موضوع: گذری بر معماری ژاپن
مقدمه معماری ژاپن
در ژاپن، معماری نیز مانند تاریخ با تاخیر آغاز شد. قدمت نخستین بناهای یادبود – گورتپه های سلطنتی که به کوفون معروف است – به قرن سوم میلادی می رسد. کوفون عبارت است از تلی مدور که سکویی در جلو آن قرار گرفته است. با پلانی کلی شبیه به سوراخ کلید. طول بزرگترین کوفون (کوفون نینتوکو) 500 متر است و در ساخت آن از سه میلیون تن مصالح استفاده شده و خندقی پر از آب به طول 3 کیلومتر آن را محصور کرده است. در زیر پشته خاک، گورخانه یی است که با قطعات خرسنگ بنا شده است و تابوت سنگی را در بر دارد. در سال 646 ساختن کوفون به فرمان امپراتور ممنوع شد.
قدیمی ترین سنت معماری ژاپن در زیارتگاه شینتو در ایسه دیده می شود که فرم های خانه چوبی پیش از تاریخ در آن ها جاودانه شده است. سقف گالی پوش و دو قسمتی این بنا ها بر دو تیر پایه آزاد در جلو دو دیوار چوبی سازه یی تکیه دارد. این زیارتگاه ها در نواحی مذهبی واقع اند و به نیروهای طبیعت تقدیم شده اند.
آیین بودا در قرن پنجم و از طریق چین و کره به ژاپن وارد شد و با ساخت نخستین معابر به سبک آسیای قاره یی همراه بود. نجاران کره یی معماری چوبی سلسله تانگ را از چین به نارا که در سال 710 پایتخت ژاپن شد، آوردند. از نمونه های آثار آنان می توان از معبد هوریو (670) و معبد توشودای (754) نام برد که در هر دو بنا از دستک های طره دار و بام های کاس که از ویژگی های شیوه چینی است، استفاده شد. اولین ساختمان های مسکونی نیز بازتاب همین نفوذ آسیای قاره یی است . یکی از بقایای این معماری اشرافی کوشک هودو در عمارت بیودو – این است که در سال 1053 بنا شده و مشخصه آن شبکه شمع های پایه است که ساختمان و طارمی های آن را بالاتر از سطح زمین قرار می دهد. سبک کوشکی بعدا تکامل یافت و در قرن های هفدهم و هجدهم با آثار با شکوهی مانند ویلای سلطنتی کاتسورا نزدیک کیوتو (یا هیان کیو، که از 794 تا 1869 پایتخت بود) شکوفا شد.
قلعه های ژاپن قرون وسطی، که عمدتا از سنگ و روسازه چوبی ساخته می شد، در قرن پانزدهم به وجود آمد و از 1550 به بعد رواج بسیار یافت، تا 1615 که اکثر آنها کاملا منهدم شد و ساختن آن نوع قلعه نیز ممنوع شد. معماری مسکونی بر خلاف قلعه ها تا همین اواخر سنتی ماند. مشخصه آن عبارت بود از سازه یی چوبی، بام سفالی و دیوارهای کاغذی و استفاده از تاتامی (زیر اندازی از ساقه برنج) به عنوان پیمون در طراحی نسبت ابعاد در پلان.
تاثیر تاریخ و ادیان در هنر معماری ژاپن
الف) آثار هنری ژاپن از زمان استقرار بشر در این کشور، یعنی در حدود هزاره دهم پیش از میلاد ، تا به امروز در طول تاریخ، کشور ژاپن در معرض تهاجم ناگهانی ناگهانی ایده های جدید و بیگانه متعدد قرار گرفته است و در پی آن، ادوار زیادی را به دور از ارتباط وسیع با سرزمین های دیگر سپری کرده است. به مرور زمان ژاپنی ها توانستند از فرهنگ بیگانه الگو پذیرند و آن را جذب کنند و حتی توانستند آن دسته از سازه های فرهنگ بیگانه را که مکمل خاستگاه های زیبا شناختی شان بود، ژاپنی کنند.
ب) نخستین هنر تکامل و تنه یافته ژاپنی در قرون هفتم و هشتم میلادی در ارتباط با بودایسم به وجود آمد. در قرن نهم زمانی که ژاپنی ها از هنر چینی روی برگرداندند و ساختارهای بومی بیان (احساسات) را گسترش دادند، هنرهای غیر مذهبی بسیار پراهمیت نمود. تا اواخر قرن پانزدهم هر دو گونه هنر – مذهبی و غیر مذهبی – به اوج خود رسید. پس از جنگ اونین (1477 – 1467) ژاپن وارد دوره ای از اختلالات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شد که نزدیک به یک قرن به طول انجامید، در این وضعیت که حکومت در دست تو کوگاواکلن بود، نقش مذهب سازمان یافته و متمرکز در زندگی مردم کم رنگ تر شد و ساختارهای هنری ای که قابلیت رشد یافتن در این شرایط را داشتند ، بیشتر جنبه غیر مذهبی داشتند.
در طول دوره موروماچی (1573-1338)، که دوره آشیکاگا نیز نامیده می شد, تحولی شگرف در فرهنگ کشور ژاپن روی داد. خاندان نظامی آشیکاگا بر سرزمین شوگان ها (فرماندهان موروثی ژاپن که همه کاره محل قلمرو خود بودند و تا سال 1867 حتی امپراطوری را هم تحت سلطه داشتند) تسلط یافت و ستاد فرماندهی را دوباره به ناحیه موروماچی کیوتو انتقال داد. با بازگشت دولت به پایتخت, گرایش های رایج و مردم پسند دوره کاماکورا به پایان رسید و بیان فرهنگی, وجهه ای اشرافی تر و نخبه سالارانه به خود گرفت و ذن بودائیسم, فرقه چه ان که از قدیم تصور می شد در قرن ششم میلادی در چین پایه گذاری شده است, باری دیگر در ژاپن ترویج یافت. به خاطر رفت و آمدهای صرفا تجاری و تصمیمات بازرگانی معابد ذن در چین , بسیاری از اشیا و آثار هنری این معابد به ژاپن منتقل شد و بی شک بر هنرمندان ژاپنی که برای معبد ذن و شوگان ها کار می کردند اثر گذاشت. این واردات نه تنها محتوی و مضمون نقاشی را تغییر داد بلکه تعریفی نو از کاربرد رنگ به دست داد. رنگ های روشن اماتوه جای خود را به تک رنگ های نقاشی چینی داد.
ژاپنی ها مجسمه سازی را کمتر با بیان هنری خود همسو و موافق می بینند. بیشتر مجسمه های ژاپنی با مذهب مرتبط است و با کم رنگ شدن اهمیت بوداگرایی سنتی, استفاده (کاربرد) از این هنر نیز کاهش می یابد. هنر سرامیک ژاپن که شامل نخستین دست ساخت های فرهنگ ژاپنی نیز هست, در زمره برجسته ترین و عالی ترین سفالگری های جهان جای دارد. در معماری ژاپنی, ترجیح به کارگیری مواد طبیعی و بر هم کنش فضای داخلی و خارجی (نما) به وضوح قابل رویت است.
یکی دیگر از رویدادهای مهم این دوره مراسم چای خوری و محل برگزاری این مراسم بود. این مراسم به این منظور برگزار می شد که دوستان علاقمند به هنر و آثار گرد هم آیند و به دور از دغدغه های زندگی روزمره یک فنجان (کاسه) چای که به گونه ای با وقار و خوش سرو می شد, بنوشند. معماری این عمارت که در آن مراسم چای خوری برگزار می شد, به سبک یک کلبه ساده روستایی بود که در ساخت آن از مواد طبیعی همچون الوار توزه ای و بافت های حصیری به کثرت استفاده شده بود.
از نقاشی دوره موروماچی به عنوان نمونه می توان به تصویرگری عظیم و بدیع کائو, موبد نقاش (اوایل قرن پانزدهم) از لحظه نائل شدن راهب کنسوی نامدار هیزن- تزو, چین اشاره کرد. این گونه از نقاشی با حرکت سریع قلم مو و با کمترین توجه به جزییات خلق شده بود. اثر صید گربه ماهی با کدو (اوایل قرن 15, تازو- این, میاشین- جی, کیوتو) از جوستسو, موبد نقاش (سال 1400), نقطه عطفی در نقاشی دوره موروماچی پدید آورد. در پیش زمینه مردی در کنار نهری تصویر شده است که کدویی (قلیانی) در دست دارد و به گربه ماهی بزرگ لغزنده ای چشم دوخته است و قسمت میانی اثر در مه فرو رفته است و کوه ها در پس زمینه بسیار دور می نمایند. معمولا این طور تصور می شود که سبک نوین نقاشی که به حدود سال 1413 باز می گردد, به نوعی حس پیش روی در عمق اثر که بیشتر در آثار چینی به چشم می خورد, اشاره دارد.
در هنر ژاپنی نقاشی شیوه برتر بیان هنری به حساب می آید و نقاشان چیره دست و تازه کار به طور یکسان به آن می پردازند. تا به امروز ژاپنی ها بیشتر از قلم مو تا قلم برای نوشتن استفاده می کردند و به این سبب آشنایی آنها با تکنیک های قلم مو سبب شده است که به ویژه نسبت به ارزش های نقاشانه حساس باشند.
ویژگی متمایز هنر ژاپنی قطبیت (دوگانگی) منحصر به فردش است. به عنوان نمونه در سفالگری های ماقبل تاریخ نقش های برجسته با هنروری ناب و سازمان یافته ای همراه بود. نمونه دیگر این هنر عمارت های قرن شانزدهم است که کاملا دو نقطه متقابل یکدیگرند: معماری کاخ کاتسورا ساده و بی پیرایه است و در ساخت آن از مواد طبیعی و خام و ساده استفاده شده و زیباییش به طور تصادفی به دست آمده است. در حالی که آرامگاه توشوگو دارای ساختاری کاملا متقارن است که با کنده کاری های نقش برجسته به رنگ روشن آراسته شده است. هنر ژاپنی، که نه تنها به خاطر سادگی اش بلکه به سبب نقش برجسته های متنوع اش نیز شهرت دارد, به گونه چشمگیری بر نقاشی غرب در قرن نوزدهم و معماری غرب در قرن بیستم تاثیرگذار بوده است.
سبک خانه های محلی قدیم ژاپن
خانه های سنتی ژاپنی که بطور کلی فاقد پارتیشن بندی و تفکیک فضا بوده، تنها در قرن اخیر بعد از آنکه ژاپنی ها به این فکر افتادند که محل خوردن خوابیدن و غذا پختن را از هم جدا کنند (!)، مهمان هایی نه چندان خوانده را با عنوان صفحات جدا کننده بر خود پذیرفته اند؛ اسکرین هایی معمولا قابل جمع شدن و حائز شرایط تامین حداقلی از حریم خصوصی. این در حالیست که در حومه های شهری و روستاها هنوز از جدا کننده های از جنس کاغذ استفاده می کنند که قابلیت عبور نور را داشته باشد(آنچه در زبانم ژاپنی شوجی خوانده می شود). این جدا کننده ها براحتی جمع شده و می توان فضاها را در موقع لازم ترکیب کرد.
ویژگی های کلی معماری ژاپن
ویژگی کلی برونگرایی معماری سنتی ژاپن که در آن فضای اندرونی و بیرونی همسان و غیر مجزا انگاشته می شود، موقعیتی را فراهم می سازد که فضای انتقال این دو را باهم متصل کرده و محل نشستن و تماشای باغچه یا چشم اندازهای پیرامونی را به وجود آورد. در واقع توجیه در و بنجره ها و ورودی ها به گونه ای است که بیشترین تسلط دید بر فضای بیرونی برای ناظر در موقعیت نشسته در داخل خانه فراهم شود.
کف خانه های ژاپنی ها با پوشش هایی حصیرگونه (تاتامی) فرش شده، جالب آنکه تاتامی در تابستان گرم و در زمستان سرد می شود! تاتامی در عین حال واحد متراژ خانه (مدول) است و متداول است که هنگام مراجعه به بنگاه املاک تعداد تاتامی مورد نیاز ذکر شود. معمولا ۶ تاتامی برای یک زوج و ۴ تاتامی برای یک مجرد کفایت می کند.
معماری ژاپن واستفاده از طبیعت
خانه های ژاپنی ها در دل باغ قرار می گیرند و باغ ژاپنی تبلوری از زیبایی شناسی طبیعت گرایانه آنهاست؛ ترکیب باغ و خانه نشان از همزیستی مسالمت آمیز محیط زیست طبیعی Natural Environment با محیط مصنوع Built Environmnet دارد که کنار هم در یک نقطه زمانی به خدمت بشر درآمده اند…. برخلاف آنچه در توسعه مدرن اتفاق افتاده ساختمان دشمن طبیعت نیست.
مسکن ژاپنی تقریباً همیشه، ارتباطی فشرده با زمین اطرافش دارد و در هر جا که میسر باشد، در داخل یک باغ حصاربندی شده با پرچینهای خیزرانی قرار داده شده است که فی نفسه زیبائی آفرین است. بدین ترتیب، حتی در شلوغترین محیطها، گونه ای احساس خلوت و صمیمیت به ساکنانش القا میکند.یکنواختی و همآهنگی تناسبها با استفاده از تاتامی (زیرانداز) سنتی ـ به عنوان واحدی برای ابعاد اتاقها ـ تامین میشود.ساختمان خانه از چند تیر عمودی تشکیل شده که بام را روی خود نگه میدارد. دیوارها به جای آن که نقش نگهدارنده داشته باشند به صورت تیغه هائی چوبی درآمده اند و به گونه ای کشوئی حرکت میکنند. در معماری مسکن ژاپنی، فضا را چیزی پیوسته ولی قابل تقسیم به اجزای همآهنگ در نظر میگیرند. این تصور، تئوری معماری غربی را دچار تحولی انقلابی کرد.
معماری ژاپن و هماهنگی با آب وهواواقلیم
خانه های ژاپنی به دلیل داشتن آب و هوای معتدل این منطقه از دیوارهای نازکی تشکیل شده اند که روی همدیگر قرار می گیرند. سقف بناها به دلیل بارندگی در اوایل تابستان د راین کشور غالبا به شکل شیب دار ساخته می شود. چوب از مصالح سنتی است که در ساخت خانه های ژاپنی به کار می رود. این مساله باعث می شود تا این خانه ها در هوای گرم و نمدار تابستان بیشتر در معرض هوا قرار گیرند. معایب این خانه ها این است که با وقوع زلزله و آتش سوزی خیلی سریع از بین می روند. در حال حاضر بتون و استیل هم در ساختمان سازی ژاپنی مورد استفاده قرار می گیرد.
در آغاز خانه های ژاپنی از اتاق های مجزا برخوردار نبودند ولی بعد به تدریج فضای خانه ها برای مصارف مختلف (خوردن خوابیدن، آشپزی)تفکیک شدند. درهای کاغذی که به آنها شوجی یا فوزوما گفته می شد، جای خود را به درهای مدل غربی داده اند.
در طراحی سنتی خانه های ژاپنی، ارتباط خانه با فضای بیرون خود بسیار مهم تلقی می شد اما امروز چنین مساله ای چندان مورد توجه قرار نمی گیرد با وجود همه تغییراتی که با گذشته زمان در معماری ژاپنی به وجود آمده است هنوز هم بسیاری از مسایل سنتی در این رابطه اهمیت خود را حفظ کرده اند.
بعد از جنگ جهانی اول با ورود معمارانی چون فرانک لیود رایت و برونو تات به ژاپن تغییراتی گسترده ای در سبک معماری سنتی ژاپن به وقوع پیوست. بعد از جنگ جهانی دوم تلاش ها بیشتر در راستای تلفیق معماری مدرن و سنتی در ژاپن بود. نمونه بارز این سبک، استادیوم ملی یوگویی در توکیو است که توسط تانگه کنزو طراحی شده است. کنزو از سرشناس ترین معماران بعد از جنگ است که در طراحی های خود سبک معماری سنتی و مدرن را با هم تلفیق می کند.
تاثیر معماری در ساخت معابد ومکانهای مقدس ژاپن
حفظ سادگی ماهیت اصلی بنای معابد ژاپنی را در گذشته تشکیل می داد. اما با گذشت زمان همان گونه که در معماری شهری ژاپن تحولات گسترده ای به وقوع پیوست در ساخت معابد نیز تغییراتی به وجود آمد.
معابد زیادی برای ستایش بودا در ژاپن وجود دارد البته سبک جدید معماری با وارد شدن مذهب از چین و کره در قرن ششم به این کشور جای خود را باز کرد. این معابد به سه دسته تقسیم می شوند، وایو (که سبک ژاپنی در ساخت آنها به کار رفته است)، دایبوتسویو (سبک بودا) و کارایو (سبک چینی). پاگدا سبک اولیه ساخت معابد در ژاپن بوده است که بعدا شدیدا تحت تاثیر سبک چینی قرار گرفت.
معماری وزلزله در ژاپن
در حال حاضر یکی از بزرگ ترین مشکلاتی که معماری ژاپن با آن مواجه است، وقوع زلزله هایی مکرر در این کشور است. بنابراین کاربرد مصالح مقاوم به زلزله در ساخت ساختمان ها از اهمیت بالایی برخوردارست. اولین آسمانخراش در ژاپن با نام کاسومیگاسکی در سال 1968 ساخته شد. پس از ساخت موفقیت آمیز این بنا، آسمانخراش های متعددی از نقاط مختلف ژاپن سربرافراشتند.
دهه 70، دوره ای بود که معماران در آن بیشتر به جنبه های ظاهری طرح های خود اهمیت می داند تا ویژگی فنی آنها از دهه 80 تا 90 بسیاری از معماران ژاپنی به کشورهای دیگر رفتند که از میان آنها، آندو تادائواز محبوبیت بالایی برخوردار شد و جوایز بین المللی بسیاری از جمله جایزه معماری پرتیزکر را دریافت کرد.
وی همچنین موفق به دریافت مدال طلای سلطنتی برای معماری موسسه سلطنتی معماران انگلیس شد. معماری ژاپن با حفظ اصالت خویش روند تکامل را طی می کند و در عرصه معماری از جایگاه ویژه ای برخوردار است.