بسم الله الرحمن الرحیم
آشنایی با معماری اسلامی
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
مسجد
پاییز90
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
مفهوم نمادین اجزای مسجد
مقدمه
مساجد اسلامی جلوه ای از زیبایی بصری و نمونه بارزی از تلفیق و ارتباط فرمهای نمادین با باورهای عمیق اعتقادی است. اشکال الگویی و ارتباط سمبولیک در تمامی جوانب و نماهایشان به وضوح دیده می شود.
سمبل ها در مساجد در مقام دیداری است که از مرتبه خویش نزول کرده است تا بیان معانی متعالی کند.
مسجد النبی – عربستان ( مدینه)
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
تعداد اندکی از فرمها ذاتا اسلامی اند. البته معماران اسلامی معمولا از فرمهای موجود و متناسب با اقلیم در فرهنگ اجداد خود در جهت رسیدن به اهدافشان استفاده می کردند.
معمار اسلامی معمولا مشغول تجربه فرمهای جدید نبود بلکه ترجیها یا به بهسازی فرمهای موجود می پرداخت یا به آن تزیینات بیشتری می افزود.
مسجد تاریخانه – دامغان
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
گنبد
آسمان، سقف یا ساختمان بیضی شکل که غالبآ با آجر بر فراز معابد، مساجد، قبور یا آرامگاه ها می سازند.
گنبد مسجد جامع یزد – قرن هشتم هجری
گنبد مجتمع سلطان احمد – استانبول
– قرن یازدهم هجری
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
گنبد
گنبد یا آسمانه همانطور که از نامش بر می آید، شباهتی رمزی با آسمان و عرش را بیان می کند. گنبد مظهر آسمان و فضای مکعبی شکل زیر آن مظهر زمین و ماده ، و قوس مقرنس کاری شده آن همچون حلقه واسط زمین و آسمان تلقی می گردد.
مشتاق علیشاه – کرمان
انواع گنبدها در کشورهای اسلامی
گنبد مسجد النبی – عربستان (مدینه)
قبه الصخره – بیت المقدس
مناره
مناره : جای نار، جای نور، جای روشنایی، ساختمان برج مانندی که در کنار راه می سازند برای چراغ روشن کردن یا راهنمایی.
مناره قطبیه – مراکش – قرن ششم هجری
مناره
مناره عنصر دعوت کننده، نشانه عروج و عنصر مسلط بر کالبد شهر است.
مناره یادآور جملات اذان است که خود نشانه منحصر به فرد اسلام است.
مناره هم نمادی بصری، هم متذکری شنیداری و هم سمبلی کالبدی از حرکت، عروج و اشاره به آسمان است.
مناره مسجد النبی – عربستان ( مدینه)
نقش مناره در مسجد
نقش مناره در مسجد جنبه های متفاوتی دارد. مثلا
نقش سازه ای که برای جلوگیری از رانش ناشی از فشار در، جفت مناره طرفین با وزن زیاد خود این رانش را به زمین منتقل می کنند .
همچنین ارتفاع بلند مناره به درک موقعیت مکانی مسجد کمک می کند.
سردر مسجد جامع – یزد
برای نمازگزاران دور از مسجد، خط فرضی که در آسمان با عبور از بین دو مناره گنبدخانه، به سمت نوک گنبد نشانه می رود امتداد و جهت قبله رامشخص می کند.
مسجد جامع – اصفهان
گوناگونی فرم مناره ها
گوناگونی فرم مناره ها
نمونه هایی از مناره در کشورهای اسلامی
مناره اقادیز – نیجر – قرن سیزدهم هجری
مناره ملویه – سامرا – قرن سوم هجری
نمونه هایی از مناره در کشورهای اسلامی
مناره مسجد سلطان احمد – استانبول
– قرن یازدهم هجری
مناره مجتمع قایتبای – قاهره
– قرن نهم هجری
حیاط (صحن)
این بخش برای اغلب بیننده ها مهمترین قسمت مسجد است. تاثیر مسجد مستقیما به اندازه حیاط بستگی دارد. فضای عظیم خالی هر بیننده را متوقف می کند و او را متوجه این نکته میسازد که دنیای بی روح و کسل کننده روزمره را پشت سر گذاشته است.
منظره سه بعدی از مسجد کوفه با صحن یکطرفه – قرن اول هجری
حیاط یا صحن مسجد از مهم ترین عناصری است که در قرون متمادی و در مساجد بنا شده است.
در گستره ممالک اسلامی، چه آنهایی که توسط خلفا و سلاطین ساخته شده و چه مساجد محلی که در نهایت سادگی به دست مردم ایجاد می شدند،صحن ضمن هویت بخشیدن به مسجد، تجلی وحدت آنها بوده است.
صحن مسجد الازهر – قاهره – قرن چهارم هجری
سه عامل باعث شده که استفاده از حیاط مرکزی به عنوان یکی از عناصر اصلی در ساخت مسجد مورد استفاده قرار گیرد:
نفوذ جهان بینی اسلام
الگوی مسجد مدینه
سنت استفاده از حیاط مرکزی در فرهنگ معماری خاور میانه
صحن مسجد النبی قزوین – قرن سیزدهم هجری
صحن مرکزی :
مرکزیت در اسلام نمادی از وحدت وجود است و بنا بر این بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است.
در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت، فضا های پر و خالی مسجد، هر یک یه گونه ای به کیفیات فرمی و فضایی مجهز می شوند : فضای بسته با گنبد و فضای باز یا صحن با قرارگیری در مرکز زمین.
مسجد گوهرشاد – مشهد
صحن مربع شکل :
مسجد ابن طولون در قاهره، طرح اولیه مسجد جامع یزد و مسجد جامع اسریناگار در کشمیر هند دارای چنین حیاط هایی هستند. در هند، صحن غالب مساجد به صورت حیاط مرکزی و دارای ابعاد بسیار بزرگی است.
صحن مربع شکلی که نمادی از ثبات و پایداری است وقتی در مرکز مسجد قرار می گیرد به عنوان یک عنصر نظم دهنده به مسجد عمل کرده، قطبی می شود که فضای اطراف را تحت تاثیر خود قرار می دهد.
صحن مرکزی – مسجد ابن طولون – قاهره – قرن سوم هجری
سابقه بنایی واسطه میان صحن و درون بنا بنام ایوان به قبل از اسلام و به اشکانیان و ساسانیان بازمی گردد.
ایوان
ایوان مداین – تیسفون
ایوان از نظر کارکردی:
این فضای خالص ایرانی نقش واسطه میان درون و برون، سرما و گرما و نور و تاریکی را بازی می کند.
این فضا، فضای مکث و بحث مسلمین بعد از نماز، تماشای صحن و تفکر مومن در عالم خلقت است.
مسجد جامع – اصفهان
ایوانی که در جهت قبله است به وسیله عمق و یا ارتفاع بیشتر اهمیت می یابد و در نتیجه به فضای صحن، در عین ایستایی، جهتی معنوی می دهد.
مسجد جامع عباسی – اصفهان
هشتی
هشت یعنی برجسته، بیرون آمده، تنها جایی که از منطقه بسته خانه یا مسجد بیرون می آمده و ارتباط با خارج داشته است. جهت ایجاد مکث، تقسیم و فضایی جهت انتظار.
هشتی : فضای هشتی تعمدا فضایی نیمه تاریک است و نور محدود دارد که از طریق درگاه یا پنجره مشبک صحن تامین می شود که دید مبهم صحن به بیننده تحرک و کنجکاوی می بخشد.
محراب محراب: بالای خانه، صدر مجلس، جای ایستادن پیشنماز، قبله
محراب که در لغت از ریشه حرب می اید ضمن انکه
جهت قبله را به بیننده القا می کند به صورت نمادین
محل نبرد با شیطان است.
محراب مسجد جامع اصفهان (محراب الجایتو)
– اصفهان – 710 هجری
ویژگیهای محراب
اول، فرورفتگی است که در و محل عبور را تداعی و به نمازگزار القا می کند که جهت حرکت و مسیر عبور معنوی کجاست.
دوم، اینکه غالبا از قوس و تاقی در راس خود بهره می گیرد با مشابهت به گنبد که خود تمثیلی است از کلیت مسجد.
محراب مسجد کبیر – سیلوان(ترکیه)
– قرن هفتم هجری
نمونه هایی از محراب
محراب مسجد جامع برسیان
– اصفهان (روستای برسیان) – دوره سلجوقی
محراب مسجد شیخ لطف الله
– اصفهان – قرن یازدهم هجری
نمونه هایی از محراب
محراب مسجد سلطان حسن – قاهره
– قرن هشتم هجری
محراب مسجد قرطبه – اسپانیا
– قرن چهارم هجری
منبر
منبر هیچگاه به محبوبیت نسبی ای که محراب در معماری اسلامی دارد نرسید.روشن است که به راحتی دیده شدن خطیبی که خطبه می خواند، دارای اهمیت ویژه ای است.
منشا منبر: منبر یادبودی است از صندلی بلندی که حضرت محمد(ص) از روی آن برای پیروانش نطق ایراد میکرد، اما هیچگونه سر نخی از این موضوع باقی نمانده است.نظریه دیگر منشا منبر را تخت بلندی که از روی آن سرلشکران ساسانی از ارتش ایران سان می دیدند، می داند.اینجا باز هم فقدان مدرک مانع از اثبات آن می شود.
مطمئنا منبر در دورانهای اولیه اسلام به مانند نوعی تخت مورد استفاده قرار می گرفت که حکام می توانستند از روی آن برای هواداران خود ایراد نطق کنند و یا با دیگران بیعت کنند.
اولین منبر مسجدی که تاریخ آن دقیقا مشخص است در مسجد قیروان واقع است و جنس چوب آن از زاج است.
محراب و منبر مسجد جامع – اصفهان
تزیین منبرها گاه سنتی و در عین حال بسیار قراردادی است. ساختمان چوبی آنها، استفاده از قطعات زیاد را در کنار هم برای خلق یک شکل کلی به وجود می آورد.
منبر تقریبا همیشه شکل هندسی دارد و البته ناگفته نماند که بعضی از منبر های باقیمانده اولیه مانند آنهایی که در فاس و یا مراکش یافت شدند گرایش به طرح گل دارند.
منبر صلاح الدین – مصر
فرم و نقشهای نمادین در مسجد
مقدمه
یکی از شاخصه های مهم مساجد اسلام سادگی در تزیینات انها بوده است.
منظور از سادگی در اینجا پرهیز از پیرایه هایی است که نه تنها در بالاتر بودن کیفیت و فضای ملکوتی مورد نیاز برای انجام هر چه بهتر و باشکوهتر عبادت حضرتش نقشی ندارند، بلکه وجود آنها تنزل کیفی این فضای ملکوتی را در پی داشته و در نتیجه باعث از بین رفتن حالت ویژه عبادت کنندگان خواهد شد.
نطنز
شریعت اسلام قرار دادن مجسمه یا طرح یا هرگونه تصویر عامه که در آن صورت طبیعی موجودات جاندار اعم از حیوانات و گیاهان در مسجد را جایز نمی شمرد، که البته دلایل خاص خودش را دارد،
مثلا یکی از دلایل آن است که هیچ چیزی نباید حتی به صورت نسبی و موقتی میان آدمی و خدای نادیده حایل شود.
قطعه گچ بری – قرن چهارم هجری – نیشابور
مبارزه با بت پرستی از ادله بارز دیگر در این مورد است
نکته جالب اینجاست که در بعضی روایات اسلامی نقاشی گل و بوته یا گیاه نیز مکروه شمرده شده است و هنرمند مسلمان ر تزیین مساجد شکل گل و گیاه را تغییر داده و حالتی نمادین به آنها بخشیده است.
گچ بری های سامرا – قرن سوم هجری
آمود در مسجد
در معماری مساجد نقوش گچبری، آجرکاری و کاشیکاری بر مبنای معنای سمبولیک هر یک از آنها و حس پویای زیباپسندی مذهبی مردمان انتخاب می شود. ختاییها و اسلیمیها و دیگر نقوش کاشیکاری با رنگهای ملایم و تضادهای دلنشین کنار هم و در لابلای هم می خزند و چشم را با منحنیهای بیکران به هم بافته شان به مسیرهای مامنی نامعلوم و بهشتی گمشده سوق می دهند.
بخشی از گچ بری محراب الجایتو – قرن هشتم هجری – اصفهان
نمونه ای از گچبری
گچ بری مدرسه عطارین -قرن هشتم هجری – فاس
کاشیکاری
بیشترین قسمت سطوح کاشیکاری به رنگهای سردی چون لاجوردیها، فیروزه ایها و زنگاریها تعلق دارد.
کاشی هفت رنگ – قرن دهم هجری – ترکیه
لاجوردیها و رنگهای آبی خام عمق دارند، و آدمی را به بینهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی می برد.آبی گستردگی آسمان صاف را به یاد می آورد.آبی معنی ایمان می دهد و سمبل جاودانگی است.
لاجورد رنگ عالم مثال است. تماشای این رنگ تماشای وسعت درون است.
مردم آیین پرداز باستان به قداست فیروزه ای معتقد بودند که رنگ رویش و تعالی است و در چیرگی نور بر ظلمت نقش دارد.
کاشیکاری – سردرمسجد جامع یزد
نقش و نگار
نقشهای کاشیکاری و گچبری اغلب از نقوش گیاهی، برگها و درختان پیچان نشات گرفته اند و درخت تعالی و روبنده زندگی را در باغهای آرمانی انسان تداعی میکند.
کاشی معرق – پنجره مشبک کاری
مسجد شیخ لطف الله اصفهان
نقش و نگار
اختیار نقوش شکسته هندسی یاگره ویانقوش اسلیمی و مقرنسها و کاربندیها همگی در فرهنگ و هنر اسلامی دارای جایگاه خاصی بوده است و رمز و راز بسیاری درمحتوا ومظاهر طراحی انها نهفته است ازهمین رو این نقوش در معماری اسلامی مخصوصا درنمای مساجد کاربرد گسترده ای پبدا کرده اند
سقف گنبد مسجد شیخ لطف الله در میدان نقش جهان -اصفهان
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
گره چینی
در بسیاری از بناهای اسلامی مخصوصا در مساجد یکی از تزیینات پر استعمال، نقوش هندسی موسوم به گره چینی است که به اشکال ستارگان و خوشید توجه داشته و علاوه بر جنبه نورانیت و زیبایی آنها از زینت ستارگان به عنوان یکی از نشانه های آشکار خداوند یاد شده است؛
«انا زینا السماء الدنیا بزینه الکواکب »
شاه نعمت اله ولی – کرمان – ماهان
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
شمسه و گره چینی
در نقشهای گره چه در کاشیکاری، چه منبت کاری، چه مقرنس و کاربندی همه نقوش سرانجام به شمسه منتهی می شود. نکته مسلم اینکه همه طرحها به یکسو گرایش و حرکت داشته و توحید را نمایان میکنند.
سردر مسجد جامع عباسی – میدان نقش جهان – اصفهان
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com
نمونه ای از رسیدن به شمسه در مقرنس
کاشان
نمونه ای از رسیدن به شمسه در کاربندی
کاشان
شاه نعمت اله ولی – کرمان – ماهان
آمود در مسجد (درون و برون)
در درون مسجد ،برخلاف بیرون که کاشیکاری بیشتر با آجرکاری عجین شده است نقوش کاشی با سفیدی نقوش گچبری همراه میشود حتی در بسیاری از مساجد،فضای داخلی عاری از کاشیکاری و سطوح رنگی بوده وهمه قسمت ها با گچبری و مقرنس ها و مضرس ها ی سفید پوشانده شده اند، تضاد چشمگیری را با فضای پرنقش و رنگ بیرون برقرار می سازد
مسجد جامع – اصفهان
شبستان چهار فصل مسجد جامع اصفهان-دوره ایلخانی
آمود در مسجد (درون مسجد)
این موضوع به فضای داخلی مسجد، آرامش و قداست خاصی می بخشد، که این قداست به نسبت زیاد، از رنگ سفید فضا و از بی رنگی و بی نقشی سطوح داخلی نشات می گیرد.چرا که رنگ سفید به خصوص وقتی با نوعی خلوت ،تفکر وسکوت همراه باشد،الهامگر بزرگی پاک واندیشه بالندگی است.
شاه نعمت اله ولی – کرمان – ماهان
رابطه مسجد با انسان
مهمترین حالتی که نماز گزار باید به آن نایل اید ((حضور قلب )) به هنگام ادای نماز و راز و نیاز با پروردگار است ،دوم اینکه نیاز انسان به یاداوری وتذکر است .
این تذکرعمدتا بر موارد معنوی وروحانی مورد نظر است .
آرامش و حضور قلب در مسجد
مسجد شیخ لطف الله میدان نقش جهان -اصفهان
آرامش و جدایی از غوغای برون
صوت یکی از عواملی است که ذهن را به خود متوجه می کند و انسان از تمرکز و حضور قلب باز می دارد.
بنابراین درون مسجد بایستی از غوغای برون به کلی در امان باشد. تامین این هدف ویژگیهایی را به مسجد دیکته می کند از جمله؛
اعمال سلسله مراتب بین برون و درون
مسجد و فضاهای آن
مکان یابی مسجد و فعالیت های همجوار آن
فقدان بازشو به فضای بیرون
بهره گیری یا اجتناب از فرمهای خاص: اجتناب از به کارگیری فرمهایی که توجه به امور دنیوی را به ذهن متبادر می سازد و به عکس بهره گیری از فرمهایی که ذهن را متوجه امور معنوی می سازد.
مسجد جامع – اصفهان
درونگرایی
درونگرایی بر افزایش حضور قلب موثر است. به خاطر حفظ فضا ی داخل مسجد ازآنچه در بیرون میگذرد.
قرار گرفتن در یک فضای درونگرا جهانی را که به چهار جهت محدود است به ذهن متبادر میسازد، ضمن اینکه این فرم شکلی است آرامش بخش که انسان را به سکون وآرامش روان دعوت کرده وفردی که درچنین فضایی قرار میگیرد تنها متوجه آسمان است.
صحن مسجد-مدرسه آقابزرگ – کاشان – قرن سیزدهم هجری
مردم واری مسجد
مردم واری مسجد
در معماری مساجد می بینیم که باوجود بزرگی بنا از عظمت خبری نیست بلکه بنائی با ان مقیاس بس لطیف مینماید وطوری است که انسان در ان احساس حقارت نمی کند.
مسجد گوهرشاد – مشهد
به طور مثال درصحن گوهر شاد فضا در عین وسعت صمیمی است واین به خا طر آن است که ریز نقشی کاشیها و ارتفاع مناسب (تقریبا نسبت ارتفاع به طول دیوار 2 به 5 است) و پنهان کردن گنبد بزرگ گوهرشاد در ورای دیوارها طوری ماهرانه فضاسازی می کند که آدمی در فضایی حدود 50 * 55 اصلا حرکت ندارد.
مسجد گوهرشاد – مشهد
مسجد قرطبه اسپانیا
مسجد جامع عباسی – اصفهان
دو مسجد عثمانی – استانبول – ترکیه
مسجد بادشاهی – لاهور – پاکستان
مسجد گلشریف – روسیه (بزرگترین مسجد در اروپا)
هندوستان
مسجد شاه فیصل – اسلام آباد – پاکستان
منابع :
سبک شناسی معماری ایرانی مولف : دکتر محمد کریم پیرنیا
سایت بزرگ معماری Architect.rozblog.com
اصول طراحی معماری مولف : دکتر منصوره طاهباز
همساز با اقلیم ایران مولف : مهندس شهربانو جلیلیان
پایان
Arch.3de.ir
Architect.rozblog.com