اسکان غیررسمی
پیامد های محیط زیست
واثرات اجتماعی
اسفند ماه 1390
تعریف مساله
مفهوم حاشیه نشینی معادل های فراوانی دارد . بد مسکنی . زیست حاشیه ای اسکان غیر رسمی زاغه نشینی . گود نشینی و ….
منظور از حاشیه نشینان کسانی هستند که در محدوده اقتصادی شهر زندگی می
کنند ولی جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر نشده اند .
خود شیوه جدیدی از زندگی را به وجود اورده اند که نسبت به سه شیوه رایج زندگی یعنی شهری و روستایی و ایلی متفاوت است و با ویژگی های اجتماعی و اقتصادی مخصوص خود بافت فیزیکی معینی را به وجود می اورد .
حاشیه نشنان شهر های بزرگ سه دسته اند
1. مهاجرانین از روستا ها و شهر های دیگر یا به عبارتی از شهر ها و شهرستانها به کلان شهر ها
2. مهاجرین کلان شهر نشین به حاشیه به سبب هزینه بالای مسکن ( به خصوص تهران )
3طراف شهر که به سبب گسترش محدوده شهر . روستاییان ادر داخل محدوده شهر قرار گرفته اند .
بیان ضرورت و توجه به موضوع حاشیه نشینی
افزایش جمعت جهان : در هر دقیقه در جهان 280 نفر متولد و 100 نفر می میرند . سالی 95 میلیون به ساکنین زمین اضافه می شوند .
جمعیت 6 میلیاردی جهان در سال 2100 به 48 میلیارد خواهد رسید .
در سال 1950 تعداد شهرهای با جمعیت بالای یک میلیون نفر 75 شهر بود در حالی که در سال 1999 ( پایان قرن بیستم ) این تعداد به 352 شهر رسیده و پیش بینی می گردد نا 2015 این عدد به 558 شهر برسد . ( داوود پور 1384.)
رقم حاشیه نشینان شهری جهان تا سال 2020 به 1400 میلیون نفر افزایش خواهد یافت .
بیان ضرورت و توجه به موضوع حاشیه نشینی در ایران
بر اساس تحقیقات جهانی در سال 1990 ، 42 درصد جمعیت شهر نشین جهان سوم را ساکنان حاشیه نشین تامین می کنند .
پس از انقلاب اسلامی نرخ رشد جمعیت در ایران به 3/8 رسید که بالاترین نرخ رشد در جهان بوده است . در حال حاضر جمعیت 70 میلیونی با نرخ رشد ¼ درصد در ایران ثبت گردیده است . از این تعداد 70 درصد شهر نشین و جمعیت واقع در سن کار 50 میلیون نفر در سال 89 براورد می گردند .
پیش بینی می گردد این جمعیت تا سال 2100 به 560 میلیون برسد .
مسئله چیست
رشد جمعیت شهری با الگوی نامتوازن
پدیده Over – Urbanization
محدودیت منابع و ظرفیت ها
نابرخورداری و کنار گذاشته شدن گروه عمده ای از شهرنشینان
تشدید مسئله با قوانین و مقررات محدود کننده
اسکان غیررسمی و خود انگیخته
ناپایداری شهری
توماس فریدمان : اگر به دیدار محله بدی نرفته اید، محله بد به دیدار شما خواهد آمد
ویژ گی های اسکان غیر رسمی
مسکن سازی شتابزده خارج ازبرنامه ریزی رسمی شهرسازی
پیوستگی عملکردی باشهراصلی وگسست کالبدی از آن
کمبود یا کیفیت نازل خدمات شهری
تجمعی از افراد کم درآمد در محیطی باکیفیت پایین زندگی
الگوی ساخت متناسب با توان مالی گروههای کم درآمدمهاجر
مخاطرات محیطی و آسیب های اجتماعی
بافت نا متعارف و نابسامان، سیمای نازیبا، خدمات نازل
محرومیت مشاغل نامطمئن، مستعد نابهنجاری و ناآرامی
دلایل نظری حاشیه نشینی
نظریه های حاشیه نشینی را در دو حوزه مسائل شهر و ومساله مهاجرت بررسی کرد . و آنها را در سه سطح خرد ومیانه و کلان تقسیم بندی نمود . که در سطح اول شرایط تاریخی ، علل پیدایش شهر ها و فضای بین الملل و … مورد بررسی ، در سطح میانه به خصوصیات منطقه و شهر و کشور و در سطح خرد به مطالعه موردی انها می پردازیم .
مباحث نظری و تئوریک را از منظر دیگر می توان به چهار دسته زیر تقسیم بندی نمود .
نظریه بوم شناسی : با توجه به بافت فیزیک شهر به مکانیزم پیدایش حاشیه نشینی می پردازد
ارنست برگس : شهر را دوایر متحد المرکزی می داند که در هریک فعالیت خاصی در جریان است و ساکنان آن با خصوصیات خاص در دایره دیگری زندگی می گنند .
مکینتاش و کلود گرون : مکینتاش 4 عامل را در نظریه حاشیه نشینی مد نظر دارند الف) محیط فیزیکی اطراف خانه ب) شرایط فیزیکی خانه ج) صاحب خانه د) ساکنان خانه انها معتقدند با بهبود شرایط عمومی محیط صاحبان و ساکنان خانه نیز از خانه ها بهتر نگهداری می کنند و از این طریق حاشیه نشینی پایان می یابد .
نوسازی اجتماعی : افرادی که برای کار به شهر ها وارد می شوند به مسکن ارزان نیاز دارند که محل هایی به طور موقت برای انها ایجاد می شود و به مرور این محل ها به صورت قطعی محل سکونت برای مهاجران شهرهای صنعتی تبدیل می گردند.
نظریه چهارم : عامل مهاجرت را علت اصلی حاشیه نشینی می داند. این نظریه معتقد است سیل مهاجران به شهر ها وارد می شوند که برخی خود را با ویژگی های آن تطبیق می دهند و انهایی که نمی توانند پشت دروازه های شهر به حاشیه نشینی می پردازند .
نظریه پنجم : این دسته حاشیه نشینی را در سه سطح کلان و میانه و خرد بررسی می کند و بر این عقیده هستند که در سطح کلان نظام سرمایه داری مسکن و زمین را به انباشت سرمایه تبدیل می کند و نیاز به سرپناه کاخ نشینی تا کوخ نشینی را پدید می آورد .
درسطح میانه به مرور نداشتن مسکن به امری همیشگی تبدیل می شود و در طی مدت باافزایش جمعیت و مهاجرت جوانان به شهر مشکل کمبود مسکن حاد تر می شود .ودر سطح خرد واکنش تجربی به معضل مسکن خانواده سبب بیتوته کردن در انواع خانه ها می گردد .
نظریه پردازی و نگرش ها
لیبرالیسم : مسئله ای گذرا است و با توسعه اقتصادی مرتفع خواهد شد .
محافظه کار : غده ای چرکین است و باید آن را جراحی کرد و دور ریخت
رادیکال ها بادید گاه چپ : ریشه در نظام نابرابر سرمایه داری می داند و با وجود آن قابل حل نیست .
نئولیبرالیسم : دولت حداقل ، رویکرد قانونی بوروکراتیک
رفرمیست های شهری: بهبود وضع موجود
اسکار لوئیس : محافظه کاران – فرهنگ فقر – چرخه فقر قراردارند و بیرون اوردن انها کار ساده ای نیست ( پاکسازی)
چارلز ابرامز: تغییر در نگرش نهادهای بین المللی
اف سی ترنر و مانگین : ساخت مسکن خودیار توسط فقرا و نقش تسهیل کننده دولت و به مثابه راه حل
استاکس : آلونک های امید و نا امیدی هستند و باید با دودیدگاه به انها توجه نمود .
جنیس پرلمان : ساختارشکنی و نقد حاشیه ای بودن
هانتینگتون در بررسی حاشیه نشینان شهرهای امریکای لاتین در دهه 1960 بر این نظریه است که حلبی آباد ها می توانند عامل بروز جنبش های اجتماعی باشند . که 4 عامل در /ان دخالت دارند
1- روستاییانی که به شهر مهاجرت می کنند به دلیل اینکه زندگیشان را با زندگی روستایی مقایسه می کنند احساس توفیق نسبی می نمایند حتی اگر در بد ترین حالات باشند .
2- مهاجران روستایی ، ارزش های روستا از جمله احترام اجتماعی و انفعال سیاسی را با خودشان به شهر می آورند . علاوه بر آنکه سطح اگاهی و اطلاعات سیاسی در میان افراد پایین است .
3- یکی از عامل های مهم در کاهش تند روی های سیاسی در میان الونک نشین ها نیاز انها به تامین فوری به غذا و شغل و مسکن است که تنها با همکاری نظام قابل حصول است .
4- الگوهای سازمان اجتماعی در حاشیه نشین ها از تندروی ها در نسل اول جلوگیری می کند .
جمعیت حاشیه نشین در جهان 2001 ( UN – HABITAT 2003 )
وضعیت و موقعیت مناطق حاشیه نشین در برخی کشورها
در خوش بینانه ترین آمار 15 % حاشیه نشینان در ایران زندگی می کنند .
پیشینه حاشیه نشینی در برخی کشور ها
جنیس پرلمن – ریودوژانیرو
جنیس پرلمن
بررسی تطبیقی بعد از 32 سال
از افسانه حاشیه نشینی تا واقعیت حاشیه نشینی
نمونه هائی از آلونک نشینی
نمونه هائی از آلونک نشینی درجهان
علل مهاجرت روستایی در ایران
الگوی مالکین اراضی 55 درصد کشاورزان زمین ندارند و یا 5 درصد زمین های کشاورزی در اختیار انها است .
تفاوت در توزیع در امد های شهری و روستایی
توزیع اعتبارات کشاورزی : 1/5 اعتبارات مورد نیاز و سلطه سلف خران
کمبود امکانات تسهیلاتی و تاسیساتی
شرایط کنونی اسکان غیر رسمی
تجمعی ازحداقل یک هفتم جمعیت شهری، دست کم 6 تا 7میلیون نفر(15%)
حدود سه چهارم اسکان غیر رسمی درده شهر بزرگ کشور
چشم انداز گسترش پدیده درده سال آینده
تحمیل هزینه بسیار زیاد در مقایسه با پیش نگری
محله نا امیدیSlum of Despair
محله امید Slum of Hope
اصفهان- محله زینبیه
سنندج – محله تقتقان
تبریز- محله آخمیه
کرمانشاه – محله دره دراز
سنندج – محله تقتقان
بندر عباس – محله ایسنی
اهواز – محله منبع آب
تبریز – محله آخمیه
12366708 نفر
کل جمعیت 20 شهر
180603/4 هکتار
کل مساحت 20 شهر
14509/20هکتار مساحت سکونتگاه های غیررسمی در 20 شهر
9/77درصد
2815507 نفر جمعیت سکونتگاه های غیررسمی
درصد 21/94
درصد 91/75
درصد 8/25
ارومیه
تبریز
کرمانشاه
الگوهای شکل گیری اسکان غیررسمی
رویکردها و گزینه های حل مسئله
جنبه های ناپایداری
امنیت در سکونتگاه های غیررسمی
خطرات سکونتگاه های غیر رسمی
علل بزه و خشونت در محلات فقیرنشین
ملی: تبعیض و بی عدالتی
محلی: اقتصادی، محیطی
و اجتماعی
محله: شرایط، الگو و کارکرد
خانواده: آموزش ، درآمد و ..
برخی سکونتگاه های غیررسمی مستعد رفتارهای پرخطر و بزه هستند، چون:
غیررسمی بودن شرایط مناسبی برای فعالیت های غیرقانونی است
ارزانی و تجمع فقر و فقرا
انگیزه اجتمای و اقتصادی بالا برای جذب به گروه ها و باندها
گرایش به شورش های شهری
کمبود زیرساخت ها و امکانات
بیکاری و مشکلات اجتماعی
به حاشیه رانده شدن در نظام
اجتماعی – اقتصادی جدید
شورشهای شهری
فقر در هر جا، تهدیدی برای همه جاست
فقر توانمندی( آمارتیا سن)
اگر برتری افراد جلوهای از توانمندی آنهاست، پس فقر جلوه ای از سلب توانمندی است.
فقر توانمندی بسیار عمیقتر از جنبه درآمدی است.
فقر دسترسی
علل پیدایش حاشیه نشینی در تحلیل های مختلف
استقرار فعالیت ها در مراکز کلان شهر ها موجب گرایش جمعیت به اسکان در حاشیه ها و ضعف نظام مدیریتی برای کنترل این گرایش وموجب افزایش جابجایی های داخلی منطقه می شود .
گرانی قیمیت مسکن و احاره بها در کلان شهر ها و محدودیت ساخت و ساز در محدوده استحفاظی
کم بودن درامد در مبدا و ایجاد درامد بیشتر در شهر
عدم امکان بهره مندی از تسهیلات رسمی و زیستی و تسهیلات برای رفع نیازهایشان
بیکاری در مبدا
جاذبه شهر و ترویج فرهنگ شهر نشینی و عدم بر نامه ریزی برای مسکن مهاجران
گسیختگی نظام های ارتباطات و زیرساخت های شهری و گسترش ابعاد سکونتگاههای خودرو
علاقه به گمنام زیستن مهاجران روستایی در اتر تحریک شدن برای زندگی بهتر و آسیب پذیری و تهیدستی
عدم دسترسی به امکانات بهداشتی ، تحصیلی و رفاهی بیشتر برای فرزندان
پیدا کردن شغل مناسب در مقصد
سیاست های نامناسب دولت در تامین مسکن قشر کم درامد
عدم وابستگی به مبدا
بی عدالتی ناشی از نظام سیاسی و مدیریتی جامعه
پیامد های حاشیه نشینی در تحلیل های مختلف
افزایش فاصله اقتصادی و اجتماعی شهر نشینان و حاشیه نشینان
عدم دسترسی و کمبود مدرسه درمانگاه بهداشت و تجهیزات شهری و رفاهی
شیوع بیماری و جارب بودن آبهای سطحی
دوری کردن از قانون و مارکز انتظامی و ضعف امنیت
عدم کنترل جمعیت شهری و وجود گروههای قومی و خرده فرهنگ ها
بهره مندی کم از خدمات عمومی ، آلودگی آب و تعفن و گرد و خاک در مناطق حاشیه نشین
واحد های مسکونی که از نظر کمی و کیفی در سطح پایینی قرار دارند .
خانه سازی غیر استاندارد و افزایش خطر سوانح طبیعی
اختلال در شکل گیری نظام شهری کارآمد
اتکا به سازکارهای سنتی و دوری از واحد های تجاری در حاشیه
تجمع مکان ها وسر پناهای کوچک و فشرده و وچشم انداز های نا مطلوب
استقرار در اراضی کشاورزی و از بین بردن انها و رها شدن مشاغل کشاورزی
افزایش مشاغل دوره گردی خرده فروشی کارگران ساختمانی و ایجاد مکان های نا مطلوب
ساخت و سازهای پنهانی و شبانه و کم دوام و با چهره فرسوده
محرومیت افراد از حقوق مدنی به سبب قدرت اندک سیاسی
گسترش فعالیت های زیر زمینی و غیر قانونی و جرم ستیزی
فشار روز افزون بر ساختار سیاسی برای تامین امکانات و حقوق شهروندی و به رسمیت شناخته شدن
رشد سریع جمعیتی و گسترش کنترل نشده فیزیکی
مکان گریزی در حول محور های ارتباطی و ایجاد ترافیک های سنگین
ترکیب نا متوازن بخش های مختلف مشاغل و رشد سریع مشاغل خد ماتی و خرد و ….
بیکاری فقر و اعتیاد
استفاده غیر مجاز از خدمات شهری مانند آب ، برق و ….
راهکار های حاشیه نشینی در تحلیل های مختلف
برنامه ریزی برای نیاز های موجود با توجه به هدایت مهاجرین و ایجاد تعلق اجتماعی در مبدا برای جلوگیری از مهاجرت
اصلاح ساختار نظام شهر سازی و رفع کاستی ها در قوانین و نهاد های برنامه ریزی در برخورد با کم درامد ها
توزیع درامد مناسب بین اقشار شهری و د=روستایی و کلان شهر ها
مداخله دولت و نهادهای مدنی در خود کفایی و تنوع اقتصادی حاشیه نشینان
بررسی راهکار های کاهش دخالت دولت در زمینه های تصدی گری و غیر ضروری و اعمال نظارت و هدایت
امکان سکونت انعطاف پذیر و ایجاد ترکیب های جمعیتی در محله های مختلف
برنامه ریزی برای نقاط در حال گسترش
تدوین معیار ها وشاخص های زیست اقشار کم درامد و لحاظ نمدن در مناسبات شهری
امکان شناسایی و گسترش ساختار اصلی شهر و شناسایی نقاط خالی
نهاد سازی و ایجاد مالکیت ودر ماد سازی در مبدا برای جلوگیری از مهاجرت
احیای فرهنگی مهاجرین در مقد و ایجاد وابستگی های شهری با توجه به الگوهای خاص مهاجرین
مشارکت حاشیه نشینان در حل مشکلات محلات و تشویق جهت ارتقا سطح زندگی محلات حاشیه نشین
راهبرد کلان
بهسازی سکونتگاه( تامین زیرساخت ها ، رفع خطرات، حل مشکلات مالکیت، ارتقای مسکن و محیط و …)
توسعه اقتصاد محلی( کارآفرینی شهری، ساماندهی بخش غیررسمی، و…)
برنامه ریزی و طراحی شهری( عدالت فضایی، کاهش عوامل خطر و …)
برنامه ریزی اجتماعی( تقویت سرمایه اجتماعی، رفع مسالمت آمیز کشمکش ها ، آموزش رفتارهای پر خطر و …)
از توجه شما متشکرم