورد با انسانهاست. تجسس غیرقانونی در زندگی و ایجاد جو غالب باعث عدم احساس امنیت و ایجاد بدبینی و تردید نسبت به بیان حقایق در جامعه می شود.
اقدام به متقاعد کردن افراد جهت پذیرش جبری آنچه غیرمنطقی و غیرقانونی است آسیب های عمده ای را متوجه نظام اطلاعاتی می کند.
اصل مجرم دانستن افراد جامعه موجب کاهش حریم خودیها و راندن مردم به سمت قطب های معارض با حاکمیت می شود. این روند نیز حاصلی جز گوشه نشینی و کناره گیری نیروهای دلسوز و کارآمد نظام ندارد. این عملکرد در عوض رشد نیروهایی را سبب می شود که منفعت طلبانه وارد صحنه شده و هدفی جز بهره برداری شخصی ندارند. بدیهی است چنین افرادی تابع محض هستند و برای حفظ منافع مقطعی یا بلندمدت خود حاضر به پذیرش هر شرایط واصلی بوده و از هرگونه نقادی و طرح دیدگاههای مخالف و منطقی پرهیز می کنند. واضح است که این گروه نمی تواند برای کشور دلسوز بوده و افرادی ایثارگر باشند. حاکمیت اصل مجرمیت به جای اصل برائت و تعبیر جرم درحوزه های سلیقه ای حاصلی جز خسران برای نظام نخواهد داشت و کشورها هنگامی که در آستانه آزمایشی سترگ ایستاده اند باید تغییر بنیادین و تصحیح شیوه های نظام اطلاعاتی را پیشه گیرند تا بشارتی برای نیروهای دلسوز و هواخواهان واقعی منافع و امنیت ملی و تهدید جدی برای متظاهران و منفعت طلبان باشد.
نتیجه گیری:
دستگاههای اطلاعاتی صرف نظر از اینکه در کدامین نظام سیاسی فعالیت می کنند همواره در معرض چالشها، آسیب ها و مباحث جاری در سطح نخبگان سیاسی و افکار عمومی بوده و هستند، خواه اینکه این چالشها و تعرضات در سطح آشکار مطرح می شود یا اینکه در میان نخبگان سیاسی و حتی عامه مردم به نحوه پنهانی درآید، به سخن دیگر اینگونه دستگاه ها بنا به دلایل عدیده ای از جمله ماهیت فعالیت ها، حساسیت، روشها، اهداف، و قرار گرفتن در بطن روندهای سیاسی مهم زیر ذره بین افکار عمومی و فعالین سیاسی هستند. بنابر این با شکل گیری اولین زمینه های انحراف در این دستگاه ها، چالشها، تهاجمات و در نهایت بحرانهای عمیق در آنها بروز پیدا می کند. این چالشها بسته به ماهیت نظام سیاسی، بشکل آشکار و یا پنهانی بخود می گیرد. در معرض چالش قرار گرفتن دستگاههای اطلاعاتی- امنیتی و پیشروی آن تا حد شکل گیری بحران در درون این دستگاهها برای اعتبار، حیثیت، اعتماد، کارآمدی و مشروعیت نظام سیاسی بسیار خطرآفرین می باشد. ضمن اینکه کفایت و اقتدار دستگاه اطلاعات به مثابه نهاد متکفل برقراری امنیت و کنترل یا مقابله با تحرکات بی ثبات کننده، خدشه دار می شود. با بررسی اجمالی تاریخ اطلاعات در کشورهای مختلف به ویژه نظام های سیاسی که خود را پایبند اصول دمکراسی دانسته اند، بروز اینگونه چالشها و بحرانها برای دستگاه های اطلاعاتی امر طبیعی و همیشگی می باشد، که نمونه بارز آن در ایران، موضوع قتلهای زنجیره ای بوده است.
هر چند محو مقابله و مدیریت بحران دستگاه های مختلف اطلاعاتی بسیار متفاوت بوده است لیکن این بحرانها عموماً دارای ویژگیها و شرایط بروز مشترکی بوده و در تجزیه و تحلیل این چالشها نکات مشترک فراوانی یافت می شود از جمله اینکه گفته می شد بروز اوضاع نامناسب در دستگاه های اطلاعاتی بدلیل عدم حقوق و مقررات و موازین قانونی کشور، توسط دستگاههای اطلاعاتی است.
دست آخر اینکه دخالت ها و عکس العمل های حین بروز بحران و پس از آن نیز که از سوی مدیران دستگاه های اطلاعاتی و یا نهادهای قانونی و سیاسی انجام می شود تا حد زیادی به مسئله فقدان یا ضعف نظارت بر دستگاه اطلاعاتی معطوف است.
منابع:
1- ستوده، هدایت ا…، آسیب شناسی اجتماعی انتشارات آوای نور
2- مطهری مرتضی، انسان و ایمان صدرا تهران 1360
3- اتوگلدین برگ روانشناس اجتماعی ترجمه دکتر کاردان، انتشارات دانش و اندیشه سال 1375
فهرست مطالب
اقسام آسیب های سازمان های اطلاعاتی 0
مقدمه 1
آسیبهای سازمانی 3
الف) عوامل برون سازمانی 5
ب) عوامل درون سازمانی 5
(1) ماهیت مشاغل اطلاعاتی: 5
(2) گستردگی امکانات و محدوده کار اطلاعاتی: 6
(3) گمنام زیستی: 6
(4) گزینش: 7
(5) قدرت فزاینده: 7
(6) مشکلات خاص نظارتی 7
(7) برتری اصل مجرمیت وسوء ظن: 10
نتیجه گیری: 12
منابع: 14
30
15