پیشینه تحقیق و مبانی نظری فرهنگ ایثار و شهادت

فرهنگ ایثار و شهادت
2-1. مفهوم شناسی ایثار و شهادت
در تلاش براى مفهوم شناسی ایثار و شهادت، عنایت به دو بعد این مفاهیم قابل توجه است :
ایثار و شهادت به عنوان دستاورد : وقتى از ایثار و شهادت به عنوان دستاورد یاد مى شود، آنچه حاصل مى شود و عینیت مى یابد، مورد نظر قرار مى گیرد. وجه دستاوردى، به یک پدیده مشخص ارجاع مى دهد. در ایثار، عملى را شامل مى شود که ظهور یافته است و کسى از آن بهره مند شده است.
ایثار و شهادت به عنوان فرآیند : وقتى از ایثار و شهادت به عنوان فرایند یاد مى شود، فعالیتى مورد نظر است که در زمان جریان دارد و با اعمال در ارتباط است. مفهوم ایثار و شهادت به عنوان فرآیند را مى توان این چنین تعریف کرد: فرآیند آگاهانه اهداى دارایى ارزشمند خویش به دیگرى بدون توقع دستاورد مقابل. ایثارگرى و شهادت طلبى براى نشان دادن این بعد مناسب تر است. وجه فرآیندی، جوشان و پویاست و دستاوردهایى را با خود به همراه دارد.
نسبت ایثار و شهادت، نسبتى طولى است. ایثار از حیث موضوعى داراى انواعى و از حیث مراتب داراى سطوحى است. ایثار داراى موارد متنوع است؛ اما شهادت از یگانگى برخوردار است. شهادت، مرتبه عالى ایثار است. با این نوع نگاه به نسبت ایثار و شهادت، مى توان گفت که در بطن واژه ایثار، بیشتر مفهوم فرایندى و در بطن واژه شهادت، بیشتر مفهوم دستاوردى دیده مى شود.
وقتى که از ایثار سخن به میان مى آید، مى توان بر اساس دو جنبه آن، یعنى "مخاطب" و "سطح" به تشریح دقیق تر موضوع اقدام کرد. ایثار حکایت از عملى دارد که در ارتباط با مخاطبى ظهور مى یابد. این مخاطب از حیث فاصله واقعى و ذهنى مى تواند نزدیک یا دور باشد. منظور از مخاطب نزدیک، مخاطب واقعى و عینى است. ایثار براى اشخاصى از خانواده، در این گروه قرار مى گیرد. منظور از مخاطب دور، مخاطبى است که انتزاعى است. ایثار براى خداوند از این نوع است.
ایثار از حیث سطح نیز داراى مراتبى است. در بالاترین سطح ایثار، شهادت قرار مى گیرد که با اهداى هستى معنى مى یابد. مفهوم شهادت داراى بار ارزشى ویژه ای است که با خود، یگانه بودن، قداست و رشد را نشان می دهد و از چنان ارزش والایی برخوردار است که بر هر عملی نتوان آن را اطلاق کرد. این سطح عالى در بردارنده سطوح دیگر نیز است. سطوح دیگر ایثار شامل دو جنبه مادی و معنوی است (موسی پور، 1391).
2-2. فرهنگ ایثار و شهادت در پرتو قرآن
آیات فراوانی از قرآن کریم به ایثار و شهادت اختصاص دارد که در این قسمت به برخی از آن ها اشاره می شود :
1. "وَ لا تَحسَبَّنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللهِ اَمواتاً بَل اَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ" (آل عمران: 169)
گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شده اند مرده اند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی می خورند.
2. "وَ لا تَقُولُوا لِمَن یُقتَلُ فی سَبیلِ اللّهِ اَمواتٌ بَل اَحیاءٌ وَلکِن لا تَشعُرُون" (بقره: 154)
به کسانی که در راه خدا کشته می شوند، مرده نگویید، بلکه آنان زنده اند، ولی شما درک نمی کنید.
3. "وَ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللهِ فَلَن یُضِلَّ اَعمالَهُم سَیَهدیهِم وَ یُصلِحُ بالَهُم وَ یُدخِلُهُمُ الجَنَّه عَرَّفَها لَهم" (محمد : 6 ـ 4)
و آنان که در راه خدا کشته شدند، هرگز اعمالشان را ضایع نمی گرداند، آنها را هدایت کرده و امورشان را اصلاح می فرماید و در بهشتی که قبلاً به آنان شناسانده، وارد خواهد کرد.
4. "وَ مَن یُقاتِل فی سَبیلِ اللهِ فَیُقتَل اَو یَغلِب فَسوفَ نُوتیهِ اَجرًا عظیماً" (نساء :74)
و هرکس در جهاد در راه خدا کشته شود و یا فاتح گردد پاداش بزرگی به او اعطا خواهیم کرد.
5. "اِنَّ اللّهَ اشتَری مِنَ المُومِنینَ اَنفُسَهُم وَ اَموالَهُم بِاَنَّ لَهُمُ الجَنَّهَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَیَقتُلُونَ وَ یُقْتَلُون" (توبه: 111)
خداوند خریدار اموال و جان های کسانی است که در راه خدا می جنگند، می کشند و کشته می شوند و پاداش بهشت از خداوند می گیرند.
6. "وَ یُوثِرُونَ عَلی اَنفُسِهِم وَ لَوکانَ بِهِم خَصاصَهٌ" (حشر: 9)
و هرچند در خودشان احتیاجی مبرم باشد، آنها را بر خودشان مقدم می دارند.
7. "وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکیناً وَ یَتیماً وَ اَسیراً، اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللّه لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً وَ لا شُکُوراً" (انسان: 9 ـ 8)
غذای خویش را با آن که آن را دوست دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می خورانند، می گویند ما برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی خواهیم.
8 . "فَاُولئِکَ مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبینَ وَالصِّدِّیقینَ وَالشُّهداء وَالصّالِحین" (نساء :69)
آنان با کسانی هستند که خدا بر آنان عنایت کرده است از پیامبران و صدیقین و شهدا و نیکوکاران.
9. "لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون" (آل عمران: 92)
هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید، مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید.
10. "مِنَ المُومِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیهِ فَمِنهُم مَن قَضی نَحبَه وَ مِنهُم مَن یَنتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبدیلاً" (احزاب: 23)
در میان مومنان کسانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بسته اند، صادقانه ایستادند. بعضی پیمان خود را به آخر بردند و به شهادت رسیدند و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییری در عهد و پیمان خود ندارند.
11. "لا یَستَوِی القاعِدُونَ مِنَ المُومِنینَ غَیرُ اُلِی الضَّرَرَ وَ المُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ بِاَموالِهِم وَ اَنفُسِهِم فَضَّلَ اللّهُ المُجاهِدینَ بِاَموالِهِم وَ اَنفُسِهِم عَلَی القاعِدینَ دَرَجَهً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الحُسنی وَ فَضَّلَ اللّهُ المُجاهِدینَ عَلَی القاعِدینَ اَجراً عَظیماً" (نساء: 95)
مومنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند، یکسان نمی باشند. خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند، به درجه ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده نیکو داده، ولی مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است.
12. "وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَوُوفٌ بِالعِبَادِ" (بقره : 207)
و از میان مردم کسى است که جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى‏فروشد و خدا نسبت به این بندگان مهربان است.
13. "یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ خُذُواْ حِذْرَکُمْ" (نساء : 71)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید، در برابر دشمن آماده باشید (اسلحه خود را برگیرید).
14. "یَا اَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُومِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ" (انفال: 65)
اى پیامبر، مومنان را به جهاد برانگیز.
15. "یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ اِذَا قِیلَ لَکُمُ انفِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اِثّاقَلْتُمْ اِلَى الاَرضِ اَرَضِیتُم بِالحَیاهِ الدُّنیَا مِنَ الآخِرَهِ فَمَا مَتَاعُ الحَیَاهِ الدُّنیَا فِی الآخِرَهِ اِلاّ قَلِیلٌ" (توبه: 38)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید شما را چه شده است که چون به شما گفته مى‏شود در راه خدا بسیج ‏شوید، کندى به خرج مى‏دهید. آیا به جاى آخرت به زندگى دنیا دل خوش کرده ‏اید، متاع زندگى دنیا در برابر آخرت جز اندکى نیست.
16. "وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنَا وَ اِنَّ اللَّهَ لَمَعَ المُحسِنِینَ" (عنکبوت: 69)
و کسانى که در راه ما جهاد می کنند، به یقین راه ‏هاى خود را بر آنان مى‏نماییم و در حقیقت ‏خدا با نیکوکاران است.
17. "فَلا تُطِعِ الکَافِرِینَ وَ جَاهِدهُم بِهِ جِهَاداً کَبِیرًا" (فرقان: 52)
پس از کافران اطاعت مکن و با آنان به جهادى بزرگ بپرداز.
18. "وَ لَنَبلُوَنَّکُم حَتَّى نَعلَمَ المُجَاهِدِینَ مِنکُم وَالصَّابِرِینَ" (محمد: 31)
و البته شما را مى‏آزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم.
19. "الَّذِینَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ بِاَموَالِهِم وَاَنفُسِهِم اَعظَمُ دَرَجَهً عِندَ اللّهِ وَاُولَئِکَ هُمُ الفَائِزُونَ" (توبه: 20)
کسانى که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‏اند، نزد خدا مقامى هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.
20. "وَ جَاهِدُوا بِاَموَالِکُم وَ اَنفُسِکُم فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُم اِن کُنتُم تَعلَمُونَ" (توبه: 41)
و با مال ها و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید. اگر بدانید این برای شما بهتر است.
21. "اِنَّمَا المُومِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَم یَرتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِاَموَالِهِم وَاَنفُسِهِم فِی سَبِیلِ اللَّهِ اُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ" (حجرات: 15)
مومنان (واقعی) تنها کسانی اند که به خدا و پیغمبرش ایمان آورده اند، سپس هرگز شک و تردیدی به خود راه نداده اند و با مال و جان خویش در راه خدا به جهاد برخاسته اند. آنان راست کردارند.
22. "تُومِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِه وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِاَموالِکُم وَ اَنفُسِکُم ذلِکُم خَیْرٌ لَکُم اِن کُنتُم تَعلَمُونَ" (صف: 11)
به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید، این براى شما بهتر است اگر بدانید.
23. "الَّذِینَ یُنفِقُونَ اَموَالَهُم فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ یُتبِعُونَ مَا اَنفَقُوا مَنًّا وَ لا اَذًى لَّهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوفٌ عَلَیهِم وَلا هُم یَحزَنُونَ" (بقره: 262)
کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏کنند، سپس در پى آنچه انفاق کرده‏اند، منّت و آزارى روا نمى ‏دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان (محفوظ) است‏ و بیمى بر آنان نیست و اندوهگین نمى‏شوند.
24. "انَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اُولَئِکَ یَرجُونَ رَحمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ" (بقره: 218)
آنان که ایمان آورده و کسانى که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده‏اند، آنان به رحمت ‏خدا امیدوارند و خداوند آمرزنده مهربان است.
2-3. فرهنگ ایثار و شهادت از منظر ائمه اطهار (ع)
از صدر اسلام تاکنون، تاریخ شیعه، شاهد ایثارگری و شهادت طلبی مردان بزرگی همچون پیامبر اکرم (ص) و اصحابش، ائمه اطهار(ع) و یاران آنان بوده است. چنان که واقعه عاشورای حسینی، نقطه اوج ایثار و شهادت در طول تاریخ تشیع به شمار می رود که سرشار از نکات عبرت انگیز و زندگی ساز نه تنها برای شیعیان؛ بلکه برای همه انسان های آزاده جهان به شمار می آید.
بی شک استناد سخنان پیامبر(ص) به خداوند و ارتباط او با سرچشمه فیاض معنویت و وحی، امانتداری و صداقت و گفتار و سیره ایشان درباره ایثار و شهادت، از محرک های اصلی رزمندگان اسلام و موجب روحیه و انگیزه ایثار و شهادت در آنها بود. ایشان در حدیث مشهوری، شهادت را در سلسله مراتب ارزش ها، به عنوان بالاترین نیکوکاری معرفی می کنند. در این حدیث از ایشان نقل شده است که فرمودند : "بالاتر از هر نیکوکاری، نیکوکاری دیگری است تا آن گاه که مرد در راه خدا شهید شود و همین که در راه خدا شهید شد، بالاتر از او نیست". (بحار الانوار، 1412ه.ق، ج20 :100).
در جایی دیگر پیامبر اکرم (ص) شهادت را شریف ترین نوع مردن می دانند. همان طوری که هر انسانی علاقه مند است بهترین زندگی را داشته باشد، در پایان زندگی هم می خواهد بهترین نوع مردن را داشته باشد. بنابراین معرفی شهادت به عنوان شریف ترین نوع مرگ، بسیار با ارزش است. در جنگ احد، پیامبر (ص) خطاب به ابوسفیان فرمودند : "کشته شدگان ما زنده اند و در نزد خداوند روزی می خورند و کشته شدگان شما در جهنم عذاب می بینند". در حدیث دیگری از ایشان نقل شده که هیچ قطره ای نزد خدا محبوب تر از قطره خون شهیدی که در راه خدا ریخته شود نیست. (وسائل الشیعه، 1409ه.ق، ج 8 : 11).
همچنین رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند: "بهترین مردم کسی است که نفس خود را در راه خدا نگه داشته و با دشمنان جهاد می کند و خواهان کشته شدن در میدان جنگ است" (مستدرک الوسائل، 1428، ج 11: 17).
علاوه بر این پیامبر (ص) فرمودند که خداوند برای شهیدان هفت خصلت مقرر کرده است :
"با نخستین قطره خونی که از خون او ریخته می شود، تمام گناهان او مورد عفو قرار می گیرد.
سرش در کنار دو حور از حوریان بهشتی قرار می گیرد و آنها غبار از چهره شهید پاک می کنند و به او خوش آمد می گویند. او هم متقابلاً به همسران بهشتی خود مرحبا می گوید.
از لباس های بهشتی بر اندامش می پوشانند.
پذیرائی کنندگان بهشتیانی که وارد بهشت می شوند، با عطرهای بهشتی، او را عطرآگین می کنند.
جایگاه خود را در بهشت می بیند.
به روحش گفته می شود، در هر کجای بهشت که می خواهی استراحت کن.
به وجه الله نظر می کند، این موضوع خشنودی برای هر پیامبر و شهیدی است" (وسائل الشیعه، 1409، ج 11: 10).
از دیدگاه امام علی(ع) شهادت نردبان تکامل انسان است. لذا ایشان آرزو داشت آخرین پله از نردبان تکامل را با شهادت طی کنند. حضرت در باره علاقه خود به شهادت می فرمایند: "به خدا سوگند، علاقه و انس فرزند ابوطالب به مرگ سرخ بیش از علاقه کودک به پستان مادر است" و یا در جایی دیگر می فرمایند: "براستی با کرامت ترین مرگ، کشته شدن در راه خدا (شهادت) است و قسم به کسی که جان فرزند ابوطالب در دست اوست اگر هزار ضربت به فرق من فرود آید که به این وضع کشته شوم، بهتر است که در بستر با یک بیماری بمیرم" (نهج البلاغه، خطبه 125).
از ایثار در روایات به عنوان "خوی و خصلت ابرار و برگزیدگان الهی، نیکوترین احسان و اعلی مراتب ایمان" نام برده شده است، چنان که امیرمومنان علی (ع) می فرمایند: "ایثار خوی نیکوکاران و شیوه نیکان است". در جای دیگر فرمودند : "ایثار نیکوترین احسان و بالاترین مراتب ایمان است". امام علی(ع) ایثار و شهادت را یک وسیله و شیوه ارزشمند برای رسیدن به اهداف و ارزش های متعالی می دانستند. ایشان بر این عقیده بودند که رها کردن ایثار و شهادت باعث سر افکندگی و خواری جامعه معاصر و هم باعث خسارت برای نسل های آینده خواهد شد. لذا معتقد بودند که ایثار و شهادت دری است از درهای بهشت که خداوند آن را به روی خواص و دوستان خود گشوده است. پس هر که از آن دوری کرده و ترک کند خداوند لباس ذلت و خواری و ردای گرفتاری به او می پوشاند و بر اثر این حقارت و پستی، زبون و بیچاره می شود و چون خداوند رحمت خود را از او برداشت، به بی خردی مبتلا می گردد (نهج البلاغه، خطبه27).
همچنین حضرت امیرالمومنین (ع) در دعای قبل از جنگ می فرمایند: "اگر بر دشمن پیروزمان ساختی، ما را از تجاوز برکنار دار و بر راه حق استوار فرما و چنانچه آنها را بر ما پیروز گرداندی، شهادت را نصیب ما بفرما" (نهج البلاغه، خطبه 171).
از حضرت سیدالشهدا (ع) هنگامی که به طرف کربلا می آمدند، جملات ایثارگونه و شهادت طلبانه زیادی نقل شده است. از جملات معروف ایشان این است که من شهادت در راه خدا را جز سعادت و زندگی با ستم کاران را جز ننگی ابدی نمی دانم. همچنین در اشعاری فرمودند : "اگر این بدن های ما ساخته شده است که آخر کار بمیرد، پس چرا در راه خدا با شمشیر قطعه قطعه نشود" و یا در جای دیگری می فرمایند که آگاه باشید! به خدا سوگند من به هیچ یک از خواسته های این ها (یزیدیان) جواب مثبت نخواهم داد تا در حالی که محاسن من به خون خویش خضاب شده و به ملاقات پروردگار خود بروم.
امام صادق (ع) نیز فرمودند: "هرکس در راه خدا کشته شود، خداوند هیچ کدام از بدی هایش را به او نمی نمایاند" (وسائل الشیعه، 1409ه.ق، ج 8 : 11). همچنین این امام بزرگوار، این دعا را در ماه مبارک رمضان میخواندند: "خدایا از تو می خواهم مرگم را شهادت در راه خودت و زیر پرچم اسلام با اولیاء خودت قرار دهی" (بحارالانوار، 1412، ج 4 : 128).
امام علی بن موسی الرضا(ع)، از امیر مومنان علی (ع)، چنین نقل می کند که هنگامی که حضرت، مشغول خطبه بود و مردم را تشویق به جهاد می کرد، جوانی برخاست و عرض کرد: ای امیر مومنان! فضیلت جنگ جویان در راه خدا را برای من تشریح کن؛ امام در پاسخ فرمود: من بر مرکب پیغمبر (ص) و پشت سر آن حضرت سوار بودم و از غزوه ذات السلاسل برمی گشتیم، همین سوالی را که تو از من نمودی من از پیامبر (ص) کردم. پیامبر(ص) فرمودند : هنگامی که جنگجویان، تصمیم بر شرکت در میدان جهاد می گیرند، خداوند آزادی از آتش دوزخ را برای آنها مقرر می دارد؛ و هنگامی که سلاح بر می دارند و آماده میدان می شوند، فرشتگان به وجود آنها افتخار می کنند و هنگامی که همسر و فرزند و بستگان آنها با آنها خداحافظی می کنند، از گناهان خود خارج می شوند. از این موقع آنها هیچ کاری نمی کنند مگر اینکه پاداش آن، مضاعف می گردد و در برابر هر روز پاداش عبادت هزار عابد برای آنها نوشته می شود و هنگامی که با دشمنان روبرو می شوند، مردم جهان، نمی توانند میزان ثواب آن ها را درک کنند و هنگامی که گام به میدان برای نبرد بگذارند و نیزه ها و تیرها رد و بدل شود و جنگ تن به تن شروع گردد، فرشتگان با پر و بال خود اطراف آنها را می گیرند و از خدا تقاضا می کنند که در میدان، ثابت قدم باشند، در این هنگام منادی صدا می زند "بهشت در سایه شمشیرها است". در این هنگام ضربات دشمن بر پیکر شهید، ساده تر و گواراتر از نوشیدن آب خنک در روز گرم تابستان است و هنگامی که شهید از مرکب فرو می غلطد، هنوز به زمین نرسیده، حوریان بهشتی به استقبال او می شتابند و نعمت های بزرگ معنوی و مادی که خدا برای او فراهم ساخته است، برای او شرح می دهند. و هنگامی که شهید به روی زمین قرار می گیرد، زمین می گوید: آفرین بر روح پاکیزه ای که از بدن پاکیزه پرواز می کند، بشارت باد بر تو، نعمت هایی در انتظار تو است که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ انسانی خطور نکرده است و خداوند می فرماید: من سرپرست بازماندگان اویم، هرکس آنها را خشنود کند مرا خشنود کرده است و هرکس آنها را به خشم آورد مرا به خشم آورده است (رازی، 1418، ج 5 :158).
2-4. تولید کنندگان گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت در جمهوری اسلامی ایران
بدون شک در تاریخ پر فراز و فرود انقلاب اسلامی ایران، افراد، اندیشه ها و اقشار مختلف مردم در تولید و معرفی گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت نقش ایفا کرده اند، اما شاید نام همه آن ها خواسته یا نا خواسته به نام این سه تولید کننده اصلی (امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری (مدظله)، شهید مطهری) گره خورده باشد.
2-4-1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره)
امام (ره) مفاهیم متعددی از فرهنگ ایثار و شهادت را ارائه کرده است که همه این مفاهیم، حکایت از اتصال این فرهنگ به ذات باری تعالی است و در همه این مفاهیم معنویت و اخلاص موج می زند و علاوه بر اتصال به مبدا خالق هستی، ارتباط آن ها با ائمه اطهار (ع) و مخصوصاً حوادث عاشورا و کربلا کاملاً بارز و مشخص است.
2-4-1-1. ایثار و شهادت، سعادت است
امام خمینی (ره) ایثار و شهادت را برای انسان سعادت می داند. ایشان در همین زمینه می فرمایند :
ایثار و شهادت برای مومن سعادت است. جوان های ما ایثار و شهادت را سعادت می دانند و این رمز پیروزی است. آنها که مادی هستند، هرگز ایثار و شهادت را نمی خواهند ولی جوانان ما ایثار و شهادت را سعادت خودشان می دانند. به این ترتیب امام (ره) ایثار و شهادت را سعادت و افتخار امت اسلام معرفی می کند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 19).
2-4-1-2. ایثار و شهادت به منزله عزت است
در این دل های شب با خدای تبارک و تعالی مناجات کنید و از خدا بخواهید که شما را توفیق ایثار و شهادت بدهد. ایثار و شهادت، عزت شماست. ایشان در این باره اضافه می کند : برادران و خواهران من، مصمم باشید و از شهادت نترسید، زیرا شهادت عزت ابدی است، حیات ابدی است. آنهایی باید از شهادت بترسند که مردن را تمام می دانند و انسان را فانی (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 18).
2-4-1-3. ایثار و شهادت، حیات جاودانی است
امام خمینی(ره) در این زمینه می فرمایند :
ما ایثار و شهادت را برای خودمان حیات می دانیم. مکتب اسلام این طور است. این مکتب اسلام است که ایثار و شهادت را زندگی می داند. این مکتب اسلام است که این بچه را پیش من می نشاند و ما از حلقوم او می شنویم که ما برای ایثار و شهادت حاضریم. به نظر امام (ره) کسی که ایثار و شهادت را برای خودش زندگی و حیات ابدی دانست، در مقابل غیر می ایستد و آخر نفس را می کشد و شهادت طلب می کند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 19).
2-4-1-4. ایثار و شهادت، میراث اولیاء است
امام (ره) از ایثار و شهادت به عنوان میراث اولیاء یاد کرده و می فرمایند :
بدخواهان ما گمان نکنند که جوان های ما از ایثار و شهادت باکی دارند، ایثار و شهادت ارثی است که از اولیای ما به ما می رسد. به نظر ایشان، ایثار و شهادت ارثی است که از موالیان ما که حیات را عقیده و جهاد می دانستند و در راه مکتب پر افتخار اسلام با خون خود و جوانان عزیز خود از آن پاسداری می کردند، به ملت ما رسیده است و عزت و شرف و ارزش های انسانی، گوهرهای گران بهایی هستند که اسلاف صالح این مکتب، عمر خود و یاران خود را در راه حراست و نگهبانی از آن صرف نمودند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 20).
2-4-1-5. ایثار و شهادت، آزادی روح است
ایشان از ایثار و شهادت، به آزادی روح تعبیر کرده و می فرمایند :
ما چه نگرانی داشته باشیم؟ ما که اگر شهید بشویم قید و بند دنیا را از روح برداشته ایم و به ملکوت اعلی و به جوار حق تعالی رسیده ایم چرا نگران باشیم؟ مگر شهادت هم نگرانی دارد؟ ما دوستانمان که شهید شده اند در جوار رحمت حق هستند، چرا برای این ها دلتنگ باشیم، دلتنگ باشیم که از یک قید و بندی خارج شده اند و به یک فضای وسیع و در تحت رحمت حق تعالی واقع شده اند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 23).
2-4-1-6. ایثار و شهادت، عامل پیروزی است
حضرت امام (ره) پیروزی اسلام را نتیجه ایثار و شهادت در راه خدا می دانند و می فرمایند :
ایثار و شهادت است که موجب پیروزی اسلام می شود. از اول اسلام با ایثار و شهادت پیش برده، حالا هم می بینید که جوان های ما شهادت را می خواهند. این حس جلو آمدن برای اسلام و شهادت بود که ما را به پیروزی رساند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 20).
2-4-1-7. ایثار و شهادت، سبب رهایی از زندان است
امام (ره) در تعبیر زیبایی از ایثار و شهادت به رهایی از زندان تعبیر فرموده :
یکى از فرق هاى مکتب اسلام، مکتب توحید، با مکتب هاى انحرافى، مکتب هاى الحادى، این است که رجال این مکتب، ایثار و شهادت را براى خودشان فوز عظیم می دانند و از آن استقبال می کنند. چون قائل هستند به این که بعد این عالم طبیعت، عالم هاى بالاتر و نورانی تر از این عالم است. مومن در این عالم در زندان است و بعد از شهادت از زندان بیرون می رود. این یکى از فرق هایى است که بین مکتب ما، مکتب توحید، با سایر مکتب هاست. جوان هاى ما ایثار و شهادت را طالبند. علماى متعهد ما براى ایثار و شهادت پیشقدم می شوند. آنهایى که به خدا اعتقاد ندارند و به روز جزا، آنها از شهادت باید بترسند. ما و شاگردان مکتب توحید از شهادت نمی هراسیم، نمی ترسیم. بیایند امتحان کنند، چنان که امتحان کردند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 19).
2-4-1-8 . شهدا از نگاه امام خمینی (ره)
امام با توجه به عظمت و بزرگی درکی که داشتند، خود و افراد را از درک مقام شهدا در بسیاری از موارد عاجز دانسته و علاوه بر این، زمانی که از مقام و موقعیت شهدا سخن به میان آورده اند، آنها را در محضر حق و همنشین با ائمه و زنده و جاوید و در ردیف شهدای کربلا توصیف کرده اند.
2-4-1-8-1. ناتوانی از درک مقام شهدا
امام (ره) انسان ها را از درک مقام شهدا ناتوان می دانند و می فرمایند :
شهادت در راه خداوند چیزی نیست که بتوان آن را با سنجش های عادی ارزیابی کرد و شهید در راه حق و هدف الهی را نتوان با دیدگاه امکانی به مقام والای آن پی برد که ارزش عظیم آن معیاری الهی و مقام والای آن، دیدی ربوبی لازم دارد و نه تنها دست ما خاک نشینان از آن و این کوتاه است که افلاکیان نیز از راه یافتن به کنه آن عاجزند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 35).
2-4-1-8-2. شهدا در محضر خدا
حضرت امام خمینی (ره) شهدا و جایگاه آنان را در محضر خدا می دانند و فرمودند :
تمام کسانی که جان خودشان را فدای اسلام می کنند، همه این ها در محضر خدای تبارک و تعالی هستند و اجر هیچ یک از افراد ضایع نخواهد شد. چیزی که برای خداست باقی است. هر چیزی که از ماست، این ها از بین می روند و آن چیزی که برای خداست و تقدیم به محضر خداست، او باقی می ماند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 33).
2-4-1-8-3. شهدا مهمان خدا
همچنین ایشان در وصف مقام شهدا، آنها را مهمان خداوند دانسته و فرموده اند :
اگر ما همه را از خدا بدانیم و ببنیم که این ها نعمتی هست که خدا داده و نعمتی هست که خدا می برد پیش خودش، شهدا مهمان خدا هستند. اگر این ها را ما واقعاً در قلبمان درک کنیم، عید می شود برای کسانی که شهید دارند (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 38).

شکل شماره 2- 1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره)

2-4-2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری (مد ظله)
از دیدگاه ایشان، ایثار و شهادت پدیده ای عظیم و یک حقیقت شگفت آوری است که اگر انسان ها صرفاً به مشاهده آن عادت کنند، عظمت این حقیقت نورانی برای آنان مخفی می ماند. مانند عظمت خورشید که از شدت ظهور، برای کسانی که دائم در آفتاب اند مخفی می ماند. حقیقت این فرهنگ ارزشمند، حقیقتی عظیم است، به گونه ای که هر یک از این شهدا می توانند عالمی را روشن کنند و سبب تحول در عمل ها و نیت های انسانی شوند. تمامی انسان ها در طول قرون می توانند از ایثار و گذشت شهدا بهره ببرند، همچنان که تاریخ بشریت هنوز از خون به ناحق ریخته سرور شهیدان بهره می برد.
2-4-2-1. مفهوم ایثار
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای از خودگذشتگی و ایثار، از احساسی که در ذهن انسان ها وجود دارد، شروع می شود و به نقطه ای می رسد که انسان در میدان جنگ از جان خویش بگذرد. قدم اول، گذشت از یک چیز کمتر از جان مانند نام، شهرت، احترام، پول و ثروت است. اگر انسان توانست از این امور چشم پوشی کند به راحتی می تواند از جان خود نیز بگذرد. در واقع تا زمانی که انسان در بند غرایز شهوانی و دنیایی اسیر باشد، نمی تواند از جان خویش در راه پروردگار بگذرد (برگرفته از بیانات در دیدار با پاسداران سپاه در سالروز میلاد امام حسین(ع)، 29/11/69).
همچنین از دیدگاه ایشان، ایثار یعنی گذشتن از شهوات، منیت، خودپرستی، خودخواهی، حرص و هوی و حسد، بخل و بقیه گرفتاری ها و در نهایت گذشتن از جان. چنین ایثاری می تواند مانند شمعی، راه بشر را روشن نماید و آن ها را از جهالت نجات دهند (برگرفته از بیانات در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، 217:1369).

2-4-2-2. مفهوم شهادت
در اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای شهادت یکی از مفاهیمی است که فقط در ادیان معنی می دهد. هر چند در همه ملت ها و کشورها اگر کسی در راه هدف های ملی کشته شود، به او شهید می گویند و همه کشور هایی که امروز نام و آوازه ای دارند و تاریخی پشت سر آن ها است، کسانی را به عنوان شهید در میان خودشان می شناسند و به آن ها افتخار می کنند و یاد آن ها را گرامی می دارند و این ها کسانی هستند که در برهه ای از تاریخ آن کشور و ملت، در راه هدف ملی، با حفظ استقلال ملی، جنگ کردند و کشته شدند، اما در حقیقت نام و معنای شهید، در جایی صادق می باشد که دین موجود است (سخنرانی در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، مسئولان امور فرهنگی بنیاد شهید و گروهی از دانشجویان امامیه پاکستان، 227:1368).
حضرت آیت الله خامنه ای شهادت را مرگ تاجرانه و مرگ انسان های زرنگ می داند که خداوند این هدیه را به کسی می دهد که در راه او مجاهدت نماید. همچنین شهادت را یک پاداش می دانند، پاداش کارهای خوب یا پاداش دل پاک و صاف. ایشان شهادت را نشانه استواری و شهدا را عناصر پولادین جبهه جنگ می دانند (بیانات در دیدار با خانواده های شهدای کرمان، 34:1384).
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای شهادت صحیح اسلامی، شهادتی است که انسان به دنبال هدفی مقدس که واجب است، حرکت کند و حاضر شود در آن راه، از جان خویش بگذرد. این که انسان بدون هدف حرکت کند و خودش را در کام مرگ بیندازد، شهادت نیست (برگرفته از بیانات در خطبه های نماز جمعه، عاشورای 1416، 48:1374).
از نظر مقام معظم رهبری شهادت پدیده ای است که در پیشگاه خداوند، دارای ارزش است و هیچ ارزشی بالاتر از شهادت نیست. از دید مبانی دینی نیز هیچ چیز بالاتر از این نیست که انسان با اراده خود، جان خود را فدای یک آرمان بزرگ الهی کند، لذا شهادت در قرآن یک مرگ معمولی نیست و در معیار الهی یک معنای فاخری دارد. شهادت هدیه ای الهی است که خداوند نصیب هر انسانی نمی کند، انسانی که این عطیه الهی نصیبش می گردد، این خود سپاسگزاری خداوند است و خداوند بزرگ این لطف خود را در حق شهید کرده است (برگرفته از بیانات در دیدار جمعی از خانواده های شهدای نیروهای مسلح و جهاد سازندگی،116:1377).
2-4-2-3. مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای رفتارهای فردی و جمعی انسان متاثر از دو مجموعه است. یک مجموعه مربوط به امکانات و استعدادها است و مجموعه دیگر عامل موثر و جهت دهنده ذهنیت است که به نوعی می تواند مجموعه اول را تحت تاثیر خود قرار دهد. ایشان مجموعه دوم یعنی ذهنیت را فرهنگ می نامند لذا فرهنگ از دید ایشان عبارت است از ذهنیت حاکم بر وجود انسان ها که رفتارهای انسان را هدایت می کند، جهت می دهد، تسریع یا کند می کند. از دیدگاه ایشان این ذهنیت حداقل نیمی از عوامل تعیین کننده و پیش برنده و جهت دهنده به همه رفتارهاست. به عنوان مثال یک رزمنده در میدان جنگ بر اساس ذهنیت خود حاضر است با وجود کمبود امکانات در مقابل دشمن ایستادگی کند و از جان و خون خویش بگذرد. این ذهنیت می تواند مواردی از قبیل دستور رهبر، دفع تجاوز، رسیدن به عدالت و یا آزادی را در بر گیرد (برگرفته از بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 134:1378).
با توجه به توصیفات فوق می توان در تعریف فرهنگ ایثار و شهادت بیان کرد که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از ذهنیتی که در انسان شکل می گیرد که بر اساس آن ذهنیت، انسان به نقطه ای می رسد که در میدان جهاد حاضر است از جان و مال و خون خویش بگذرد. این ذهنیت می تواند متاثر از عوامل مختلف از جمله آزادی خواهی، عدالت طلبی، ظلم ستیزی، کسب رضای الهی و… باشد. زمانی که این ذهنیت ها در انسان شکل گرفت رفتار انسان جهت می گیرد و او حاضر است بر اساس آن ذهنیت از جان و مال خویش بگذرد. تعریف دیگری که می توان از فرهنگ ایثار و شهادت مطرح کرد این است که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از مجموعه ی ذهنیت های حاکم بر وجود انسان که بر اساس آن انسان سعی می کند در یک هدف الهی و مقدس از جان و مال خویش بگذرد. همچنین می توان مطرح کرد که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از مجموعه ی ذهنیت حاکم بر انسان که بر اساس آن انسان تبدیل به یک موجود فعال و پیش رو و اثرگذار می شود و یا می توان مطرح کرد که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از ذهنیت حاکم بر وجود انسان که بر اساس آن انسان های معمولی به انسان های مقاوم، انسان های سست به انسان های قرص و انسان های متزلزل به انسان های ایستاده ی دارای مقاومت تبدیل می شوند و بر اثر این مقاومت جان و یا مال خویش را از دست بدهند.
2-4-2-4. آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای
2-4-2-4-1. تقرب الهی
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای بالاترین اجر و پاداش برای انسانی که در راه خداوند مبارزه می کند، نوشیدن شربت شهادت است. بنابراین شهادت بهترین مرگ است و شهدا با شهادت خود به بزرگ ترین نعمت الهی دست می یابند و در حریم خلوت الهی وارد می شوند و بر سر سفره ضیافت الهی مهمان می گردند و این عظمتی است که با شهادت و ایثار از جان، نصیب انسان ها می گردد. ایشان در این خصوص می فرماید : شهادت یعنی وارد شدن در حریم خلوت الهی و مهمان شدن بر سر سفره ضیافت الهی. این کم چیزی نیست. از دیدگاه ایشان هر رنجی که یک شهید می برد، نزد خداوند دارای یک ارزش است. حساب خداوند حسابی نیست که چیزی در آن فراموش شود. در نزد خداوند همه چیز در جای خود روشن و معین است. اجری که یک شهید در مقابل رنج ها می برد، بسیار بهتر و بالاتر از لذایذ این دنیا است. کسانی که رنج دنیا را به خاطر اجر آخرت تحمل می کنند، هیچ وقت زیان نمی برند زیرا در مقابل از دست رفتن لذت های پست دنیوی، توانستند در نزد خداوند به عزت دست یابند و در حریم الهی وارد شوند و به تقرب الهی برسند و این همان چیزی است که انبیاء و اولیاء در طول زندگی دنیا در صدد دستیابی به آن هستند (برگرفته از بیانات در دیدار با خانواده های شهدا، 90:1375).
2-4-2-4-2. تقویت تلاش دسته جمعی
یکی از آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت، تقویت تلاش دسته جمعی است. کار خیر هر انسانی، نتیجه تلاش خود اوست و متوجه خود اوست ولی در مورد ایثار و شهادت می توان گفت که این پدیده محصول تلاش دسته جمعی یک مجموعه انسانی است. در واقع زمانی که یک شهید به میدان جهاد می رود، صرفاً خود او نیست که جهاد می کند بلکه پدر، مادر، همسر و فرزندان نیز با صبر و استقامت خود در حال جنگ می باشند (برگرفته از بیانات در دیدار جمعی از خانواده های شهدای نیروهای مسلح و جهاد سازندگی، 116:1377).
2-4-2-4-3. کسب رضای الهی
از دیدگاه مقام معظم رهبری مرگ سرنوشت اجتناب ناپذیر هر یک از انسان هاست. مرگ دو گونه است و متاع جان انسان دوگونه از دست انسان می رود. یک مورد زمانی است که انسان در راه خدا کشته نمی شود، چنین انسانی جان خود را گم کرده است و در مقابل گم کردن جان چیزی در دست ندارد. نوع دیگر مرگ، زمانی است که انسان جانش را در راه خداوند می دهد، چنین مرگی شهادت است. در چنین مرگی انسان سرمایه اصلی وجود خویش یعنی جانش را می فروشد و در مقابل رضای الهی را به دست می آورد که این مرگ بالاترین دستاوردها به شمار می رود. زیرا دستاورد آن کسب رضای الهی است. ایشان در این خصوص می فرماید : مرگ برای همه هست. اگر ما در راه خدا بمیریم، به حسب موازین مادی و ظاهری، چیزی را از دست نداده ایم. شهید جانش را فروخته و در مقابل آن بهشت و رضای الهی را گرفته است (بیانات در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، مسئولان امور فرهنگی بنیادشهید، 228:1368).
2-4-2-4-4. حفظ و تقویت نظام اسلامی
یکی از تاثیرات فرهنگ ایثار و شهادت در نظام جمهوری اسلامی ایران که منجر به تثبیت و استحکام آن گردید، این است که ایثار و شهادت سسب حفظ و تقویت نظام اسلامی شد. زمانی که اسلام در یک کشور به معنای واقعی جاری شود، به دنبال آن پایه های کشور روز به روز مستحکم تر می شود. زیرا اسلام دینی است که به تمام جنبه های وجودی انسان و یک ملت چه از لحاظ معنوی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی توجه دارد. تاثیر اسلام در این ابعاد به تدریج منجر به خودکفایی کشور می گردد که همین خودکفایی سبب استحکام نظام جمهوری اسلامی ایران می شود. امروز به برکت خود شهیدان و ایثار جانبازان، نظام اسلامی و ملت مسلمان ایران در دنیا و در چشم قدرت های شیطانی، ابهت و اقتدار معنوی پیدا کرده است. حضرت آیت الله خامنه ای در این خصوص می فرماید : شما برادران و خواهران می دانید که ابهت و اقتدار معنوی امروز نظام اسلامی و ملت مسلمان در دنیا و در چشم قدرت های شیطانی ناشی از همین شهادت ها و ایثارگری ها است (بیانات در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، مسئولان امور فرهنگی بنیاد شهید، 299:1368).

2-4-2-5. فرهنگ ایثار و شهادت و نقش تربیتی آن در اندیشه مقام معظم رهبری
نسل جوان امروز نیز به برکت ایثار و خون شهدا، نسلی است که همواره فرهنگ ایثار و شهادت را برای خود ارزش می داند و سعی دارد چنین فرهنگی را در تمام عرصه های زندگی شخصی و اجتماعی نمایان سازد (برگرفته از بیانات در دیدار با خانواده های سرداران شهید استان تهران، 39:1367).
2-4-2-5-1. خون شهدا عامل موثر در مقاومت نسل امروز
از دیدگاه آیت الله خامنه ای هر قطره خون شهیدان اکسیری است برای تبدیل عناصر پست و نخاله وجود انسان به عناصر والا و با شرف. شهدا خودشان متحول شدند و در ارواح جوانان ما تحول آفریدند. جوانان امروز به برکت خون شهیدان می توانند مسیر زندگی خود را در جامعه پیدا کنند و در برابر عناصر پست وجودی روزگار، مقاومت نمایند. جوانان امروز به برکت خون شهدا، با روحیه آماده و قوی، با ذهن روشن و عزم راسخ در برابر دشمنان ایستاده اند.
2-4-2-5-2. شهدا عامل تدبیر و عبرت گیری برای نسل جوان
از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، یاد شهیدان، یاد بود ارزش های انسانی است و گرامی داشتن آنان، تجلیل از برترین خصال بشری است و یاد شهیدان باید با تدبیر و عبرت گیری همراه باشد. آنان همان فرزانگانی هستند که جان عاریت را که کالایی تمام شدنی و رو به زوال است، با نعیم پایدار الهی سودا کردند و خود را از خسرانی که هر انسانی خواه یا ناخواه دچار آن است، یعنی اضمحلال تدریجی سرمایه زندگی، به نیکوترین وجه رها ساختند. عمل صالح آنان که از ایمانی پایدار ریشه می گرفته است، بهترین عمل های صالح است (پیام به مناسبت روز تجلیل از شهدا و ایثارگران در هفته دفاع مقدس، 40:1375).

2-4-2-6. نقش دانشگاه شاهد در قبال فرهنگ ایثار و شهادت
از دیدگاه مقام معظم رهبری، قدر شناسی یک سجیه انسانی، خصلت اسلامی و یک حرکت عاقلانه است و از طرفی نفس قدردانی سبب ترویج کارهای نیک می شود. امام خمینی(ره) تعلیم و تربیت فرزندان شاهد و ایثارگر را به دانشگاه شاهد واگذار نمود و این مصداق اتم قدرشناسی است. از طرفی این دانشگاه جهت ترویج فرهنگ ایثار و شهادت یک سری وظایفی دارد که یکی از این وظایف، تعیین جهت گیری هاست. جهت گیری بدان معناست که ابتدا باید در آن جوان فرزند شهید و ایثارگر، بینش صحیح و نگرش مستدلانه به مباحث اسلام و انقلاب به وجود بیاورید که او را حراست کند. همه انسان ها در معرض آسیب هستند و خطر لغزش برای همه انسان ها وجود دارد. بنابراین در درجه اول، این جوانان پاک می بایست از انواع آسیب ها حفظ شوند که این مساله از طریق جهت گیری های صحیح فکری و منطقی و به صورت عمیق و آراستن آنها به خصلت های خوب امکان پذیر است. بنابراین اولین وظیفه این دانشگاه، اصلاح اخلاقی و فکری و دینی این فرزندان است. وظیفه دوم این است که آنان را از لحاظ علمی در حد اعلی قرار دهد. دشمن سعی دارد این فکر را در ذهن مردم ریشه دار سازد که اگر کسی رزمنده و انقلابی است، عالم نیست و با علم فرسنگ ها فاصله دارد. لذا وظیفه دانشگاه شاهد در این خصوص این است، کاری کند که فرزندان شاهد از لحاظ علمی برجسته باشند. وظیفه دیگر این دانشگاه در انجام امور علمی این است که نگرش به عمق داشته باشد و کیفیت را بر کمیت ترجیح دهد (بیانات در دیدار با اعضاء هیات امنا و اعضاء هیئت علمی دانشگاه شاهد، 100:1375).
2-4-2-7. فرهنگ ایثار و شهادت و تقویت بنیه علمی
وجود روحیه ایثار و شهادت در یک جامعه در ابعاد مختلف در پیشرفت کشور تاثیرگذار است. یکی از این ابعاد، پیشرفت علمی است. وجود چنین روحیه ای در ملت ما سبب تقویت زیر ساخت های علمی کشور شد. در واقع اگر مقاومت و ایثار شهدا نبود، کشور ما همچنان در چنگال بیگانگان قرار داشت و هیچ گونه فرصت و زمینه ای برای پیشرفت در کشور وجود نداشت و در واقع بیگانگان با نفوذ خود در کشور ما، فرصت هرگونه پیشرفت علمی را از ما می گرفتند. در نتیجه با وجود چنین روحیه ای ملت ایران توانست کشور را به استقلال و آزادی برساند که در پی آن فرصت های گوناگون برای پیشرفت علمی کشور فراهم آمد (برگرفته از بیانات در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، 2:1388).

شکل شماره 2- 2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری
2-4-3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه استاد شهید مطهری
2-4-3-1. شهادت، نوعی هجرت به سوی خدا
شهید مطهری، شهادت را نوعی هجرت به سوی خدا می داند. ایشان در این زمینه معتقدند :
هر کسی که کاملاً آماده است قلبش را هدیه کند، حاضر است با من هم آواز باشد و مانند من که هدیه ام خون قلبم است در این راه چنین هدیه ای برای خدای خودش بفرستد، چنین آمادگی دارد، آماده یک مهاجرت باشد و آماده یک کوچ و رحلت باشد که من صبح زود کوچ خواهم کرد (شهرویی، 1385: 290).
شهید مطهری، جهاد را به عنوان مقدمه شهادت مورد تمجید قرار داده و افراد را در آثار خود به جهاد در راه خدا دعوت می کند. و در این زمینه به خطبه 27 نهج البلاغه اشاره می کند : آن که از جهاد به دلیل بی میلی و بی رغبتی روی بگرداند، خداوند جامه ذلت بر تن او می پوشاند و او را لگد کوب حقارت می گرداند و حجاب ها و پرده ها روی بصیرت او قرار می دهد و بینش را را از او سلب می کند و به سختی ها و شدائد گرفتار می گردد و از رعایت انصاف درباره اش محروم می شود (مطهری، 1378: 73).
2-4-3-2. مفهوم شناسی شهادت
از منظر شهید مطهری مرگی که شهادت است با سایر انواع مرگ متفاوت است. وی برای مرگ انواع مختلفی متصور است که عبارت است از مرگ طبیعی، مرگی که پای یک جنایت در میان است، و مرگی که شهادت است. مرگی شهادت است که انسان با توجه به خطرات احتمالی یا ظنی یا یقینی فقط به خاطر هدفی مقدس و انسانی و به تعبیر قرآن فی سبیل الله از آن استقبال می کند.
شهادت دو رکن دارد : یکی این که در راه خدا و فی سبیل الله باشد و هدف، مقدس باشد و انسان بخواهد جان خود را فدای هدف نماید. دیگر این که آگاهانه صورت گرفته باشد. معمولاً در مورد شهادت، جنایت هم هست یعنی عملی که از جهت انتسابش به مقتول، شهادت است و از جهت انتسابش به قاتل، جنایت و پلیدی است. شهادت به حکم این که عملی آگاهانه و اختیاری است و در راه هدفی مقدس و از هر گونه انگیزه خود گرایانه، منزه و مبراست تحسین انگیز و افتخار آمیز است و عملی قهرمانانه تلقی می شود. میان انواع مرگ و میرها تنها این نوع از مرگ است که از حیات و زندگی برتر و مقدس تر و عظیم تر و فخیم تر است (مطهری، 1378: 72 ـ 70).
2-4-3-3. جنبه های اجتماعی ایثار و شهادت
شهید مطهری صرفاً به جنبه های فردی ایثار و شهادت توجه نمی کند، بلکه ایشان به عنوان یکی از تولید کنندگان گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت می کوشد تا جنبه های اجتماعی ایثار و شهادت و ارتباط ایثارگر، شهید و جامعه را نیز بررسی کند. در واقع ایثار و شهادت از نظر اجتماعی یعنی از آن نظر که به جامعه تعلق دارد، پدیده ای است که در زمینه ای خاص و به دنبال رویدادهایی رخ می دهد و به دنبال خود رویدادهایی می آورد نیز باید سنجید.
عکس العملی که جامعه در مورد ایثارگران و شهیدان نشان می دهد به خود ایثارگر و شهید تعلق ندارد. یعنی صرفاً ناظر به این جهت نیست که برای شخص شهید یا ایثارگر موفقیت یا شکستی رخ داده است. عکس العمل جامعه مربوط است به این که مردم جامعه نسبت به وجهه شهید و ایثارگر، چه موضع گیری داشته باشند و نسبت به جبهه های مخالف ایثار و شهادت چه موضع گیری داشته باشند؟ رابطه شهید با جامعه اش دو رابطه است : یکی رابطه اش با مردمی که اگر زنده و باقی بود از وجودش بهره مند می شدند و فعلاً از فیض وجودش محروم مانده اند. و دیگر رابطه اش با کسانی که زمینه فساد و تباهی را فراهم کرده اند و شهید به مبارزه با آنها برخاسته و در دست آنها شهید شده است. بدیهی است که از نظر پیروان شهید که از فیض بهره مندی از حیات او بی بهره مانده اند، شهادت شهید تاثرآور است. آن که بر شهادت شهید اظهار تاثر می کند در حقیقت به نوعی بر خود می گرید و ناله می کند. اما از نظر زمینه ای که ایثار و شهادت در آن زمینه صورت می گیرد، ایثار و شهادت یک امر مطلوب است (مطهری، 1378: 98).
2-4-3-4. مقام شهید
شهید مطهری بالاترین درجات و مراتب انسانی را برای شهید در نظر می گیرد، به طوری که قداست شهید را که می توان از احکام مختلف فقهی مانند لباس یا عدم غسل و کفن او فهمید و به همین عالی ترین درجه شهید نسبت داد. از نظر اسلام هر کس به مقام درجه شهادت نائل آید که اسلام با معیارهای خاص خودش او را شهید بشناسد، یعنی واقعاً در راه هدف های عالی اسلامی به انگیزه برقراری ارزش های واقعی بشری کشته شود، به یکی از عالی ترین درجات و مراتبی که یک انسان ممکن است در سیر صعودی خود نائل شود، نائل می گردد. از نوع تعبیر و برداشت قرآن درباره شهدا و از تعبیراتی که از احادیث و روایات اسلامی در این زمینه وارد شده است، می توان منطق اسلام را شناخت و علت قرابت یافتن این کلمه را در عرف مسلمانان دریافت (مطهری، 1378: 63).
2-4-3-5. منطق شهید
شهید منطق ویژه ای دارد. منطق شهید را با منطق افراد معمولی نمی شود سنجید. شهید را نمی شود در منطق افراد معمولی گنجاند؛ منطق او بالاتر است، منطقی است آمیخته با منطق عشق از یک طرف و منطق اصلاح و مصلح از طرف دیگر. یعنی دو منطق را اگر با یکدیگر ترکیب کنید، منطق یک مصلح دلسوخته برای اجتماع خودش و منطق یک عارف عاشق لقای پروردگار خودش و به تعبیر دیگر اگر شور یک عارف عاشق پروردگار را با منطق یک نفر مصلح با همدیگر ترکیب کنید، از آنها منطق شهید در می آید. منطق شهید منطق سوختن و روشن کردن است. منطق حل شدن و جذب شدن در جامعه برای احیای جامعه است. منطق دمیدن روح به اندام مرده ارزش های انسانی است. منطق حماسه آفرینی است (شهرویی، 1385: 116).

2-4-3-6. تربت شهید
شهید مطهری خاک و تربت شهید را دارای قداست و ارزش می شمارد و این که افراد از خاک تربت شهید بر می دارند را نوعی احترام و به رسمیت شناختن قداست شهادت می شمارند. ایشان می نویسند که پیشوایان ما به ما گفته اند حالا که باید بر خاک سجده کرد، بهتر که آن خاک از خاک شهیدان باشد. اگر بتوانیم از خاک کربلا برای خود تهیه کنیم که بوی شهید می دهد، یعنی تو که خدا را عبادت می کنی سر بر روی هر خاکی بگذاری نماز درست است ولی اگر سر بر روی آن خاکی بگذاری که تماس کوچکی، قرابت کوچکی، همسایگی کوچکی با شهید دارد و بوی شهید می دهد، اجر و ثواب تو صد برابر می شود. امام فرمود : سجده کنید بر تربت جدم حسین بن علی (ع) که نمازی که بر آن تربت مقدس سجده کرده اید، حجاب های هفتگانه را پاره می کند. یعنی ارزش شهید را درک کن و خاک تربت او به نماز تو ارزش می دهد (مطهری، 1378: 102).

شکل شماره 2- 3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه شهید مطهری
2-5. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت
2-5-1. ارزش آفرینی
عالی ترین و مترقی ترین ارزش های فردی و اجتماعی در پرتو ایمان و عمل برای خدا تولید می شود. از آن جایی که در یک جامعه دینی مفاهیمی چون ایثار و شهادت بالاترین ارزش محسوب شده، از این رو ایثارگران و شهیدان در تولید ارزش های متعالی انسانی و الهی در وجود فرد و جامعه نقش بسزائی ایفا می کنند. مادامی که روح ایثار و شهادت در کالبد یک جامعه سریان و جریان دارد، آن جامعه زنده و پویاست و هیچ زمان، فرهنگ غیر الهی و ارزش های غیر انسانی بر آن جامعه سایه نخواهد افکند، و آن جامعه روی ذلت و خواری را نخواهد چشید، زیرا با این دو ارزش، حیات و جاودانگی و عزت ابدی یافته است.
جامعه ای که در آن ترس و زبونی حاکم باشد، میوه ای جز ذلت و خواری نخواهد داشت. ارزش ها فراموش و پایمال می شوند و دنیاپرستی، ظلم، بی عدالتی و وابستگی به اوج خود می رسد. این مشخصه جوامعی است که از مبادی و مبانی دینی و الهی تهی هستند و مرگ را پایان راه و نیستی مطلق می دانند. در مقابل، جامعه ای که بر اساس مبادی و مبانی دینی خویش، بر ترس و زبونی خویش غالب آمده، مرگ را ملاقات با خدا می داند. معامله با خدا را به عنوان یک ارزش حقیقی پذیرفته و حاضر است در راه او از همه دارایی خود بگذرد، ایثار جان و مال نماید و شهادت را مشتاقانه در آغوش بگیرد و لبریز از ارزش های انسانی و الهی گردد (فهیمی، 1387: 558).
2-5-2. حماسه سازی
شاخصه دیگر فرهنگ ایثار و شهادت، تولید حماسه در سطح جامعه است. وقتی حماسه در وجود انسان رسوخ کند، او را به حرکت در می آورد و از حالت سکون به پویایی و شکوفایی می رساند. وابستگی ها و دلبستگی های کاذب و دروغین را محو و اهداف و مطلوب های حقیقی را جایگزین می سازد. چنین حماسه ای، زیباترین صحنه های ایثار و شهادت را می آفریند و به عنوان الگویی تمام نشدنی بر جامعه خویش تاثیر می گذارد، زیرا انسان ها طالب پویایی و حرکتند و هر امری آن ها را تازه تر کند، با جان و دل می پذیرند.
روح حماسه در عالی ترین سطح آن در سیره عملی اهل بیت (ع) و بویژه در سرور و سالار شهیدان مشاهده می شود و این مطلب مورد پذیرش همگان است. در جریان عاشورای حسینی می بینیم با این که تمام قدرت های آن روز، علیه کاروان حسینی (ع) بسیج شدند، با این حال او و یارانش از همه خطرها استقبال نموده، تسلیم نشدند. این حماسه با ایثار جان و قبول شهادت پایان نپذیرفت، بلکه ایشان احساس کردند که خاندان گرامی اش نیز باید به اسارت بروند و آن ها نیز چنین کردند. نه تنها خود او که احدی از اهل بیت او به تایید و امضای حکومت جایرانه امویان راضی نشدند.
نقطه عطف این قبیل حماسه ها و ایثارگری ها، عرفان و شناخت واقعی است. اگر این شناخت محقق شود، به یک فرهنگ عمومی و همه گیر مبدل خواهد شد و قابلیت انتقال به دیگر جامعه ها را نیز دارا می شود، لکن این حماسه باید برگرفته از شناخت و عرفان حقیقی، از یک مبدا و مقصد حقیقی باشد.
نتیجه ای که حاصل می شود، این است که ایثار و شهادت در راه خدا توام با حماسه است، ایثار و شهادت بدون روح حماسه محقق نمی شود و این توامان در ادامه، حماسه های واقعی و جاودانه ای را نیز می آفریند. اما نه هر اقدام برگرفته از حب نفس و امیال درونی و دنیوی و برای کسب شهرت و جاه و مقام را می توان ایثار و شهادت طلبی نامید و نه آن را واجد روح حماسه دانست. بدون شک، حماسه و عرفان دو وزنه هماهنگ و همتایند و پیوندی که بین این دو ثابت است، ناگسستنی است. بعلاوه آن دو را، یک آن نمی توان از روح ایثار و شهادت منفک دانست (جوادی آملی، 1388 : 70 ـ 69).
2-5-3. کمال بخشی
هر کس اندک آشنایی با فلسفه آفرینش و قدر و منزلت دین و تعالیم آن و سعادتی که برای انسان از اطاعت دستورات دین حاصل می شود، داشته باشد، از آنجایی که موجودی کمال جو و سعادت طلب است، به حکم عقل، سلوک در این مسیر را بر می گزیند و برای رسیدن به کمال حقیقی حاضر است همه سرمایه هایش را به بهترین وجه و عالی ترین صورت که همان ایثار و شهادت است، به مولای خویش اهدا نماید و مردن برایش امر سهل و آسانی می گردد و به پیشوای خود، مولای متقیان علی (ع) اقتدا خواهد کرد که می فرمود: "به خدا قسم انس علی به مرگ (در راه خدا) از انسی که بچه به پستان مادرش دارد، بیشتر است." (نهج البلاغه، خطبه 5).
کمال بخشی نیز کارکرد دیگر فرهنگ ایثار و شهادت است که به دو صورت متجلی می گردد :
2-5-3-1. کمال فردی: کمال فردی انسان در گرو انتخاب آزادانه و آگاهانه اوست. هر چه این انتخاب در شرایط دشوارتر و بحرانی تر و در موقعیت تنوع سرمایه ها و فرصت های بیشتر شکل بگیرد؛ به عبارتی انسان سرمایه وجودی ذی قدرتری را تقدیم کند و درصد معرفت و شناختش نسبت به عمل و خلوص آن بالاتر باشد، به گوهر باارزش تری از کمال دست خواهد یافت. هر انسانی، در جدال بین مرگ و زندگی و در شرایطی که انتخاب هر دو یکسان باشد، در راه هدفی متعالی و مقدس و برای حفظ و صیانت از عقیده و باورهای دینی خود ایثار و شهادت را برگزیده و مرگ با عزت را هم چون مولای خویش امام حسین (ع)، بر اسارت و بندگی طاغوت ها ترجیح دهد، در این مجال، خدا خود خریدار اجناسی است که از مال و جان و … از سوی بندگان به او تقدیم می شود1.
2-5-3-2. کمال اجتماعی: روح ایثاروشهادت وقتی در فرد تجلی پیدا کرد و او را به کمال رساند، چنان تاثیری از ناحیه منبع اصیل خود؛ یعنی ذات بی نهایت خداوند می یابد که بر جامعه پیرامون خود نیز تاثیر می گذارد. از آن جایی که روح ایثار و شهادت دو خصوصیت فطری انسان است، همه انسان ها و البته اهل ایمان که به ندای فطرت خویش پاسخ مثبت داده اند، به ایثار ایثارگران و شهادت طلبی آن ها عشق می ورزند و آنها را به عنوان الگوهای برتر جامعه خود پذیرفته اند. ایثار و شهادت امام حسین (ع) چنان موجی از کمال طلبی را در سراسر عالم پراکند که سبب شد غیر مسلمانان نیز از قیام او درس گیرند (فهیمی، 1387: 556 ـ 555). مهاتماگاندی (رهبر فقید هند) گفت: "من زندگی امام حسین(ع)، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام. بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد پیروز گردد، باید از سرمشق امام حسین (ع) پیروی کند." (محدثی، 1385: 279) و این نقطه آغازین تاثیرپذیری از روح ایثار و شهادت است. هر انسانی که دارای چنین روحیه ای باشد، اعم از این که به کمال آن رسیده یا نرسیده باشد، بر جامعه پیرامونی خود تاثیر می گذارد. شهادت در راه خدا که بالاترین نوع ایثار است، کامل ترین تاثیر را در جهت کمال بخشی جامعه دارا است. خون هر شهید در پای درخت جامعه اسلامی می ریزد و آن را روز به روز تنومندتر و استوارتر کرده ، شاخ و برگ آن را به سمت و سوی کمال و سعادت حقیقی جهت می بخشد.
2-5-4. بحران زدایی
بدون شک، پیروی از اهداف عالیه اسلام و برپایی احکام و تعالیم نورانی آن و ترویج باورها و ارزش های معنوی و … با اهداف و اغراض خودخواهانه و منفعت های مادی و دنیوی صاحبان زر و زور و تزویر تضاد پیدا می کند و این تضاد، موجب به مخاطره افتادن خواسته ها و امیال نفسانی این گروه می گردد.
در این میان، دنیاطلبان و سردمداران کفر و الحاد، برای برداشتن موانع و عواملی که سد راه آنها به حساب می آیند از هیچ تلاشی فروگذاری نمی کنند. از منظر ایشان، هدف وسیله را توجیه می کند و برای رسیدن به مقاصدشان با همه امکانات و توانشان و از هر طریقی بحران آفرینی می کنند؛ گاهی با ابزار نظامی نظیر کودتا، تهاجم نظامی، ترور و کشتار و … گاهی با محاصره و تولید بحران های مختلف اقتصادی، گاهی با مقابله سیاسی و ایجاد دست اندازها و اختلاف های سیاسی در داخل و خارج کشور و گاهی نیز با تهاجم فرهنگی و به تعبیر مقام معظم رهبری "شبیخون فرهنگی".
اگر جبهه اسلام در برابر این گونه اقدامات عملی و خوف آفرینی ها که در قالب توطئه ها و فتنه های مختلف صورت می گیرد، تدبیر و برنامه ای علمی و عملی نداشته باشد، مقهور این قدرت های پوشالین می شود؛ چنان که امروزه بسیاری از کشورهای جهان و حتی دول پیشرفته، مقهور قدرت پوشالین استکبار جهانی؛ یعنی آمریکا شده اند. اما از آن جایی که اسلام کامل ترین و جامع ترین دین الهی است و برای کوچک ترین مسائل و به ظاهر کم اهمیت ترین آن ها برنامه نظری و عملی دارد؛ قطع یقین برای مسائل دفاعی و حفظ جان و مال و ناموس و اعتقاد مسلمانان برنامه ها و راهکارهای دقیق عملی دارد. از جمله مترقی ترین راهکارهای عملی اسلام عزیز در مسیر بحران زدایی از جامعه اسلامی، مساله ایثار و شهادت است که واجد یک مبنای تئوریک بسیار قوی و حساب شده، مبتنی بر عقل و وحی خداوند و کلام معصومان (ع) است.
وقتی جامعه ای واجد روحیه متعالی ایثار و از خود گذشتگی باشد، در برابر هر نوع بحران و چالشی توان ایستادگی و مقابله را دارد :
الف) در وضعیت بحران اقتصادی، جامعه ایمانی و دین مدار، با ایثار مال و ثروت خود و تقسیم آن برای بهره مندی همه اقشار جامعه در برابر بحران آفرینان مقابله کرده و شکست را پذیرا نخواهد شد.
ب) در مواقع ایجاد تفرقه و تهاجم سیاسی، جامعه اسلامی با ازخودگذشتگی و عبور از خواسته ها و منافع سیاسی گروه خود و بر اساس وحدت کلمه اسلامی و وحدت ملی در برابر این بحران نیز مستحکم تر از پیش خواهد ایستاد.
ج) زمانی که دشمن از طریق تهاجم فرهنگی و با استفاده از ادبیاتی نظیر تساهل و تسامح، آزادی و جامعه مدنی (به معنای غربی آن) قصد تخریب بنیادهای فکری و ارزشی جامعه را دارد، جامعه اسلامی برای حفظ ارزش ها و فرهنگ اصیل و غنی خود که بر گرفته از دین اسلام است، از تمام تلاش و عزت و آبروی خود مایه می گذارد و با احیای دستور "امر به معروف و نهی از منکر" جامعه را به یک میدان نظارت عمومی بدل می سازد، تا این تهاجم نیز خنثی گردد.
د) اما در عالی ترین نوع، در برابر تهاجم نظامی دشمن، که به قصد براندازی کامل و دفعی نظام اسلامی صورت می گیرد. جامعه اسلامی بر اساس توصیه و فرمایش خداوند به جهاد فی سبیل الله، بالاترین ایثارگری را از طریق شهادت طلبی و از جان گذشتگی به نمایش می گذارد و دشمن خود را مقهور و ناکام می سازد (فهیمی، 1387: 562 ـ 561).
2-5-5. موج آفرینی و بصیرت بخشی
در طول تاریخ، حوادث و اتفاقات بسیاری و حرکت ها و جریانات متعددی رخ داده است و هر کدام بر اساس نسبتی که با حقیقت و فطرت انسانی داشته، به مردم بصیرت بخشیده و موج آفرینی نموده است. بعضی از این جریان ها پیش از آن که موج و بصیرتی ایجاد کنند، زایل شده اند و برخی نیز اگرچه موج و بصیرتی تولید کرده اند، اما به سرعت رو به افول گذاشته اند.
در این میان، ایثار و شهادت به عنوان دو مقوله کاملاً اسلامی که ریشه در فطرت انسانی دارد، بیشترین سهم در تولید بصیرت و هوشیاری و ایجاد موج و حرکت انقلابی را داشته و دارد. به علاوه دوام و ماندگاری که بر ایثار و شهادت سایه افکنده، عامل دیگری برای دارا بودن شاخصه بصیرت بخشی و موج آفرینی در بین جوامع به حساب می آید. از جمله نمونه هایی که جلوه ایثار و شهادت در آن، بالاترین تاثیر را در همه جوامع بعد از خود گذاشته، حرکت تاریخی و قیام بی نظیر امام حسین (ع) و یاران با وفای اوست. آن چه در نهضت عاشورا از همه حوادث و اتفاقات آن برجسته تر است، روح ایثارگری و شهادت طلبی حاکم بر قافله اباعبدالله الحسین (ع) است. از این رو، تاریخِ بعد از قیام عاشورا به خوبی گواهی می دهد، عمده موج ها و حرکت هایی که به صورت پراکنده با عنوان خون خواهی شهدای کربلا، مخالفت با ظلم و ستم حاکمان، تغییر نظام حکومتی و انقلاب های مردمی شکل گرفته، در حد بسیار زیادی متاثر از میراث ایثار و شهادت شهیدان کربلا بوده است.
تاثیری که ایثار و شهادت بر بصیرت بخشی و حرکت دادن مردم در مسیر رضای خدای متعال و دفاع از ارزش ها و فضیلت های الهی دارد، قابل مقایسه با هیچ اثر دیگر نیست، زیرا آن دو امر تایید شده از سوی خدا هستند و هر چیزی که نورانیت و حقیقت خود را از تنها موثر در عالم هستی گرفته باشد، نه تنها به خاموشی نخواهد گرایید، بلکه برای انسان ها و جوامع، حکم روشنی بخشی و هدایت گری را دارد و چراغ هدایتی خواهد بود تا مردم به مدد آن بصیرت یافته و در مسیر روشنایی و هدایت حرکت کنند (فهیمی، 1387: 566).
2-5-6. عزت طلبی
طبیعت انسان به مقتضای فطرت پاک الهی که در آن نهاده شده، میل شدیدی به گرایش های عالی دارد که سرچشمه همه این فضائل عالی و والا ذات مقدس حضرت حق است. لذا انسان ذاتاً موجودی عزت طلب است. در واقع همه انسان ها به دنبال عزتند هر چند برخی راه درست را پیش گرفته و به عزت الهی می رسند و فریاد "هیهات منّا الذّله" را سر می دهند و بعضی به بیراهه رفته و سر از عزت فرعونی در می آورند که خداوند عزیز در قرآن کریم این عزت های بی پایه و اساس را مورد نکوهش قرار می دهد. عزت شاخصه های مختلفی دارد که عبارتند از عبودیت و تقرب به خدا، حذر کردن از کافرین، نفی هرگونه سلطه کافرین، حذر کردن از دوستی با کافرین، شدت و غلظت نسبت به کافرین. با این همه وجود می توان نتیجه گرفت که شهدا و ایثارگران همواره به عنوان انسان های عزت طلب، در صدد کسب عزت الهی بودند، لذا در راستای تحقق این هدف همواره سعی می کردند تا با کافرین و دشمنان دین خدا وارد جهاد شوند و با پاسداری از دین خدا به این عزت الهی دست یابند (دژگیر، 1391: 29).
2-5-7. انسانی بودن
بین ایثار و شهادت ارتباطی وثیق و تنگاتنگ وجود دارد، عالی ترین مرتبه ایثار انتخاب آگاهانه و آزادانه راه حق و حقیقت و فدا کردن خالصانه جان و قبول شهادت، در مسیر احیاء و حفظ اعتقادات، ارزش ها و اصول دین است. و از سویی نیز ایثار و شهادت در راه خدا محقق نمی شود، مگر این که انسان با شناخت و بصیرت دینی و از خود گذشتگی پاک و خالص خویش، فداکاری در راه دین خدا را بپذیرد.
ایثار و شهادت پیش از آن که به عنوان آموزه های دینی و آسمانی باشند، در فطرت و عقل انسانی ریشه دارند. انسان از آن جایی که بر اساس فطرت پاک انسانی اش تمایل به جاودانگی و بقا دارد، دائماً در تکاپوی دستیابی به سعادت واقعی و شناخت راه های ماندگاری ابدی است و اگر حقیقتاً به راهی که وی را به این سرانجام برساند، شناخت یابد برای رسیدن به آن از هیچ تلاشی فروگذار نخواهد کرد و هر هزینه ای را می پذیرد، حتی اگر به قیمت اهدای جانش تمام شود.
از طرفی نیز، عقل انسانی با توجه به روح محاسبه گری و کسب منفعت احتمالی و یا دفع ضرر محتمل، عبور از ده ها خواسته و منفعت پایین تر، به دست آوردن منفعت عالی تر را حداقل در امور مادی، تجربی و دنیوی، امری منطقی می داند؛ حتی در این مسیر، ریسک و خطر را به عنوان یک حقیقت پذیرفته است.
اما در امور معنوی و آسمانی، کلید مفقوده برای انسان، ایمان به مبدا و معاد و شناخت حقیقی فلسفه آفرینش است؛ که اگر حاصل شود، روحیه ایثار و از خودگذشتگی و شهادت طلبی و جاودانگی انسان از درونش بروز و ظهور خواهد کرد و انسانِ گمشده در عالم هستی، به حقیقت واقعی و ابدی خود که همانا استقرار و آرامش در نزد خدای متعال و کسب حیات ابدی و بهره مندی از نعمت های اوست، دست خواهد یافت2. از طرفی نیز تجسم عالی ترین روحیه های انسانی نظیر؛ عدالت خواهی، عزت طلبی، کرامت جویی، محبت به خدا و خدمت به خلق، شکرگزاری، عبادت و بندگی خدا و مقابله با ظلم و طواغیت … را می توان در انسان هایی به آشکارا یافت که از طریق ایمان و اعتقاد به مبدا و معاد، روحیه ایثارگری و جوهره شهادت طلبی را در خویش یافته و وجودشان را برای رسیدن به این حلاوت ابدی خرج و هزینه می کنند (فهیمی، 1387: 553).
2-5-8 . دین محوری
از دیگر کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت، دین محوری است، و آن از یک سو، عبارت از آزاد و رها بودن از همه قیود و تعلقات زمینی و مادی و ترک بندگی و اطاعت طواغیت و از سوی دیگر، عشق و دلبستگی شدید به خالق هستی بخش و به همه آموزه ها و تعالیم الهی و آسمانی است3.
آن هایی که در پرتو دین مداری و عمل به احکام الهی و در راه صیانت از اعتقاد و ارزش های والای دین، حاضرند از همه چیز خود، از مال و جان و ناموس و از همه دارایی شان، خالصانه بگذرند، هم اینان به امر الهی و در سایه دین محوری، در برابر ظلم و ستم طاغوت ها می ایستند و از حق خود حتی به قدر یک وجب از خاک میهن اسلامی و خون به ناحق ریخته مسلمانی نمی گذرند و جانفشانی و ایثارگری در این راه را نیز فوز عظیم می دانند.
رفتار و گفتار و منش ایثارگران و شهادت طلبان سراسر عبودیت و بندگی خداوند و عمل به دستورات و تعالیم نورانی دین است. آن هایی که ایثارگری را معامله با خدا و شهادت طلبی را پرواز بربال ملائک و فرصت دیدار معبود خویش می دانند، به راحتی، سخت ترین و دشوارترین شرایط را در راه هدف مقدس و الهی شان می پذیرند و البته جهادگران میدان ایثار و شهادت از تایید و هدایت خاص الهی نیز برخوردارند4(فهیمی، 1387: 554).
2-5-9. اخلاص و ماندگاری
یکی دیگر از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت، اخلاص است. اخلاص در لغت یعنی پاک کردن چیزی از هر چیزی که غیر آن باشد و با آن درآمیخته باشد (مصطفوی، 1371، ج3 :102). اخلاص در بیان اندیشمندان اسلامی عبارت است از پاک و خالص ساختن قصد و نیت از غیر خدا. به عبارت دیگر حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هرگونه شرک خفی و جلی پاک باشد (فیض کاشانی،1417، ج8 : 128). پس هرکسی که طاعتی را به جا آورد و قصد قربت داشته باشد ولی با آن غرضی دنیوی بیامیزد عملش خالص نمی باشد (مجتبوی،1377، ج3 :530). اخلاص نشانه های مختلفی دارد که عبارتند از یکسان بودن ظاهر و باطن و کردار و گفتار، دوری از گناهان، زهد، ناامیدی از غیر خدا و از چیزی غیر از گناهش نترسیدن (مهدوی کنی، 1375 :420) و از غیر خدا در مورد اعمالش انتظار تعریف نداشتن (کلینی، 1375، ج2 : 16).
بین اخلاص و ماندگاری ارتباطی عمیق و آسمانی هست. اساساً در فرهنگ قرآنی همه چیز فانی و زوال پذیر است، مگر ذات ابدی و ازلی و صاحب جلال و بزرگوار خداوند و البته هر آنچه وجهه الهی داشته و مقبول خداوند باشد نیز باقی و فنا ناپذیر است5. از این رو، عملی که توام با اخلاص و پاکی نیت و لوجه الله باشد، از خصوصیت جاودانگی و ماندگاری برخوردار است. ایثار و شهادت، از آن جا که ریشه در وحی و کلام حقه الهی دارد و از روی آگاهی و بصیرت و اخلاص و در راه رضای خدا تحقق می یابد برای همیشه ماندگار و جاویدان است.
امام خمینی "رضوان الله تعالی علیه" در باره جاودانگی و بقای ایثار و شهادت چنین می گوید: "در آینده ممکن است افرادی آگاهانه و یا از سر ناآگاهی بپرسند که ثمره خون ها و شهادت ها و ایثارها چه شد؟ این ها یقیناً از عوالم غیب و فلسفه شهادت بی خبرند و نمی دانند کسی که فقط برای رضای خدا به جبهه ها رفته است و سر در طبق اخلاص و بندگی نهاده است، حوادث زمان به جاودانگی و بقا و جایگاه رفیع آن لطمه ای وارد نمی سازد…" (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 92).
نه تنها حقیقت ایثار و شهادت، جاودانه و ماندگار است، بلکه هر انسانی که به این دو افتخار نائل شود، چون با خدا معامله نموده و خداوند شخصاً جنس آن ها را خریدار است، به سود و منفعت ابدی و لایزال خواهند رسید؛ چنان که در باره شهدا وارد شده است که "شهید نظر می کند به وجه الله"؛ یعنی تمام حجاب های حایل بین شهید و خداوند برداشته می شود و کسی که به این مقام برسد، به جاودانگی و ماندگاری ابدی رسیده و همیشه در محضر خداوند متنعم خواهد بود (موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 28).
2-5-10. عدالت طلبی
یکی دیگر از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت، عدالت خواهی است. عدالت به معنای قرار دادن هر امری در جایگاه و موضع خودش است. بدین معنا که عدل در درون فرد و درون جامعه ایجاد اعتدال و تعادل، نظم و سامان می نماید و انسان هارا از افراط و تفریط بر حذر می دارد. مساله عدالت و تحقق آن در جامعه بشری از ضروریات اولیه حیات اجتماعی است. به علاوه عدالت خواهی شانی از شوون فطری انسان است که بدون آن انسانیت معنا نمی یابد و آدمی که دارای عقل سلیم و پیراسته از هوا و هوس نفسانی است با جذبه ای خاص به سوی عدل و داد در حرکت است. عدل و داد نه نتها عامل رشد، توسعه، رفاه و امنیت در جامعه بلکه عامل وحدت و یکپارچگی جامعه نیز هست. عدل و داد در وجود انسان، استقامت و اعتدال می آفریند و در جامعه بشری نیز استقامت، اعتدال، استحقاق، فضیلت و استقلال را به بار می آورد. در نتیجه یکی از خواسته های شهیدان و ایثارگران از دوران صدر اسلام تا کنون رعایت عدالت در جامعه بوده تا از طریق آن در جامعه اعتدال ایجاد شود و به هیچ یک از اقشار جامعه ظلم و ستم نگردد (جمشیدی،1380: 108).
2-5-11. گذشت و فداکاری
گذشت و فداکاری از جمله کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت است. که می تواند ناشی از دین و یا غیر دین باشد. آن چه فداکاری برای دین و غیر دین را از هم جدا می کند، عامل تقوا، اخلاص و توجه به خداست. فداکاری و گذشت در دین ابتدا از یک چیز شروع می شود مثلاً گذشت از ثروت، شهرت و … سپس در مرتبه آخر به گذشت از جان می رسد. زمانی که یک انسان نتواند در مراحل اولیه گذشت یعنی گذشت از لذایذ زندگی، موفق باشد نمی تواند به مراتب بالاتر از گذشت یعنی گذشت از جان برسد. یکی از آثار و پیامدهای گذشت و فداکاری در دین، نجات بشریت از جهل و گمراهی است. نمونه بارز این فداکاری و گذشت، فداکاری امام حسین (ع) در واقعه عاشوراست. ایشان برای نجات دین خداوند از انحراف و به تبع آن نجات بشریت از گمراهی حاضر شدند از جان و مال و فرزندان و خانواده خویش در راه خداوند بگذرند (دژگیر، 1391 : 27).
2-5-12. آزادی خواهی
از جمله معانی لغوی واژه آزادی، رها، خلاص شده، بی قید، مستقل، رهایی از قید و بند می باشد. آزادی همواره رهایی از چیزی است و از اساسی ترین بحث های زندگی سیاسی و اجتماعی است و از دیرگاه مورد توجه انسان بوده است. زیرا آزادی خواسته همه انسان ها بوده است و همه دوست دارند آزاد زندگی کنند و در زندگی خود دست به انتخاب بزنند. شاید کمتر انسانی را می توان یافت که بدون هیچ اجبار و کرامتی تن به قید و بند ناخواسته بسپارد و آزادی فطری خویش را در بند کند.
این از امتیازات آدمی در مقایسه با سایر مخلوقات است. آزادی، همزاد و گوهر آدمی است. او آزاد متولد می شود و باید زندگی کند و راه و رسم حیات خویش را برگزیند. چنان که حضرت علی (ع) می فرمایند : بنده دیگری نباش که خداوند تو را آزاد آفریده است (نهج البلاغه، نامه31). در اندیشه شهید مطهری، آزادی از بزرگ ترین و عالی ترین ارزش های انسانی و مافوق ارزش های مادی است. انسان هایی که بویی از انسانیت برده اند حاضراند با شکم گرسنه و تن برهنه در سخت ترین شرایط زندگی کنند ولی در اسارت دیگران نباشند.
نمونه بارز این انسان ها شهدا و ایثارگران هستند که حاضرند از راحتی زندگی و لذات دنیوی خویش بگذرند و در مقابل یک ملت را به آزادی فطری خود برسانند و کشور اسلامی را از چنگال بیگانگان نجات دهند. نمونه بارز این سلب آزادی در دوران منحوس پهلوی قابل مشاهده بود. آن ها ملت را از انواع مختلف آزادی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی سلب نمودند و ملت حق هیچ گونه اعتراضی نداشت، لذا اگر روحیه ایثار و شهادت در میان ملت رواج نداشت هیچ انسانی جرات اعتراض پیدا نمی کرد. وجود چنین روحیه ای سبب شد تا ملت برای کسب آزادی فطری دست به قیام بزند و کشور را از چنگال بیگانگان نجات دهد (دژگیر، 1391: 30 ـ 29).
2-5-13. تقوا و پرهیزکاری
شهید مطهری در معنی واژه تقوا می نویسد که این کلمه از ماده وقی است که به معنای حفظ و صیانت و نگهداری است. که لازمه صیانت از خود، ترک و پرهیز گناهان است. انسان ها به طور فردی و اجتماعی پیوسته به دنبال ارزش ها هستند و تلاش دارند که دررسیدن به آنها از یکدیگر پیشی گیرند و هر یک امتیاز افزون تری را کسب کنند. در اسلام بیش از هر چیز به تقوا توجه شده است و آن میزانی است که بهای ارزش ها به وسیله آن سنجیده می شود، به طوری که هر ارزشی بدون ارتباط با تقوا بی ارزش خواهد بود. از این رو لازمه ایثار و شهادت در راه خداوند داشتن تقوا است، زیرا شهادت نصیب انسان های پاک می گردد و تا زمانی که انسان نتواند خود را از آفات و رذایل درونی پاک گرداند نمی تواند به مرحله ای برسد که در آن حاضر شود به خاطر خداوند جان خویش را فدا نماید.
روح ایثار و شهادت، ضمن تولید تقوا و پرهیزکاری، آن را در جامعه نهادینه می کند و جامعه ای که به لباس تقوا و پرهیزکاری آراسته شود، گَرد ناپاکی و مخالفت با ارزش های الهی و انسانی را از خود می زداید، زیرا لباس تقوا زیبنده ترین لباس برای تعالی بخشی به جامعه و فرد است6. علاوه بر این، کرامت حقیقی انسان7، راه خروج از بن بست ها8 و تشخیص حق از باطل9 در گرو تقوای الهی است (دژگیر، 1391: 28).
2-5-14. مقاومت و سخت کوشی
یکی از کارکردهای دیگر فرهنگ ایثار و شهادت، داشتن روحیه مقاومت و سخت کوشی است. اگر انسان چنین روحیه ای را در خود پرورش دهد می تواند با سخت کوشی و تلاش در مقابل دشمنان بایستد و اجازه تجاوز به حریم مسلمانان را ندهد. تا زمانی که یک انسان روحیه مقاومت و ایستادگی نداشته باشد، نمی تواند وارد میدان جهاد گردد. روحیه مقاومت دارای دو بعد درونی و بیرونی است. تا زمانی که یک انسان نتواند در مقابل بارزترین دشمن درونی یعنی نفس اماره بایستد، نمی تواند در مقابل دشمن بیرونی مقاومت نماید. شهدا و ایثارگران، انسان های مقاوم و سخت کوشی بودند که توانستند در وهله اول در مقابل نفس اماره که عبارتند از شهوات، خودخواهی ها، خودپرستی ها، دنیا طلبی و غرور و حسد بایستند و مقاومت نمایند در نتیجه به تبع آن به قوایی دست یافتند که توانستند با تمام وجود در مقابل دشمنان بیرونی یعنی دشمنان دین اسلام و راه خداوند، مقاومت نمایند (دژگیر، 1391: 30).
2-5-15. زمان شناسی
کارکرد دیگر فرهنگ ایثار و شهادت، زمان شناسی است. زمان شناسی بدین معناست که انسان به موقع بتواند نیاز زمان را بشناسد و در لحظه مناسب اقدامات لازم را انجام دهد. گاهی کاری از سوی انسان انجام می شود ولی چون زمان آن گذشته و یا زمان آن فرا نرسیده آن کار هیچ فایده ندارد و یا حداقل فایده را دارد. لذا انسان ها باید بتوانند با شناخت نیاز زمان، در صحنه عمل حاضر شوند. شاخصه زمان شناسی از این رو به عنوان یکی از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت مطرح می گردد که اگر انسان متناسب با اقتضای زمان وارد میدان جهاد و ایثار و شهادت نشود جهاد او چندان فایده ای ندارد.
در این میان می توان به واقعه عاشورای حسینی اشاره نمود. قبل از وقوع حادثه عاشورا بسیاری از بزرگان دین نتوانستند نیاز زمان را بشناسند و متناسب با آن عمل کنند. لذا در واقعه عاشورا و حرکت در جهاد، کنار حضرت اباعبدالله الحسین (ع) جا ماندند، اما بعد از وقوع حادثه عاشورا و به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و یاران فداکارش، متوجه اشتباه خود شدند و دست به قیام زدند. اگر چه قیام آن ها توانست یزیدیان را به درک واصل کند ولی اگر همین انسان ها در زمانی که امام حسین (ع) ندای هل من ناصر ینصرنی را سر داد وارد میدان جهاد می شدند، هم ارزش شهادت آن ها در نزد خداوند بیشتر می شد و هم نتیجه کار آن ها جاودانه تر می گردید و از همه مهم تر، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در آن غربت کربلا به تنهایی و مظلومانه به شهادت نمی رسیدند (دژگیر، 1391: 28).
2-5-16. جامعیت
لازمه فهم جامعیت فرهنگ ایثار و شهادت، بررسی ارتباط عمیق و تنگاتنگ موجود بین آن ها با اصول اعتقادی و فضایل اخلاقی است، که به برخی از آن ها اشاره می کنیم :
2-5-16-1. رابطه ایثار و شهادت و ایمان: حاکمیت روح ایثار و شهادت در خانه دل انسان، مستلزم ایمان داشتن به مبدا و معاد و به عبارتی مبادی و مبانی و اصول دین است. آن ها که نه حقیقتی مطلق و بی نیاز، برای مبدا عالم و نه غایت و هدف و نهایتی حکیمانه برای عالم قایلند و به عالم غیب و شهادت ایمان نیاورده اند، چگونه می توانند هدفی متعالی در زندگی شان برگزینند، هدفی که آن ها را به سر منزل مقصود و بی نهایت هستی برساند. پس ایثار و شهادت در راه خدا محقق نمی شود، مگر در پرتو ایمان به خدای هستی بخش و هر آن چه پیامبران بر آن ماموریت یافته اند.
2-5-16-2. رابطه ایثار و شهادت و صبر: ایثار و شهادت عالی ترین و دشوارترین مرحله از آزمایش و امتحان الهی است. این مرحله همواره با از خودگذشتگی، از جان گذشتگی، ایثار مال، جاه، آبرو و جان همراه است. در این راه که سختی ها و دشواری های آن وصف ناشدنی است صبری ایوب وار می طلبد. انسانی که از فضیلت صبر خالصانه برای خدا برخوردار نباشد، در برابر امتحان های سخت الهی که بر او وارد می شود، به راحتی روحیه خویش را باخته و میدان را ترک می کند.
2-5-16-3. رابطه ایثار و شهادت و تسلیم و رضا: ویژگی دیگری که ایثار و شهادت در طالب خویش ایجاد می کند تسلیم بودن و رضا به قضای الهی است، زیرا آن ها که ایثار و شهادت را بر می گزینند، بر این امر واقفند که خداوند حکیم و خیر محض است و جز به صلاح بندگان خود عمل نمی کند، از این رو در برابر همه اوامر و نواهی خدا بدون چون و چرا سر تعظیم فرود می آورند و هر چه برایشان مقدر کند، خیر محض می دانند. ایثارگران و شهیدان نیز از سختی ها و مشکلاتی که در راه عقیده شان به آنها می رسد، با جان و دل استقبال می کنند و در این صورت است که به مقام تسلیم و رضا راه می یابند.
علاوه بر این ها ایثار و شهادت با مقولات دیگری نظیر عشق و محبت به خدا، توکل و توسل، بندگی و عبادت، ولایت مداری، تواضع و فروتنی، عزت نفس، شجاعت، سرسختی با دشمنان، مهربانی با دوستان، نشاط دینی، غیرت و حیاء و حق پذیری و … مرتبط است، از این رو از جامعیتی مثال زدنی و غیر قابل توصیف برخوردار است (فهیمی، 1387: 565 ـ 564).
جدول شماره 2- 1. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت
کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت
1. ارزش آفرینی
2. حماسه سازی
3. کمال بخشی
4. بحران زدایی
5. موج آفرینی و بصیرت بخشی
6. عزت طلبی
7. انسانی بودن
8 . دین محوری
9. اخلاص و ماندگاری
10. عدالت طلبی
11. گذشت و فداکاری
12. آزادی خواهی
13. تقوا و پرهیزکاری
14. مقاومت و سخت کوشی
15. زمان شناسی
16. جامعیت
2-6. جلوه های فرهنگ ایثار و شهادت در ایران
با درس آموزی از مکتب پیامبر، مردم ایران چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی در صحنه های مختلف به ایثار و فداکاری و شهادت پرداخته اند. انقلاب اسلامی ایران تا حد بسیاری از حادثه کربلا و فرهنگ عاشورایی آن متاثر بوده است. از آن جا که قیام امام حسین(ع) آیینه تمام نمای فلسفه، معنا و تعریف عینی فرهنگ ایثار و شهادت می باشد، طبعاً تقرب به این پدیده منحصر به فرد تاریخی و الهام از آن منجر به ایثارگری و شهادت طلبی و از خودگذشتگی در راه هدف، آرمان ها و ارزش های اسلامی و صبر و استقامت در راه تحقق آن در ایران گردیده است (پناهی، 1385: 66).
ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران روحیه فداکاری، ایثار، صبر و شکیبایی را تقویت کرد. در طول انقلاب در راس ارزش هایی که مورد توجه امام قرار داشت، ارزش هایی چون ایثار، فداکاری، ازخودگذشتگی و پایمردی جای داشتند (اخوان مفرد، 1381: 245). این ارزشها همگی برخاسته از مذهب شیعی است. به گفته حمید عنایت عنصر ایثار و شهادت، جاذبه ای نیرومند برای همه نهضت های شیعی داشته است که نظام حاکم را به مبارزه طلبیده اند و در انقلاب اسلامی نیز به همین نحو عمل شد (عنایت، 1381: 309).
هشت سال دفاع مقدس عرصه دیگری بود که ایثار و شهادت مردان غیور ایران در آن آزموده شد. رهبر انقلاب اسلامی در خصوص درس بزرگ سال های جنگ و شهدا می فرمایند : "درس بزرگ شهیدان و ایثارگران عزیز که لحظه اى نباید از آن غفلت شود، آن است که جان را و همه آنچه را که براى ما عزیز است، باید هرگاه که لازم شود، سپر بلاى ارزش هاى اسلامى کنیم و با همه وجود از حاکمیت اسلام که مایه عزت و شرف و آزادگى است دفاع نماییم. دفاع از اسلام، امروز نیز مانند صدر اسلام، جز با گذشت و فداکارى و ایثار و شهادت ممکن نیست؛ و جان و مال و تلاش و دانش و آبرو و همه داشته و اندوخته مسلمانان صادق باید هرگاه لازم شود، در راه دفاع از آن حقیقت روشن و مقدس صرف شود. همه آحاد ملت، به خصوص کارگزاران حکومت اسلامى، باید این درس را از شهیدان همواره به یاد داشته باشند و از خداى متعال توفیق در این راه را بخواهند" (باقری دولت آبادی، 1389: 43).
2-7. نقش فرهنگ ایثار و شهادت در تقویت امنیت ملی
برای این که کشوری بتواند امنیت ملی خود را تامین کند، باید دارای قدرت ملی بالایی باشد. هر چه میزان تهدیدات بیشتر متوجه آن کشور باشد، باید در مقابل این تهدیدات، قدرت ملی بیشتری تولید کند. در هر جامعه ای قدرت ملی به عواملی بستگی دارد؛ از این عوامل می توان منابع، سرزمین، فرهنگ، تجهیزات، منابع اقتصادی و … را نام برد. امروزه در حوزه سنجش قدرت ملی، نقش مردم و تاثیرگذاری آن بر رویکردهای کشورها، نقشی اساسی و تعیین کننده است؛ این که چگونه می اندیشند، نسبت به حکومت چه دیدی دارند، چه انگیزه هایی نسبت به اهداف خود دارند، تا چه اندازه حاضرند در راه رسیدن به آرمان های ملی و اعتقادی مقاومت و ایستادگی کنند و …. در واقع، فرهنگ و باور، ارزش، جهان بینی و نوع تفکر و نگرش مردم یک کشور، جایگاه ویژه ای در ارزیابی قدرت ملی برای تامین امنیت ملی به شمار می رود.
جامعه ای در تامین امنیت ملی خود موفق تر است که در کنار برخورداری از تجهیزات و امکانات مادی، مردمانش نیز دارای روحیه صبر، بردباری و تحمل سختی ها باشند و در راه رسیدن به اهداف ملی از جان خود نیز بگذرند و کشته شدن در راه حفظ آرمان ها را یک ارزش بدانند. از این رو، می توان گفت چنین معادله ای شکست ناپذیر است و به خوبی می تواند در مقابل دشمن به پیروزی برسد و آن را شکست دهد. البته اساساً بحث مردمی با اعتقاد مذهبی اسلامی و بخصوص مذهب متعالی شیعه و در حکومتی که حکومت اسلامی نامیده می شود، با سایرین بسیار متفاوت است. مردمی که الگوی کاملی از ایثار و شهادت طلبی در راه رسیدن به اهداف و آرمان های اعتقادی دارند، چندین گام از دیگران پیش ترند. امام حسین(ع) که الگوی کامل ایثار و شهادت است و شهادت را تنها راه حفظ دین جدش می داند، شمشیر ها را دعوت می کند تا او را دریابند.
امروزه مساله مهم این نیست که کشوری با هواپیما، زیردریایی، کلاهک هسته ای یا موشک می تواند امنیت ملی خود را تامین کند، بلکه عموماً کشوری می تواند امنیت ملی خود را تامین کند که مردمانش دارای روحیه مقاومت، ایثار و فداکاری باشند و حاضر شوند با انگیزه بسیار بالا در برابر دشمنان متجاوز ایستادگی کنند. امنیت بدون ایثار و فداکاری، پایداری چندانی ندارد. کسی به ایثار و از خود گذشتگی اعتقاد راسخ قلبی نداشته باشد، در انتخاب بین منافع اعتقادی ـ ملی و منافع شخصی، دومی را برمی گزیند و آنچه را که منافع او را هرچند زودگذر به دنبال داشته باشد، ترجیح می دهد، و جامعه ای که سست اراده و فاقد روحیه مقاومت، ایثار و فداکاری باشد و به هر نحوی نگران از دست دادن جان خود باشد، به راحتی از دشمن شکست می خورد و در نهایت امنیت ملی این جامعه مخدوش خواهد شد. در مجموع از خودبیگانگی، خدا را فراموش کردن و در بند دنیا گرفتار شدن، از مهم ترین موانع در بسط و ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار و شهادت در جامعه است. آن چیزی که اساساً فرهنگ ایثار و شهادت را تهدید می کند، عدم وجود روحیه بردباری، صبر، شکیبایی و روحیه پایداری در مقابل دشمنان است.
مسلماً باور این مطلب موجب می شود متولیان امنیت جامعه برای تولید قدرت ملی به شکل غیر مستقیم برای این مقوله سرمایه گذاری ویژه ای کنند و به حوزه فرهنگ سازی برای ایجاد و تقویت روحیه مقاومت، ایثار و شهادت طلبی نگاه ویژه ای داشته باشند؛ یعنی اگر بنا باشد برای امنیت ملی در بخش صنایع دفاعی و تجهیزات سرمایه گذاری شود، جنگ افزارهای لازم خریداری و آموزش لازم به نیروها داده شود، طبیعی است که به طور همزمان باید برای فرهنگ سازی مقاومت، ایثار و شهادت طلبی نیز سرمایه گذاری کرد.
زمانی که تهدیداتی از بیرون، ارزش ها و منافع حیاتی یک کشور را تهدید کنند، آحاد مردم آن جامعه نقش اصلی را در تامین امنیت ملی ایفا می کنند. هر فرهنگی که در جامعه حاکم باشد، در نیروهای مسلح آن جامعه نیز متبلور و نمایان می شود. از این رو اگر فرهنگ حاکم در کشوری ایثار، شهادت، مقاومت و ایستادگی باشد، به طور طبیعی در همه ارکان آن کشور نیز ظاهر خواهد شد.
نمونه عملی روحیه ایثار و شهادت طلبی در دوران هشت ساله دفاع مقدس جلوه گر است. نیروهای مردمی در کنار نیروهای نظامی، دوشادوش هم با متجاوزان مبارزه کردن و ذره ای از خاک مقدس جهموری اسلامی ایران را به دشمن ندادند. آن ها در راه رسیدن به ایثار و شهادت از یکدیگر پیشی می گرفتند و جان خویش را با خداوند معامله می کردند. اینان الگوهای همیشه جاودان ایثارگری و شهادت طلبی هستند که تاریخ این مرز و بوم هرگز آن ها را از یاد نخواهد برد.
فرهنگ ایثار و شهادت از دو طریق می تواند بر امنیت ملی تاثیرگذار باشد. اولین تاثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر مقوله امنیت به مفهوم سنتی آن است. روحیه ایثارگری و شهادت طلبی هم نقش بازدارندگی دارد و دشمن را از تهاجم باز می دارد و هم باعث می شود در هنگامه هجوم، جوانان این دیار به میدان جنگ شتافته، از حریم اسلام حراست و پاسداری نماید. تجربه اکثر کشورها نشان می دهد که هرگاه روحیه ایثار و فداکاری در میان مردم ضعیف بوده است، دشمن نه تنها در تهاجم خود موفق بوده، بلکه توانسته است بخش هایی از خاک کشور مورد هجوم را نیز از آنان جدا نماید. از این رو، روحیه ایثار و شهادت سد محکمی در برابر تهاجم دشمن به شمار می آید.
اما مهم ترین تاثیری که فرهنگ ایثار و شهادت بر امنیت ملی کشور دارد، تاثیر فرهنگی و نرم است. فرهنگ ایثار و شهادت در صورتی که بتواند به زیبایی به نسل جوان منتقل شود، می تواند نسلی مومن تربیت نماید که در هنگامه خطر مانند پیشینیان خود به میدان جهاد و ایثار و شهادت بشتابند.
فرهنگ ایثار و شهادت هم به جهت بازدارندگی، امنیت ملی کشور را از تهاجم نظامی تامین می کند و هم با عطرآگین کردن فضای کشور و مقابله با تهدیدات نرم دشمن، باعث تربیت نسلی مومن و شهادت طلبی می گردد که در هنگامه خطر به دفاع از اسلام می پردازند. نشر و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت همچنین می تواند نسلی شجاع و ایثارگر تربیت نماید تا مانند شهدا در میدان جهاد علمی نیز نقش آفرینی کنند. از این رو، دستگاه های فرهنگی کشور و در راس آنها آموزش و پرورش باید کوشش کنند با معرفی هر چه بیشتر شهدا به نسل جوان، آنان را با فداکاری های این شهدا آشکار نمایند و این کار را مقدمه تربیت جوانان و سازندگی کشور قرار دهند (سمائی، 1387: 407 ـ 405).

2-8 . الگوی برنامه درسی با رویکرد فرهنگ ایثار و شهادت
نادری زاده و همکاران (1390) در پژوهش خود تحت عنوان "الگوی آموزشی تقویت فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی مدارس" بیان می کند، هر برنامه درسی که هدف آن آموزش فرهنگ ایثار و شهادت است باید مبتنی بر اصول و قوانین یادگیری باشد. بنابراین برنامه درسی ارائه شده در محیط های رسمی آموزش و پرورش بایستی به قدری قوی و حساب شده باشد که هم در زمان حال منجر به یادگیری و درک و فهم فرهنگ ایثار و شهادت گردد و هم این زمینه و گرایش را در فراگیران ایجاد کند که برای همیشه بخشی از اوقات و فرصت های خود را جهت ارج نهادن و تکریم فرهنگ مزبور به هر روش و سیاقی صرف نمایند. سپس بدین منظور، الگوی آموزشی خاصی را با رویکرد فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی طراحی می نماید.
الگوی جاری با استفاده از تحلیل و ترکیب دو الگو طراحی و تدوین شده است: 1) الگوی آموزش مدرسه ای کلاین10 2) مدل طبقه بندی اهداف آموزشی بلوم11 و همکاران.
در الگوی کلاین(1981)،9 عنصر از عناصر اساسی در یک برنامه درسی شناسایی شد که چنانچه در اجرای یک برنامه درسی مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت به مراحل 9 گانه توجه شود الگوی مطرح شده این قابلیت را دارد که نتایج مفید و رضایت بخشی را عاید فراگیران و نظام آموزشی نماید. در ادامه مراحل و مسیر آموزشی لازم جهت تقویت و غنی سازی فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی مراکز آموزشی ارایه می گردد.

2-8-1. انتخاب و تدوین اهداف آموزشی
انتخاب اهداف آموزشی اولین گام از یک فرایند آموزشی است و معلم یا برنامه ریز با این سوال اساسی و مهم رو به روست که یادگیرندگان در جهت تحقق چه اهدافی به یادگیری می پردازند؟
در اجرای این مرحله هدف مشخص و معلوم است، بدین معنا که فراگیران در پایان روند آموزشی باید با مفهوم و معنای واقعی ایثار و شهادت آشنا شوند. لذا در این مرحله می توان اهداف را به دو مقوله ی کلی و جزئی (رفتاری) تقسیم بندی کرد.
هدف کلی : آشنایی فراگیران با مفهوم ایثار و شهادت.
اهدف جزیی و رفتاری : 1. توصیف دلایل اهمیت مفهوم ایثار و شهادت 2. چرایی زنده نگه داشتن یاد شهدا و ایثارگران 3. چگونگی کاربرد مفهوم ایثار در زندگی روزانه 4. نوشتن شعر، مقاله، داستان و … راجع به شهادت و ایثار
2-8-2. محتوای یادگیری
در این مرحله با این سوال سر و کار داریم که یادگیرندگان چه چیزی می آموزند؟ این که یادگیرندگان چه چیزی را باید بیاموزند تا با فرهنگ ایثار و شهادت آشنا شوند، مستلزم ارائه مفاهیم و متون موثر و کارآمدی است که به فراگیران کمک کند تا درک و فهم شایسته ای از فرهنگ ایثار و شهادت در درس مورد نظر پیدا کنند. در سازماندهی محتوای متون درسی، دو موضوع از اهمیتی فوق العاده برخوردار است. وسعت12 و توالی منطقی13. در تدوین و تنظیم مفهوم ایثار و شهادت در متون درسی باید به تقدم و تاخر برنامه درسی توجه دقیق داشت تا فراگیر بتواند ضمن استفاده از سلسله مراتب و طی مراحل منطقی، پیوسته در امر یادگیری پیشرفت نماید. بنابراین در تدوین محتوایی که هدف اصلی آن آشنایی با مفهوم ایثار و شهادت است، متن درسی باید شامل مفاهیم، اصول، اندیشه ها، فرآیندها و مهارت های مربوط به این مفهوم باشد.
2-8-3. فعالیت ها و تجارب یادگیری
سوال اساسی که ما را در جهت انتخاب فعالیت ها و تجارب مفید یادگیری هدایت کند این است که یادگیرندگان چگونه می آموزند؟ به زعم متخصصان تعلیم و تربیت، فعالیت ها یا تجارب یادگیری، فعالیت هایی هستند که فراگیران در راه دستیابی به اهداف آموزشی انجام می دهند. تجارب یا فعالیت های یادگیری بایستی با توجه به اهداف رفتاری انتخاب شود (شورت14، 2002). چنانچه فعالیت ها و تجارب یادگیری مبتنی بر اهداف جزئی و رفتاری نباشد، کمکی به یادگیری مفهوم ایثار و شهادت و پیامد های ناشی از آن نخواهد کرد.
متاسفانه گاهی در شرایط واقعی آموزش، فعالیت ها و تجارب یادگیری، به تجارب سطحی و ظاهری از جمله روخوانی، رونویسی، حفظ کردن و …. منتهی می شود. در صورتی که فعالیت ها و تجارب زیرین می تواند در غنی سازی و تقویت مفهوم ایثار و شهادت و توسعه فرهنگ مقاومت و پایداری به نحو موثر و کارآمدی عمل نماید و در فراگیران برای یادگیری ایجاد انگیزه نماید. بحث کردن راجع به شهید، شهادت و ایثار، کنفرانس دادن در این حوزه، خواندن، گوش دادن، یاداشت برداشتن، جمع آوری کردن اطلاعات، صحبت کردن، ضبط کردن، فکر کردن، گزارش دادن، نوشتن، و …. ، بنابراین تجارب و فعالیت های یادگیری فراوانی وجود دارد که در خصوص آموزش و فرهنگ سازی پیرامون مفهوم ایثار و شهادت می تواند به غنی سازی آموزشی و برنامه درسی کمک نماید و محدود کردن فراگیران به چند تجربه سطحی و جزئی خطایی است که آثار سوء آن در آموزش به خوبی آشکار و نمایان می شود.
2-8-4. نقش معلم
در گام چهارم ما با این سوال رو به رو هستیم که معلم چگونه می تواند جریان یادگیری مفهوم ایثار و شهادت را در کلاس درس تسهیل نماید؟ مطالعه مفهوم ایثار و شهادت برای هر فرد لازم و ضروری است، اما بیش از همه معلم باید با این مفهوم آشنا باشد. از آنجا که موسسات آموزشی اهداف خود را از جامعه می گیرند و یکی از وظایف موسسات آموزشی آشناساختن افراد به فرهنگ جامعه و خصوصاً فرهنگ ایثار و شهادت است، بنابراین برای این که معلم به نحو موثری فراگیران را با این مفهوم آشنا کند باید مطالعاتی عمیق و اساسی درباره شهید، شهادت، ایثار، مقاومت و …. داشته باشد تا بتواند یافته های خود را از طریق روش های گوناگون و متنوع تدریس و یادگیری به دانش آموزان انتقال دهد.
2-8-5. مواد و منابع یادگیری
در این مرحله، طراح، برنامه ریز و مجری (معلم) با این سوال سروکار دارد که یادگیرندگان با کمک چه چیزی به یادگیری مفهوم ایثار و شهادت می پردازند؟ در این مرحله معلم بایستی دقیقاً مواد و وسایلی را که می خواهد مورد استفاده قرار دهد تنظیم کرده و قبل از اجرای تدریس نسبت به تدارک و آماده کردن آن ها اقدام نماید. عوامل بی شماری بر تعیین مواد و وسایل آموزشی تاثیر می گذارند که برخی از آنها عبارتند از : 1. توجه به اهداف جزئی و رفتاری 2. تنوع توانایی ها، علایق و به طور کلی سوابق و مشخصات فراگیران 3. تنوع و تعداد اهداف آموزشی 4. مواد و وسایل موجود یا ممکن الوجود 5. امکانات مالی موسسه آموزشی.
هر چند مفهوم ایثار و شهادت به لحاظ لغوی جنبه انتزاعی و ذهنی دارد، ولی با عنایت به مصادیق و مواردی که در دنیای واقعی وجود دارد، می توان از مواد، وسایل و تجهیزات متنوع، جهت آموزش و تدریس استفاده کرد. از جمله : برنامه های کامپیوتری، ضبط صوت، رادیو، انواع تابلوهای آموزشی، فیلم های دوران دفاع مقدس، لوازم و تجهیزات به جا مانده از شهدا و ایثارگران و زمان جبهه و جنگ. بنابراین مواد و وسایل گوناگون و متنوعی وجود دارد که در سطح کلاس درس، معلم می تواند به منظور غنی سازی و تقویت نحوه آموزش و افزایش و ارتقای سطح مفهوم ایثار و شهادت مورد استفاده قرار دهد.
2-8-6. گروه بندی آموزشی
در این مرحله از الگو افراد شرکت کننده در جریان آموزشی با این سوال سر و کار دارند که فراگیران برای یادگیری مفهوم ایثار و شهادت با چه کسانی به یادگیری می پردازند؟
در آموزش مفهوم ایثار و شهادت می توان افراد را با توجه به تعداد شرکت کننده در جلسه و نوع اهداف آموزش به 3 گروه تقسیم کرد: الف)گروه های بزرگ و بسیار بزرگ ب)گروه های متوسط ج)گروه های کوچک و تک نفری. البته مشخص کردن تعداد دقیق فراگیران برای هر یک از سه گروه یاد شده کاری است بس دشوار که بستگی به موقعیت ها، هدف از گروه بندی و سلیقه کسانی دارد که آن ها را مشخص می کنند. یکی از عوامل اساسی در انتخاب گروه های تدریس و یادگیری، ماهیت اهداف آموزشی است. بنیامین بلوم و همکاران در یک تقسیم بندی، اهداف آموزشی را به 3 حیطه تقسیم بندی کرده اند.
2-8-6-1. حیطه شناختی: این حیطه مربوط به اهدافی می شود که محتوای مربوط به آن ها جنبه تئوری داشته و دستیابی به آن ها فعالیت ذهنی و عقلانی قابل توجهی را ایجاب می کند. هرگاه متن درسی ما راجع به ایثار و شهادت در قالب حیطه شناختی باشد می توان از گروه های بزرگ و یا حتی بسیار بزرگ استفاده کرد.
2-8-6-2. حیطه عاطفی: هدف های این حیطه در ارتباط با ایجاد و یا تغییر نگرش، طرز تفکر، طرز تلقی و یا ارزش ها سروکار دارد. بنابراین استفاده از گروه های بزرگ کارایی ندارد و لذا برای دستیابی به این موضوع که فراگیران تا چه حد نسبت به مفاهیم، آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت علاقه مندی و گرایش نشان دهند، باید از گروه های کوچک یا متوسط استفاده کرد.
2-8-6-3. حیطه روانی ـ حرکتی: در این حیطه اهدافی قرار می گیرند که در جریان دستیابی به آن ها هم فکر و هم فیزیک مداخله دارند و لذا متخصصان تعلیم و تربیت به استفاده از گروه های کوچک و یا تک نفری سفارش می کنند.
2-8-7. مکان آموزش
در این مرحله با این سوال مواجه هستیم که فراگیران در چه مکانی به فراگیری مفهوم ایثار و شهادت می پردازند؟ غالباً ما فکر می کنیم که فضا محدود و محصور به کلاس درس است و کلیه فعالیت ها در چهار دیواری محصور آن صورت می گیرد. استفاده دائم و همیشگی از کلاس های درس، می تواند جریان آموزش و یادگیری را کم روح تر کند. پس برای کیفی کردن و بهینه سازی فرآیند آموزش مفهوم ایثار و شهادت باید از مکان های متنوع استفاده کرد. در انتخات مکان آموزش، معلم باید بهترین مکان را برای آموزش و تدریس استفاده کند. در نظام های مترقی آموزشی، کلاس درس تنها فضای آموزشی تلقی نشده بلکه همراه با برنامه ریزی و پیش بینی لازم، از دیگر فضاهای آموزشی نیز حداکثر استفاده به عمل می آید. در زیر آن دسته از فضا های آموزشی که می تواند در آموزش بهتر مفهوم ایثار و شهادت به ما کمک کنند ذکر می گردد. سالن های سخنرانی، کتابخانه ها، مراکز یادگیری، نمایشگاه های سالانه، موزه ها، منازل خانواده های شهدا و ایثارگران، گلزار شهدا و هر جا و مکانی که می تواند آثاری از شهید و شهادت را در ذهن ما تداعی کند.
2-8-8 . زمان آموزش
در این مرحله با این سوال مواجه هستیم که فراگیران در چه زمانی به فراگیری مفهوم شهادت و ایثار می پردازند؟ این نکته حائز اهمیت است که فراگیران در چه زمانی باید با مفهوم ایثار و شهادت آشنا شوند. نمی توان هر چیزی را در هر زمان آموزش داد. اغلب ما غافل از این نکته هستیم که آموزش را فقط به زمان موجود در کلاس درس اختصاص می دهیم و زمانی را که دانش آموز در کلاس صرف می کند بعنوان با ارزش ترین اوقات به شمار می آوریم. همان طور که می توان مکان آموزش را به جاهای خارج از محیط فیزیکی مدرسه تسری داد، راجع به زمان آموزش نیز این امر صادق است و می توان با انجام تکالیف و فعالیت های متنوع آموزشی به استفاده بهینه از زمان در خارج از محیط رسمی آموزشی اقدام کرد. در طراحی و تدوین کتب درسی و تعیین سرفصل دروس، توجه به تقویم شمسی و قمری به منظور توجه به بعد زمان و ایام گوناگون مذهبی و ملی و جایگزینی دروس در موقعیت های زمانی مطلوب که دارای بیشترین بازده باشد نیز حائز اهمیت است.
2-8-9. سنجش و ارزشیابی
در این مرحله با این سوال رو به رو هستیم که فعالیت های انجام شده بر اساس مراحل یک تا هشت به چه میزان در یادگیری مفهوم ایثار و شهادت در فراگیران موثر بوده است؟ بنابراین در ارزشیابی از آموخته های فراگیران در خصوص مفهوم ایثار و شهادت، معلم بایستی در سه حیطه، اقدام به سنجش و ارزیابی وضعیت فراگیران بپردازد. یعنی با استفاده از آزمون های ویژه ، دانش، نگرش و مهارت فردی و گروهی فراگیران را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد. استفاده از اهداف آموزشی بلوم در ارزشیابی، حامل این پیام اساسی است که برنامه ریزان و طراحان برنامه های درسی، هنگامی که در حال طراحی و تهیه متون درسی در قالب مفهوم ایثار و شهادت هستند، بایستی فعالیت ها و متونی را پیش بینی و تدوین کنند که در تمامی حیطه ها فراگیران را آماده فراگیری نماید. پس توجه به اهداف و حیطه های آموزشی از گام اول شروع می شود و تا گام آخر ادامه می یابد.

شکل شماره 2- 4. عناصر برنامه درسی مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت
2-9. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت در دانش آموزان
نخستین گام برای آموزش و تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت، آشناسازی مخاطب با آن موضوع است. به همین خاطر، همان اصولی که در برنامه درسی برای انتخاب محتوا در نظر گرفته می شود، در این خصوص نیز مصداق پیدا می کند. یادگیری غلط به اندازه ترویج فرهنگ مخرب، توانایی تخریب دارد. برخی از روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت در دانش آموزان عبارتند از :

2-9-1. ملموس سازی
یک مساله برای آن که از سوی دانش آموز پذیرش یابد، باید برای او ملموس باشد. باید توجه داشت که در آموزش مسائل مختلف، به سطح دشواری درک آن مساله توجه ویژه شود. یکی از موانع مهجوریت ارزش ها، آگاهی نسل هاست. نسل های نو، زمانی می توانند درک درستی از ارزش ها داشته باشند که به طریق مقتضی قادر به لمس آن ها باشند. اگر زمانی، شاهد کم رنگ شدن ارزش های اسلامی و اجتماعی نظیر ایثار و شهادت هستیم، به این دلیل است که در بیان مصادیق و مفاهیم آن و ملموس سازی آن ها برای نسل نو مایه لازم را نمی گذاریم (محمودی، 1387: 690).
2-9-2. تجربی سازی
این یک اصل اساسی است که فراگیر، مسائلی را که خود بارها در زندگی، به شکل های گوناگون تجربه کرده باشد، بهتر فرا می گیرد. تجربی بودن؛ یعنی این که دانش آموز، مساله مورد نظر را در میان آشنایان و دوستان خود به نوعی دیده باشد و با پیامدهای وقوع آن رخداد بر آن افراد، آشنایی داشته باشد؛ مثلاً در زمینه آموزش ایثارگری و شهادت طلبی، می توان از تجربیات فراگیرانی بهره گرفت که از طریق یکی از اعضای خانواده یا نزدیکان، این مساله را تجربه کرده اند (فرهادیان، 1382: 296).
2-9-3. آموزش از زبان همسالان
ابتکار یک معلم باید چنین باشد که تلفیقی از روش هایی را به کار برد که در آن، هر یک از دانش آموزان، برای همدیگر نقش یک مربی را ایفا کنند. دانش آموزی که خاطرات پدرش را از جبهه های جنگ و نحوه ایثار و شهادت او برای دوستانش تعریف می کند، ترویج فرهنگ ایثار و شهادت را به بهترین نحو انجام داده است؛ زیرا ارائه مساله آموزشی با بیان دوستان و همسالان برای فراگیران، قابل هضم تر است و به مساله مورد نظر نگاهی عاطفی تر دارد (مصدقی، 1373: 38).
2-9-4. تصویرسازی
آموزشی که به همراه تصویرسازی انجام شود، پذیرش بهتری خواهد داشت. عموماً ارائه مسائل مهمی چون ایثارگری و شهادت طلبی، به صورت تئوریک، برای فراگیران، دشوار خواهد بود. یک فیلم آموزشی از شجاعت ایثارگرانی که در جبهه ها علیه دشمنان به پا خاسته و جان خود را در این راه از دست داده اند، می تواند چنان بر روی بیننده موثر باشد که چندین کلاس درس، نتواند گوشه ای از این تاثیر را در اندیشه فراگیران بیافریند (بکائی، 1381: 12).
2-9-5. تطابق گفتار و کردار
منظور از این اصطلاح آن است که نباید گفتار و کردار دبیران و کادر مدرسه با همدیگر تناقض داشته باشد. آموزگاری که خود نتواند به آن چه می گوید عمل کند، نمی تواند الگوی مناسبی برای فراگیران خود تلقی شود. در بسیاری از موارد، رفتار معلمان و سایر کادر مدرسه نسبت به دانش آموزان، قوانین و مقررات نانوشته در محیط مدرسه، ارزش گذاری های غیر رسمی و نظایر آن، ضمن ایجاد یادگیری های غیر مستقیم، تاثیر بسیار شگرفی در شکل گیری شخصیتی دانش آموزان دارد (آیزنر، 1994: 88).
2-9-6. آموزش گام به گام
به فراگیری که نمی تواند درک کند چرا به زمان نیاز است تا انسان جان خود را از دست بدهد، نمی توان از فواید درک شهادت طلبی و ایثارگری گفت. در وهله نخست باید برای این دانش آموز، بسترسازی مفهومی کرد. پس از آن باید برای وی جنبه های مختلف این مفهوم را ارائه کرد. آموزش گام به گام به ما می گوید که به همه فراگیران به مثابه یک کلاس بزرگ نگریسته نشود؛ چه بسا که عده ای از آنان، برای درک مفهوم شهادت طلبی و ایثارگری نیاز به آموزش های ویژه و خاص داشته باشند. بنابراین، باید به توانایی دانش آموزان مختلف توجه داشت. چنان که خداوند می فرماید : ما به کسی جز به اندازه توانش تکلیف نمی کنیم15. امام محمد غزالی نیز در این خصوص می گوید : متعلم یک باره در فنون علم فرو نرود، بلکه ترتیب را مراعات کند و از کمتر مهم، بیاغازد و به بیشتر مهم بینجامد (غزالی طوسی، 1374: 129).
2-9-7. خوشایندسازی
محیط یادگیری برای دانش آموز باید چنان باشد که از آموزش هایی که به وی داده می شود، احساس لذت کند. دانش آموز نباید با آنچه که می آموزد، احساس بیگانگی کند. استفاده از تئاتر، فیلم، نقاشی، موسیقی و نظایر آن همگی روش های مناسبی هستند که نه تنها بعد شناختی مخاطب را، بلکه هم زمان جنبه عاطفی وی را نیز درگیر می سازند. در این صورت، هم چنان که بسیاری از متخصصان حوزه برنامه درسی متذکر شده اند، یادگیری بهتر و عمیق تر صورت می گیرد (مهرمحمدی، 1383: 31).
2-9-8 . بهره گیری از مثال و مصداق
معرفی مثال ها و مصادیق تاریخی و معاصر، نقش بسیار شگرفی در تفهیم مفهوم ایثار و شهادت و ترویج آن دارد. به کارگیری مثال و مصداق، روشی است که قرآن نیز به کرّات از آن استفاده کرده است. نمونه بارز آن قصص قرآنی است که در آن ها فلسفه زندگی پیامبران الهی که منطبق بر فرهنگ ایثار و شهادت است، به خوبی تشریح و توصیف شده است (باقری، 1376: 15).

شکل شماره 2- 5. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت
بخش دوم : آموزش متوسطه
2-10. جایگاه آموزش متوسطه در نظام تعلیم و تربیت
تعلیم و تربیت، مجموعه اعمالی است که بر اساس آن شرایط مساعد برای رشد و شکوفایی استعدادهای آدمی فراهم می گردد. خداوند متعال در وجود انسان، استعدادهای گوناگونی که از آنها به فطرت تعبیر می کنیم، خلق کرده است. وظیفه تعلیم و تربیت آن است که فطرت را شکوفا و به تدریج آن را به سوی کمال مورد نظر هدایت کند. از زمانی که حیات فرد شروع شد، تربیت او آغاز می شود. در سنین اولیه زندگی نهاد خانواده موثرترین عامل رشد کودک است. در این مرحله، رفتار و گفتار والدین و دیگر اعضای خانواده بر کودک تاثیر می گذارد و شخصیت او را پایه ریزی می کند. ویژگی بارز این مرحله از تربیت غیررسمی و رویاروی بودن، عاطفی بودن آن است.
در جوامع پیچیده معاصر نیز مانند جوامع و اجتماعات سابق، پرورش شهروند، هدف اساسی تعلیم و تربیت است. شهروند به کسی اطلاق می شود که ارزش های مورد نظر جامعه در وجود او درونی شده، رفتار او مطابق مورد قبول جامعه باشد. نظام تعلیم و تربیت هر قدر در انجام دادن این رسالت عمیق تر و اساسی تر عمل کند، به همان اندازه در دستیابی به اهداف عالی تر و ساختن افراد مطلوب جامعه موفق تر خواهد بود، برای مثال لازم است افراد قوانین و مقررات جامعه را بشناسند و رفتارهای خود را با آن هماهنگ سازند. برای تحقق این امر باید دستگاه تعلیم و تربیت آموزش هایی را به وجود آورد که مورد نیاز جامعه ای است که فرد در آن زندگانی می کند. در غیر این صورت، بی نظمی و هرج و مرج جامعه را فرا خواهد گرفت. اگر وظایف شهروندی را تحلیل کنیم، از این قبیل موارد که باید به اعضای جامعه آموزش داده شود، نمونه های متعددی می توان یافت.
این نوع آموزش ها که همه افراد جامعه نیاز دارند، آموزش عمومی نامیده می شود. یعنی همه مردمی که در جامعه معینی زندگی می کنند باید از آن برخوردار شوند تا میسر گردد. وجه تسمیه این تعلیمات به "اجباری"، هم گویای این نکته است که محصول این تعلیمات باید افرادی باشند که ارزش های جامعه را پذیرفته اند و رفتارهای مورد قبول از خود نشان می دهند. هم بر این مبنا استوار است که انسان ها صرف نظر از سن، جنس، موقعیت های خانوادگی و اجتماعی نیازهایی دارند و از نظر عضویت در یک جامعه معین اشتراک دارند، بر این اساس محتوای یکسانی را باید بیاموزند و به هدف های مشترکی نائل شوند.
غیر از استعدادهای عام به تدریج علایق، رغبت ها و توانایی های خاصی در افراد بروز می کند. از سوی دیگر، همان طور که استعدادهای عام اهمیت دارد و باید به پرورش آنها همت گماشت، استعدادهای خاص نیز مهم است. برای شناخت و پرورش این استعدادها باید برنامه ریزی لازم انجام گیرد. آموزش متوسطه بیشتر به پرورش این استعدادها اختصاص دارد. البته آموزش همگانی و پرورش استعدادهای عام نیز در دوره متوسطه ادامه پیدا می کند، ولی در این دوره بر تامین نیازهای شغلی و حرفه ای و جهت دادن افراد در مسیرهای خاص تاکید می شود، به بیان دیگر در حالی که در تعلیمات ابتدایی و آموزش همگانی بر استعدادهای عام و تقویت وجوه اشتراک و فراهم کردن موجبات تجانس افراد تاکید می شود، تعلیمات متوسطه با پرداختن به استعدادهای خاص بر تفاوت ها تکیه می کند تا ضمن تایید وجوه تمایز شخصیت افراد و پرورش آنان، جواب گوی نیاز جامعه در زمینه های مختلف باشد، به عبارت دیگر تعلیمات ابتدایی بیشتر به شباهت ها و تعلیمات متوسطه بیشتر به تفاوت ها توجه دارد (ملکی، 1389: 17 ـ 16).
2-11. اهمیت دوره متوسطه
1. این دوره تحصیلی یکی از حلقه های زنجیر آموزشی است که آموزش عمومی را به آموزش عالی پیوند می دهد و هر نوع نارسائی و خللی در آن، مستقیماً در عملکرد دو کیفیت حلقه آموزشی قبل و بعد تاثیر بسزایی خواهد داشت (صافی، 90:1385).
2. این دوره تحصیلی، از سه بعد دوره ای انتقالی است، انتقال از آموزش عمومی و غیر تخصصی به آموزش دانشگاهی و تخصصی، انتقال از محیط آموزشی به محیط کار و زندگی، و بالاخره دوره انتقال میان کودکی که نیازهای فرد تحت نظر و مراقبت دیگران تامین می شود و جوانی و بلوغ که فرد به استقلال و قبول مسئولیت می رسد. هر یک از این ابعاد به تنهایی از حساسیت و اهمیت ویژه ای برخوردار است و ترکیب آنها با یکدیگر حساسیت و اهمیت این دوره را چند برابر می کند (خوش قدم خو و همکاران، 173:1391).
3. در بسیاری از کشورها از جمله ایران، دوره آموزش متوسطه منبع اصلی تربیت نیروی انسانی نیمه ماهر به شمار می رود و از این رو تاثیر ویژه ای در میزان موفقیت برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی می گذارد (وزارت آموزش و پرورش،18:1373).
4. این دوره با سن شروع کار و مرحله احساس نیاز نوجوان و جوان به استقلال و موجودیت و علاقه مندی به کارهای تولیدی و اقتصادی مقارن است. بنابراین در این دوره، برنامه ریزی تحصیلی باید بر پایه ای استوار باشد که موجبات رشد شخصیت دانش آموزان فراهم آید و استعدادهای اختصاصی آنان شکوفا شود و برای زندگی مفید فردی و اجتماعی آمادگی لازم در آنان ایجاد شود (ملکی، 37:1389).
2-12. ابعاد روانشناختی آموزش متوسطه
با توجه به این که در برنامه ریزی درسی هر دوره باید ویژگی های روانی ـ اجتماعی دانش آموزان آن دوره را در نظر داشت، به اختصار به شرح خصایص روانی، اجتماعی، نوجوانی و جوانی می پردازیم. نخست باید گفت که بین دوره نوجوانی و دوره جوانی مرز کاملاً مشخصی وجود ندارد. با این که در جوانی تغییرات جدیدی در رفتار نوجوانان سابق ظاهر می شود، این تغییرات در حدی نیست که بتوان فاصله قابل توجهی بین این دو مرحله در نظر گرفت. نوجوان خود را میان دوره کودکی و بزرگسالی احساس می کند و در جستجوی شخصیت خاص خویش است. در این دوره نیروی بدنی مخصوصاً در پسران به سرعت افزایش می یابد. میل به مسابقات و توفیق در میدان ورزش، کارگاه و کشتزار ظاهر می شود. جوانی سن مسابقات است. به همراه مسابقات ورزشی گاهی نیز خودآزمایی و سخت کوشی و ترک لذایذ برای مثال از راه نخوابیدن دیده می شود که جنبه دیگری از احتیاج به تعالی و آزمایش حدود قدرت و تسلط بر نفس است.
دوره نوجوانی و جوانی دوره رشد تکوینی عقل است. از این مرحله به بعد هر چه به وجود انسان اضافه می شود تجارب زندگی است که از آن به عقل اکتسابی نیز تعبیر می شود. از نظر اجتماعی این دوره مهم ترین دوره انتخاب ها مانند انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصیلی و انتخاب شغل است. این انتخاب ها در این دوره انجام می گیرد یا زمینه برای برای انجام آنها به وجود می آید.
یکی دیگر از ویژگی های نوجوانی و جوانی جستجوی هدف و فلسفه زندگی است که با تمایلات مذهبی آنان پیوندی بس نزدیک است. بسیاری از روان شناسان و عالمان تعلیم و تربیت بر اساس پژوهش های انجام شده به این نتیجه رسیده اند که در فاصله سنی 12 تا 15 سال نوعی گرایش شدید مذهبی در نوجوانان بروز می کند و روشن است که اگر مربیان و والدین توانایی برخورد صحیح با این حالت و یا احساس پاک و مقدس را داشته باشند و خود نیز الگوهای عملی یا نمونه هایی قابل تقلید باشند، در این صورت با پاسخ جوان به ندای فطرت خویش و جذب ارزش های اصیل مذهبی از والدین و مربیان نیز به بهترین وجه رفع تکلیف شده است.
ویژگی دیگر جوان انعطاف پذیری اوست. از آن جا که هنوز جوان با دنیا و تعلقات دنیوی خو نگرفته و عادات و سنن غلط در او ریشه نکرده است، بیشتر و بهتر از افراد بزرگسال و سال خورده اصلاح و تربیت می شود. در دوره جوانی شور و شوق و بلند پروازی در زمینه احساسات دوره نوجوانی کمتر به چشم می خورد، با این همه از خصایص این دوره است. عواطف نیرومند ولی مبهم دوره بلوغ در این دوره جای خود را به احساسات شدیدی می دهند که موضوع روشن تر دارند، لکن مقام و منزلت خیال محفوظ است.
جوانان در این سن شیفته ارزش های فرهنگی اعم از ارزش های سیاسی یا هنری یا اخلاقی و دینی هستند. هر یک از این ارزش ها منبع عاطفه مشخصی است که با تجربه خود شخص مطابقت دارد. برخی از جوانان که نسبت به ارزش های هنری علاقه مند هستند، علاقه خود را در راه ابداع هنری به کار می اندازند. برخی دیگر خیال اصلاح عالم و عالمیان را در سر می پرورانند و می خواهند دنیا را از روی تصور اعلایی که از آن دارند، بسازند. این شور و اشتیاق در قالب آن چه که هر جوانی با توجه به نگرش خود به دنیا و اشیاء و اشخاص پیرامون طراحی می کند، افزایش می یابد. جوان در اجرای طرح بی صبر است. میل به افتخار، بسیاری از خواب و خیال های جوانی را جان می بخشد.
از بیست سالگی شور و التهاب، کلیت و عمومیت خود را از دست می دهد و موقعی که جوان به مراحل اولیه کمال می رسد، این التهاب نسبتاً فرو می نشیند. میل به سازگاری با محیط، میل به ماجراجویی را تعدیل می کند. غالباً فعالیت حرفه ای و سپس ایجاد کانون خانوادگی رفتار را ثابت و پایدار می سازد و بدین سان رشد به پایان می رسد. سپس قاعدتاً در پایان جوانی فرد باید قابلیت لازم را برای اداره خود و ایفای نقش موثر در جامعه به عنوان یک شهروند به دست آورد. بنابراین هدف تربیت باید این باشد که همه جوانان حتی الامکان با حداکثر ارزش های فرهنگی آشنا شوند. تنوع علایق در این دوره این کار را آسان می کند، اما هر یک از جوانان به دسته ای از ارزش ها بیشتر اهمیت می دهند، پس در تربیت هم باید به این علایق توجه داشت.
به عنوان نتیجه گیری از این بحث، می توان گفت که دوره نوجوانی و جوانی یکی از مراحل مهم کمال انسان است. امکانات وجودی برای کسب صفات الهی که در خلقت آدمی مقرر شده، در این دوره آماده می شود. بنابراین نظام تربیتی باید شرایط مناسب و مساعدی برای عبور موفقیت آمیز از این دوره سرنوشت ساز برای نوجوانان و جوانان فراهم سازد (ملکی، 1389: 35 ـ 33).
2-13. ابعاد جامعه شناختی آموزش متوسطه
در بحث ابعاد جامعه شناختی آموزش متوسطه دو چیز بررسی می شود : 1) ویژگی های اجتماعی فرد در دوره متوسطه 2) نقش اجتماعی نوجوانان و جوانان در جامعه.
در این سن فرد مایل است در نظام اجتماعی بزرگتر "فراتر از خانواده" جایی داشته باشد و وظایف خود را به انجام رساند. نوجوان و جوان دخالت عامل انسانی را در رفاه و سعادت در زندگی اجتماعی درک می کند. به خوبی می فهمد که هیچ کس نمی تواند سرنوشت خود را از دیگری جدا تصور کند. در مجموع می توان ویژگی ها و علایق اجتماعی نوجوان و جوان را به این شرح خلاصه کرد :
* در مرحله اول این دوره نوجوان متمایل به عالم درونی است و شخصیت خود را می جوید و در مرحله دوم رفته رفته خود را بخشی از نظام اجتماعی می داند.
* مایل به انجام کارهای جامعه است و به افراد جامعه خود چه آن ها را بشناسد چه نشناسد خدمت می کند و آماده برای همکاری با دیگران است.
* بیشتر از راضی کردن اطرافیان به مسئولیت انسانی خود توجه دارد.
* برای پاسخ به سوالاتی در زمینه های زندگی و جامعه و نقش خود محتاج کمک است (ملکی، 1389: 36).
2-14. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی جامعه در تعیین اهداف
در هر جامعه نظام اعتقادی و ارزشی خاصی وجود دارد که در تصمیم گیری های مربوط به تعیین اهداف تاثیر می گذارد. پاسخ به سوالاتی از قبیل زندگی خوب چیست؟ جامعه خوب و دانش مطلوب کدام است؟ نحوه عمل سیاست گزاران نظام آموزشی را تعیین می کند. همه مراحل تفکر و عمل در برنامه درسی بر نظام ارزش ها مبتنی است. اگر دیدگاه برنامه ریز "اصالت انسان" باشد، نیازها و علایق دانش آموز را بیش هر چیز دیگر مهم می شمارد. در برنامه درسی متناسب با این دیدگاه، فعالیت یادگیرنده محور قرار می گیرد. اگر برنامه ریز دیدگاه "جامعه گرا" داشته باشد و اصالت را به جامعه دهد، در مطالعه و بررسی نیز نیازها، شرایط و تغییرات اجتماعی را اصالت خواهد داد.
در نظام اسلامی "فرد" و "جامعه" اهمیت و نقش خود را به تبع دیگری به طور کامل از دست نمی دهد. اهداف باید به نحوی تهیه شوند که از یکسو استعدادهای عالی فطری، رشد کنند و شخصیت فرد پرورش یابد و از سوی دیگر سلامت، بقا و بالندگی جامعه و جهت گیری آن به سوی ارزش های الهی مورد توجه قرار گیرد. این شکل موقعیت نظام اعتقادی و ارزشی جامعه و منابع تعیین اهداف را در نظام آموزشی نشان می دهد(ملکی، 1389: 41).

شکل شماره 2- 6. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی در تدوین اهداف
2-15. اصول تعیین اهداف
1. اهداف باید متناسب با شرایط و امکانات جامعه و با توجه به نیازهای آن تعیین شوند.
2. اهداف باید با شرایط و امکانات یادگیرنده هماهنگ باشند و با توجه به نیازهای او تعیین گردند.
3. اهداف باید انعطاف پذیر باشند.
4. اهداف باید با توجه به زمان حال و آینده تدوین شوند.
5. اهداف باید با یکدیگر هماهنگی لازم را داشته باشند.
6. اهداف باید از وضوح و صراحت لازم برخوردار باشند.
7. اهداف باید با نظام اعتقادی و ارزشی جامعه همسو باشند.
8. اهداف باید به صورت جامع تعیین شوند، یعنی با توجه به جنبه های مختلف از جمله بدنی، عقلانی، عاطفی، اجتماعی و معنوی فرد باشند.
9. اهداف باید در حیطه های سه گانه "دانش و اطلاعات"، "ارزش ها و نگرش ها" و "مهارت های ذهنی و عملی" طبقه بندی و ارائه شوند.
10. اهداف باید قابل اجرا باشند (ملکی، 1389: 44).
2-16. هدف در آموزش و پرورش
تعیین اهدف، حساس ترین و به اعتباری مشکل ترین مرحله در برنامه ریزی است. در تعیین اهداف باید دقت داشت تا اهداف از وسعت و عمق بینش برخوردار باشند و فقط به یک نوع درخواست، یک مقطع زمانی و یا یک دیدگاه خاص اکتفا نداشته باشند (فرمهینی فراهانی، 68:1384).
هدف کلی آموزش و پرورش در هر جامعه ای این است که هر فرد را طبق الگوی اعتقادات و ارزش های فرهنگی، دینی، اجتماعی و سیاسی خود تربیت کند و انسانی متناسب و شایسته آن جامعه تحویل دهد. بر همین اساس، هر جامعه ای از انسان مطلوب خود تصوری دارد و معنا و غایت معینی برای آموزش و پرورش قائل است. از این رو می کوشد افراد خود را بر اساس این تصور و معنا تربیت کند. بنابراین برای تعیین این اهداف، مستلزم ملاحظات فلسفی، دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و نظام آموزشی، مهمترین عنصر در انتقال ارزش های دینی در یک جامعه به حساب می آید (خوش قدم خو و همکاران، 171:1391).
هدف کلی آموزش متوسطه در جمهوری اسلامی ایران، کمک به رشد هماهنگ نیروهای جسمانی و روانی و پرورش شخصیت و اخلاق از یکسو و برآوردن نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در آینده از سوی دیگر است (ملکی، 1389: 44).
2-17. اهداف مصوب دوره متوسطه
در راستای رسالت و ماموریت آموزش و پرورش و جهت دهی به رشد همه جانبه دانش آموزان بر پایه تعالیم و دستورات دین مبین اسلام، اهداف مصوب دوره متوسطه در ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش به شرح زیر تعیین می شود. مدیران، برنامه ریزان و همه افرادی که در تعلیم و تربیت دانش آموزان نقشی بر عهده دارند، مکلفند در برنامه ریزی امور، سازماندهی فعالیت ها و انجام وظایف مربوط، به گونه ای اقدام نمایند که تا پایان دوره تحصیلی دستیابی دانش آموزان به اهداف تعیین شده ممکن باشد.
2-17-1. اعتقادی
1. به اصول اعتقادی و مبانی دینی و احکام اسلامی پای بند است.
2. با سیر تکاملی ادیان آشنا است و از اصول اعتقادی خود با استدلال دفاع می کند.
3. در کارها با اتکاء به خداوند و با اعتماد به او عمل می کند.
4. با زندگی انبیاء و ائمه معصومین (ع) آشنا است و رفتار آنان را الگو قرار می دهد.
5. با فلسفه تولی و تبری آشنایی دارد و نسبت به رعایت آن از خود حساسیت نشان می دهد.
6. حاکمیت ولایت فقیه را یک اصل قطعی اسلام می داند و قدرت تبیین و استدلال در مورد آن را دارد.
7. با زندگی اولیاء دین و شخصیت های اسلامی آشنا است و از تجارب آن ها در زندگی خود بهره می جوید.
8 . نماز را ستون دین دانسته و آن را اول وقت می خواند.
9. تا آن جا که ممکن است قرآن تلاوت می کند و با مفاهیم و تفاسیر برخی آیات آشنا است.
10. از رساله عملیه استفاده می کند.
11. برای زندگی دنیوی و اخروی خود برنامه ریزی می کند.
12. انجام آگاهانه تکلیف در برابر خداوند را وظیفه می داند.
13. آمر به معروف و ناهی از منکر است.
14. روحیه جهادگری دارد و شهادت را سعادت می داند.
15. به انجام مستحبات رغبت نشان می دهد و از مکروه پرهیز می کند.
16. حضور در مسجد و شرکت در محافل و مراسم مذهبی و اجتماعی را وظیفه دینی می داند.
2-17-2. اخلاقی
1. از عوامل گناه و لغزش دوری می جوید.
2. ارزش ها و ضد ارزش ها را تشخیص می دهد و به پاسداری از ارزش ها پای بند است.
3. از توانایی های خود به درستی استفاده می کند.
4. در رفتار و گفتار خود به رعایت حیا و عفت پای بند است.
5. اطاعت از والدین را وظیفه خود می داند و دیگران را نیز به اطاعت از آن ها تشویق می کند.
6. برای انجام کارهای خود برنامه ریزی می کند.
7. انجام کار خیر را در راه خدا عبادت می شمارد.
8 . افکار و اعمال ناپسند را در شان خود نمی داند و از انجام آن خودداری می کند.
9. از لباس های مناسب اسلامی و ایرانی استفاده می کند.
10. با دور اندیشی آینده بهتری می سازد.
11. موازین دین و اجتماع را در آراستگی ظاهری رعایت می کند و نسبت به ترویج آن اهتمام دارد.
12. دیگران را با توانایی هایشان می شناسد و عیب جویی را یک ضد ارزش می داند.
13. انتقاد پذیری و نقد توام با حسن نیت را با اهمیت و زمینه پیشرفت می داند.
14. کمک به دیگران را بر کمک خواستن از آن ها ترجیح می دهد و در ترویج روحیه اقدام شخصی می کوشد.
15. برای پیشرفت کشور و راحتی و آسایش و امنیت هموطنانش تلاش می کند.
16. رفتار و اعمال خود را بر پایه عقل و فکر ارزشیابی و انتخاب می کند.
17. رفتاری متعادل دارد و به احساسات خود مسلط است.
18. قوانین و مقررات را رعایت می کند و در ترویج آن می کوشد.
2-17-3. علمی و آموزشی
1. پدیده های ساده علمی، تجربی و محیطی و ارتباط آن ها را درک می کند.
2. در حوزه های علوم طبیعی، اجتماعی و انسانی اطلاعات کافی دارد و می تواند در زندگی از آنهااستفاده کند.
3. کتاب های نوشته شده به زبان فارسی را روان می خواند و به این زبان خوب تکلم می کند.
4. آیین نگارش فارسی را می داند و می تواند به این زبان، نامه، گزارش و مقاله بنویسد.
5. در استفاده از ریاضیات برای حل مسائل خود و جامعه مهارت دارد.
6. زبان عربی را در سطح درک معنی برخی از سور قرآن، احادیث، اذکار، نماز و دعاهای متداول می داند.
7. با حداقل یک زبان خارجه در حد توانایی ارتباط با دیگران آشنایی دارد.
8 . ارزش اطلاعات همه جانبه و صحیح را می داند و در استفاده از ابزارهای جدید ارتباطی مهارت دارد.
9. برای زندگی و کار در جامعه و تحصیل در دوره های بالاتر مهارت های لازم را دارد.
10. با اعتقاد به تاثیر علم در انجام درست کارها، فن آوری مناسب را به خدمت می گیرد.
11. با توجه به توانایی های خود و نیاز جامعه می تواند انتخاب شغل نماید.
12. جریان یادگیری خود را هدایت می کند.
13. به تفکر و مباحثه علاقه مند است و با روش تحقیق آشنایی عملی دارد.
2-17-4. فرهنگی ـ هنری
1. برای فراگیری هنر مورد علاقه خود، تلاش می کند.
2. دستاوردهای فرهنگی و هنری جامعه ایرانی را جزیی از هویت ملی خویش می داند.
3. جنبه هایی از هنر مورد علاقه خود را در انجام فعالیت ها به کار می بندد و زیباترین لحظه ها و پدیده ها را به کمک هنر ثبت می کند.
4. به شناخت خصوصیات برجسته هنری و فرهنگی ملل علاقه مند است و در نقد آن ها از تجارب و دستاورد های فرهنگی کشور خود و دیگر کشورها استفاده می کند.
5. با مفاخر فرهنگ و هنر آشنا است و از آن ها استفاده می کند.
6. به مطالعه تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلام، ایران و جهان علاقه مند است.
7. به زبان و لهجه بومی و محلی خود علاقه مند است.
8 . آثار فرهنگی و هنری را ارزیابی و فرهنگ و هنر اصیل را تشخیص می دهد.
9. به نقش مهم زبان فارسی در وحدت فکری ایرانیان واقف و با آثار برجسته ادب فارسی مانوس است.

2-17-5. اجتماعی
1. برای تقویت ارتباطات عاطفی و اجتماعی اعضای خانواده، همسایگان و دوستان تلاش می کند.
2. با ارزش صله ارحام آشنا است و خانواده را به انجام آن تشویق می کند.
3. اهمیت تلاش خانواده را می داند و با ویژگی های خانواده متعادل آشنا است.
4. خداوند را منشاء حق و عدالت می داند و در برقراری حق و عدالت تلاش می کند.
5. برای حفظ و توسعه یکپارچگی در اجتماع، تلاش می کند.
6. نسبت به دیگران خیرخواه است و آنان را از انجام کارهای نادرست نهی می کند.
7. مصالح جامعه را بر مصالح فردی ترجیح می دهد و قانون را برتر از تمایلات فردی و گروهی می داند.
8 . به رعایت حقوق دیگران پای بند است.
9. در فعالیت های اجتماعی آگاهانه و با علاقه مندی شرکت می کند.
10. مسئولیت های افراد را در اجتماع درک می کند و نسبت به آن ها از خود رفتار مناسب نشان می دهد.
11. در ارتباط با نظرات و عقاید دیگران با سعه صدر برخورد می کند.
12. با برنامه های توسعه آشنا است و برای تحقق اهداف آن می کوشد.
13. ایثار را ارزش می داند و هر زمان مصالح جامعه اسلامی اقتضا کند از خود گذشتگی نشان می دهد.
14. در راه خدمت به میهن و مردم داوطلب بوده و از خود گذشتگی نشان می دهد.
2-17-6. زیستی
1. کارکرد و وظایف اعضای بدن را می شناسد و با انجام فعالیت های ورزشی، سلامت آن ها را حفظ می کند.
2. با بهداشت فردی و اجتماعی و روانی و تاثیر آنها بر سلامت جامعه آشنااست و اصول آن را رعایت می کند.
3. در حفظ و احیای محیط زیست فعالانه مشارکت می کند.
4. برای ارتقاء سطح خود در رشته ورزشی مورد علاقه تلاش می کند.
5. با کمک های اولیه آشنایی دارد و در مواقع بروز حوادث می تواند به یاری آسیب دیدگان بشتابد.
6. علائم برخی از بیماری ها و راه های پیشگیری و درمان آن ها را می داند.
2-17-7. سیاسی
1. مبانی حاکمیت در نظام جمهوری اسلامی ایران را می داند و به آن اعتقاد دارد.
2. نظام های حکومتی جهان را می شناسد و آن را نقد می کند.
3. آثار مثبت حکومت دینی و ولایت فقیه را در سعادت دنیا و آخرت می فهمد.
4. با جغرافیای سیاسی ایران و کشورهای اسلامی آشنا است و تفاوت های سیاسی و فرهنگی آن ها را می داند.
5. برای حفظ استقلال، آزادی و عدم وابستگی از خود گذشته و ثابت قدم است.
6. با قانون اساسی و اصول آن آشنا است.
7. روحیه سلحشوری دارد و برای حفظ کیان اسلام و ایران از خود گذشتگی نشان می دهد.
8 . با شیوه های استعمار نوین آشنا است و راه های مقابله با آن را می داند.
9. شیوه های تبلیغی دشمنان را می شناسد و در مقابل آن ها عکس العمل مناسب نشان می دهد.
10. حفظ وحدت و یکپارچگی جامعه را لازم امنیت ملی می داند و برای تحقق آن تلاش می کند.
11. برای ایجاد زمینه های وحدت مسلمین و رهایی مستضعفین احساس مسئولیت می کند.
12. به انجام فعالیت های سیاسی به عنوان تکلیف دینی و ملی پای بند است و مسایل سیاسی را تحلیل می کند.
13. با معنای انتظار آشنا است و وظایف مسلمین را در زمان غیبت از لحاظ مبارزات سیاسی می داند.
2-17-8 . اقتصادی
1. کار را عبادت می شمارد و از تن پروری و راحت طلبی دوری می جوید.
2. از وسایل خود به خوبی نگهداری می کند و از تجمل گرایی و مصرف زدگی دوری می جوید.
3. با عشق و علاقه، پیگیر و سخت کوش وظایف شغلی خود را به خوبی و درست انجام می دهد.
4. با منابع اقتصادی کشور، منطقه و جهان آشنایی دارد و برای توسعه آن ها تلاش می کند.
5. حقوق مالکیت فردی و اجتماعی را می داند و رعایت می کند.
6. مشاغل مولد و مشروع جامعه خود را می شناسد و برای دستیابی به آن ها تلاش می کند.
7. برای ارتقاء سطح اقتصادی خانواده تلاش می کند.
8 . احکام اقتصادی اسلام را می داند و در حد وظیفه به آن ها پای بند است.
9. راه های کسب و استمرار استقلال اقتصادی کشور را می داند.
10. منابع مادی و ثروت های ملی را از آن خداوند و متعلق به همه نسل ها می داند.
11. در فعالیت های اقتصادی از علم اقتصاد استفاده می کند.
12. برای تقویت استقلال اقتصادی کشور، استفاده از تولیدات داخلی را در مقایسه با کالاهای مشابه خارجی افتخار می داند و در ترویج آن می کوشد.
بخش سوم : پیشینه پژوهش
2-18. پیشینه در داخل کشور
معدنی (1378) در کتاب خود تحت عنوان "مقدمه ای بر مفهوم شهادت و شیوه های ترویج آن" ضمن اشاره به تعاریف و ابعاد و کارکردها و پویش های فرهنگی به تعریف و تشریح فرهنگ شهادت، آراء برخی از اندیشمندان مسلمان نظیر مطهری، شریعتی، سید محمود طالقانی و سید مرتضی آوینی می پردازد.
عشقی مطلق (1380) در پایان نامه خود تحت عنوان "عوامل موثر در ترویج فرهنگ شهادت" می نویسد که راه های ترویج فرهنگ شهادت عبارت اند از : 1. الگوسازی مناسب فرهنگ شهادت 2. ترویج غیررسمی فرهنگ شهادت به جای شکل رسمی و حکومتی آن 3. بیان واقعیت 4. موزه شهدا 5. ارائه شیوه های بدیع و نو آوری در وسایل ارتباط جمعی.
شاعری (1381) در کتاب خود تحت عنوان "جامعه شناسی شهادت طلبی و انگیزه های شهیدان" به این مباحث پرداخته است : جایگاه و اهمیت شهادت طلبی، تاریخچه، اهداف و انگیزه های شهادت طلبی در ادیان و فرهنگ ها، ابعاد مرتبط با شهادت طلبی با توجه به مبانی ارزشی و نظری به ویژه دیدگاه های مشهور جامعه شناسی، روان شناسی، دیدگاه های متفکران اجتماعی و دیدگاه های ادیان و فرهنگ های مختلف.
"بررسی و مقایسه تاثیرپذیری جامعه از فرهنگ شهادت با نمود عینی در اقشار اجتماعی : مطالعه موردی مدارس متوسطه استان گیلان" عنوان تحقیق پور فلاح (1381) می باشد. وی معتقد است فرهنگ شهادت در بین اقشار مختلف به صورت های گوناگون اثر می گذارد و نتایج تحقیق او حاکی از آن است که میزان تاثیرپذیری از فرهنگ شهادت در بین والدین دانش آموزان (بویژه والدین بی سواد) بیشتر از فرزندانشان است، هم چنین دختران بیش از پسران، دانش آموزان تجربی و انسانی بیش از دانش آموزان ریاضی، روستائیان بیش از شهرنشینان و هم چنین افرادی که در جبهه حضور داشته اند از فرهنگ شهادت تاثیر پذیرفته اند.
حسن زاده (1382)در پژوهشی با عنوان "نقش و کارکرد نهادهای آموزشی در انتقال ارزش های اجتماعی- فرهنگی" به این نتیجه رسید که نهادهای آموزشی هر کشور در انتقال ارزش ها، سنت ها و هنجارهای اجتماعی نقش مهمی داشته و منعکس کننده ارزش ها و هنجارهای فرهنگی- اجتماعی آن جامعه محسوب می شود.
"بررسی و شناسایی موانع رشد و توسعه ارزش های منبعث از فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه و ارائه راه های مقابله اصولی با آنها" عنوان پژوهش شریفی (1382) است. وی به عوامل خانوادگی، گروهی و اجتماعی در گرایش نسل جوان به سوی ارزش های منبعث از فرهنگ ایثار و شهادت توجه نموده است و ترویج ارزش های منبعث از فرهنگ ایثار و شهادت را مستلزم توسعه عدالت در جامعه، توسعه رفاه و کاهش مشکلات اقتصادی مردم، بهبود رابطه با مسئولین، اعتماد اجتماعی، افزایش کارآمدی دولت اسلامی در اداره امور کشور، پذیرش صادقانه نسل جوان و تامین فرصت های مورد نیاز آنها برای رشد در جامعه، پاسخ به شبهات جوانان، افزایش کارآمدی آموزش و پرورش در تربیت نسل جوان می داند.
از جمله یافته های پژوهش سلیمانی (1383) با عنوان "مقایسه دیدگاه جوانان آشنا با فرهنگ ایثار و شهادت با بقیه جوانان نسبت به توانائی های خود" می توان به این موارد اشاره نمود : 1) جوانانی که به مسئله ایثار و شهادت اعتقاد راسخ تری دارند ، نسبت به توانایی های خود دیدگاه جامع تری دارند. 2) جوانانی که به مسئله ایثار و شهادت اعتقاد محکم تری دارند، دارای هویت منسجم تری نسبت به بقیه جوانان هستند.
"بررسی روش های مختلف ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و زنده نگهداشتن یاد و خاطره شهدا و ایثار گران از سوی دستگاه های مختلف" عنوان تحقیق عباسپور (1383) می باشد. وی در نتایج تحقیق خود بیان می دارد که ساختار، برنامه، بودجه و نیروی انسانی سازمان ها، روش مورد استفاده آن ها بر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تاثیر می گذارد بطوری که سازمان هایی که از ساختار کامل برنامه و بودجه مصوب، تعداد نیروی انسانی بیشتری در حوزه ایثار و شهادت برخوردارند فراوانی فعالیت آنها در محورهای ترویج، تجلیل و تسهیلات نیز بیشتر است. بنابراین سازمان های متولی ایثارگری باید با جامع نگری و بسیج امکانات و توانمندی های خود بتوانند بطور هدفمند و با اتخاذ روش های موثر کارشناسی و تخصصی در جهت ترویج و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت عمل نمایند.
کلبعلی (1384) در پژوهشی به "بررسی محتوای کتاب های دینی، اجتماعی و فارسی مقاطع ابتدایی و راهنمایی در رابطه با آشناسازی دانش آموزان با ارزش های اسلامی و ایرانی" پرداخته است. نتیجه پژوهش، نشان داد؛ ارزش های اسلامی در کتاب های فارسی و دینی از نظر کمی برابر با اهداف آن دروس است، ولی ارزش های ایرانی در حد اهداف دروس مذکور نیست.
دبیرخانه شورای هماهنگی و نظارت بر امر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت (1384) در کتابی تحت عنوان "فرهنگ هم اندیشی ایثار و شهادت" توضیحاتی را در زمینه فرهنگ ایثار و شهادت بیان کرده است که هدف از این تحقیق تولید ادبیات در حوزه فرهنگ ایثار و شهادت و در راستای خدمتگزاری به جامعه می باشد. یافته ها نشان داده است که فرهنگ ایثار و شهادت برترین اصل برای کسب رشد اجتماعی و فرهنگی محسوب می شود و بینش درست و دستاورد نهایی، رشد و اقتدار جاودانه یک ملت، تثبیت و تحکیم ساختارهای بنیادین نظام همراه با بسط اندیشه های پاک و جهانی معمار اندیشمند انقلاب اسلامی است. این فرهنگ قابلیت نهادینه شدن در جامعه و تبدیل شدن به رفتار فردی و جمعی را دارد.
خاکزاد (1385) در پایان نامه خود تحت عنوان "بررسی و تبیین عوامل موثر در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین دانشجویان دانشگاه شاهد" می نویسد که در راستای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه این تحقیق در پی آن است که تاثیر خانواده، دانشگاه، رسانه های گروهی و نهادهای مذهبی را در ترویج این فرهنگ بین دانشجویان دانشگاه شاهد مورد بررسی و مطالعه قرار دهد. روش تحقیق توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته بوده است. جامعه آماری تحقیق 246 نفر از میان 2460 نفر دانشجوی شاغل به تحصیل در نیم سال دوم تحصیلی (85 ـ 1384) در نظر گرفته شده است. نتایج حاکی از آن است که خانواده مهم ترین عامل در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان دانشجویان دانشگاه شاهد است.
قدرتی (1385) در مقاله خود تحت عنوان "راه های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان جوانان"، چاپ خاطرات، پخش فیلم های مستند از عظمت رزمندگان اسلام و استفاده از کلیه ظرفیت های هنری، ادبی و رسانه ای کشور را از مهم ترین ابزارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان جوانان برمی شمارد.
"بررسی عوامل و موانع ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه از منظر شهروندان قزوینی" عنوان پژوهش فلاح صفوی و محرمخانی (1385) است. آنها در پاسخ به این سوال که چه عاملی باعث کم رنگ شدن فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه می شود و موانع موجود در این مسیر کدام اند؟ به این نتایج دست یافتند که از نگاه شهروندان قزوینی در طول 17 سال پس از پایان جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه روز به روز به دلیل ضعف ایمان و اعتقادات مذهبی، شکاف طبقاتی، روحیه دنیاپرستی و فاصله گرفتن از ارزش های معنوی، ضعف عملکرد مسئولین دولتی، گسترش فرهنگ بیگانه و بیگانگی نسبت به فرهنگ خودی، بیگانگی نسل جدید با فرهنگ ایثار و شهادت، عدم شناخت کافی افراد نسبت به فرهنگ ایثار و شهادت و عدم تربیت درست دینی آن ها، کم رنگ تر شده است بنابراین تقویت دینداری،کاهش مشکلات اقتصادی، شناساندن صحیح فرهنگ ایثار و شهادت، گنجاندن نمونه هایی از رفتار ایثارگونه در کتاب های درسی در قالب داستان ها، شناسایی نمونه های زنده ایثارگری و برجسته نمودن ارزش کمک به دیگران با استفاده از ابزارهای فرهنگی به تقویت و ترویج فرهنگ ایثار و شهات کمک می کند.
خورشیدی، قاسمی (1385) در تحقیق خود با عنوان "بررسی صفات بارز شهدای دینی و ملی از نظر دانش آموزان مدارس راهنمایی شاهد و عادی شیراز" در قالب پژوهشی میدانی بر روی دانش آموزان پسر و دختر مدارس راهنمایی شاهد و عادی شهر شیراز گزارش نمودند که تنها نیمی از افراد نمونه، تمامی نه شهید ارائه شده به آنان را (شهدای مشهور و یا بومی قلمرو پژوهش) را می شناختند. این نتیجه در شرایطی است که زندگی نامه برخی از آن ها در کتاب های درسی دوره راهنمایی درج شده است.
رعنایی پور (1385) در پژوهش خود "پاسداری از فرهنگ ایثار و شهادت در حوزه آموزش و پرورش"، نقص در کتاب های درسی، ضعف در فضای فیزیکی مدارس و بی توجهی کادر آموزشی را از مهم ترین عوامل تضعیف کننده فرهنگ ایثار و شهادت می داند.
عرب زوزنی و سعیدی رضوانی (1385) در مطالعه ای که با عنوان "فرهنگ شهادت در کتا ب های درسی دوره راهنمایی تحصیلی" انجام دادند، نتیجه گرفتند که دانش آموزان، اطلاعات بسیار کمی از شهید و شهادت و ارزش والای شهیدان دارند و کتاب های درسی باید که در شناسانیدن شهدا به آنان، نقش بیشتری را ایفا نماید. در بررسی آنان گزارش شده که از بین ابعاد مختلف شهید و شهادت که در کتاب های دینی سه دوره به آن ها اشاره شده، مفهوم شهید و شهادت، نه بار تکرار شده است که بیش از سایر ابعاد است و کمتر از همه ابعاد، کارکرد اجتماعی شهید بوده که سه بار تکرار شده است. در کتاب های درسی از بین ویژگی های مختلف مورد بررسی به شهادت طلبی در کلّ دوره ها نه بار اشاره شده که بیشترین اشاره در کتاب دینی پایه اول (شش بار) بوده است. به زعم این پژوهشگران، صفاتی چون حقیقت جویی، شجاعت، صبر و استقامت، دینداری، ذلت ناپذیری و عزت و بزرگی شهید و شهادت در کتاب های درسی دوره راهنمایی مورد غفلت قرار گرفته است.
از جمله یافته های تحقیق عابدی (1385) تحت عنوان "بررسی تاثیر انتظار بر فرهنگ ایثار و شهادت بین جوانان" عبارتست از : 1) انتظار بر دیدگاه جوانان نسبت به فرهنگ ایثار و شهادت تاثیر مثبت داشته است. 2) تاثیر دادن انتظار در مسائل مختلف زندگی جوانان بر روحیه ایثارگری و شهادت طلبی آنان تاثیر مثبت دارد. 3) جوانان معتقد به انتظار نسبت به بقیه تمایل بیشتری به فرهنگ ایثار و شهادت دارند.
سبحانی نژاد و جعفری هرندی (1386) در پژوهش خود با عنوان "بررسی و تحلیل میزان توجه به مفاهیم دفاع مقدس در کتاب های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی" نتایج را این گونه بیان می دارند: 1. در مجموع چهار عنوان کتاب مورد بررسی (فارسی، دینی، اجتماعی، تاریخ) 903مرتبه به مولفه های مفهومی مرتبط با دفاع مقدس توجه شده است، که در کتاب های فارسی بیشترین و در کتاب های تاریخ کمترین توجه به مفاهیم دفاع مقدس شده است. 2. در بین چهارده محور مفهومی مورد بررسی، بیشترین توجه به محور واژه هاو اصطلاحات دفاع مقدس و کمترین توجه به محور خسارت های اجتماعی بوده است و به دو محور مفهومی ابتکار، خلاقیت و خودکفایی هیچ گونه توجهی نشده است.3. بیش ترین توجه به محورها و مولفه های مفهومی دفاع مقدس به ترتیب درکتاب های درسی پایه تحصیلی دوم راهنمایی،پنجم ابتدایی،چهارم ابتدایی،سوم ابتدایی،سوم راهنمایی، اول راهنمایی، اول ابتدایی و دوم ابتدایی بوده است.
برزنونی (1386) در مقاله ای با عنوان "دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت" می نویسد که ارزش های اخلاقی در فطرت آدمی ریشه دارند و این عامل مهم و اساسی، بیدار کننده فطرت نهفته و خواب آلوده آدمیان و هدایتگر آن در مسیری صحیح و هدفی ارزشمند است. انقلاب اسلامی با هدف تجدید حیات اسلام، عامل بیداری فطرت در خواب و گرفتار مسلمانان بود. با این انقلاب و در جریان این انقلاب، فرهنگ عمیق اسلامی فرصت بروز و ظهور یافت. فرهنگ ایثار و شهادت مجموعه ای از افکار، اعتقادات، باورها، ارزش ها و … است که در جریان انقلاب و با توجه به پیشینه دینی ملت، بارور شد و در دوران دفاع مقدس تجلی یافت و در عرصه های گوناگون بازسازی و سازندگی نیز خود را نشان می دهد.
حسینی (1386) در مقاله "مفهوم پردازی آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت" به علل عدم توفیق در انتقال فرهنگ ایثار و شهادت و پیام شهدا اشاره می کند. که عبارتند از : 1. عدم ارائه و اجرای برنامه پیش بینی شده و منسجم به وسیله مروجان این فرهنگ در بین مردم. 2. عدم به کارگیری پیام های جذاب و قابل درک برای عموم مردم. 3. یکنواختی شیوه انتقال پیام و فقدان ظرافت و خلاقیت. 4. عدم ارزیابی بازخورد ارتباط خطی و یک بعدی بین پیام دهنده و پیام گیرنده.
احمدی (1386) در مقاله ای با عنوان "آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت" در باب راهکارها برای مقابله با تحریفات، به عنوان یکی از آفت های فرهنگ ایثار و شهادت اذعان می کند در حادثه خونین عاشورا، اسارت اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، عامل بزرگی بود تا عاشورا تحریف نشود و حقیقت وقایع عاشورا به مردم گفته شود و حقیقت قلب نشود و در حال حاضر نیز حضور تعداد کثیری از رزمندگان، جانبازان، آزادگان و خانواده های معظم شهدا که راویان بلا واسطه و صدیق ایثار و شهادت هستند، به منزله ی گنجینه عظیمی است که در اختیار ماست که از آن غافلیم، در حالی که کسی بهتر از حاضرین در جبهه ها نمی تواند از چرایی و چگونگی حضور خود سخن بگوید. لذا ارتباط مستقیم و تعامل مناسب با این تعداد نسبتاً کثیر از ایثارگران و خانواده های معظم آنان می تواند از تحریفات در این زمینه جلوگیری کند.
ربیع نتاج (1386) در مقاله "آسیب ها و عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در اسلام"، پس از بیان آسیب ها و موانعی که برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در آیات قرآن و سنت شناسایی کرده، به بیان راهکارهایی که در منابع اسلامی برای بسترسازی فرهنگ شهادت وجود دارد، می پردازد و یکی از اصول را ارزش دادن به شهادت و شهیدان به شیوه های مختلف می داند.
صمیمی (1386) در مقاله ای تحت عنوان "مردم، فرهنگ ایثار و شهادت و آسیب شناسی آن" در باب اصلاح و بسترسازی مطلوب برای پیشگیری و درمان آسیب ها و تهدیدهای فرهنگ ایثار و شهادت در چند قالب به ارائه پیشنهادهایی می پردازد که از جمله آن ها قالب دوم است که مربوط به جامعه ایثارگری و حافظان فرهنگ ایثار و شهادت است که از آن به عنوان نقاط قوت یاد می کند و به بیان مهم ترین عوامل در این زمینه می پردازد که عبارت اند از : الف) مزار شهدا ب) حضور ایثارگران (جانبازان و آزادگان) ج) یادمان تجلی ایثار و شهادت د) خانواده شهدا.
محمد رضایی نوده و همکاران (1386) در پژوهشی با عنوان "شناسایی عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت (مطالعه موردی : استان گلستان)" به برخی از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت اشاره می کنند، از جمله : فداکردن جان برای حفظ ارزش ها، عزت بخشیدن به افراد جامعه، ایجاد هویت و هدف مشترک در میان افراد جامعه، همبستگی اجتماعی، ایجاد روحیه ظلم ستیزی و عدالت خواهی در جامعه، حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور در مقابل بیگانگان، ایجاد شور و نشاط و تحرک در بین افراد جامعه. وی در پایان مقاله نیز به ایراد پیشنهادهایی در خصوص ترویج فرهنگ شهادت از جمله موارد زیر می پردازد : 1. ترویج غیر رسمی فرهنگ شهادت به جای رسمی و حکومتی 2. بیان واقعیت ها در باره زندگی شهدا 3. موزه شهدا.
حاجی ابوالحسنی (1387) در مقاله خود تحت عنوان "مفهوم شناسی اسلامی ایثار و شهادت" بیان می کند که نوشته پیش رو نگاهی است مفهوم شناسانه به ایثار و شهادت که دو مرتبه کمال وجود انسانی هستند. در بخش نخست آن مفهوم لغوی و اصطلاحی ایثار و شهادت از نگرگاه اهل لغت بررسی شده است. آنگاه با رویکردی قرآنی و روایی این دو واژه بررسی شده است. سپس ایثار و شهادت را از نگرگاه دو مفسر بزرگ قرآن در المیزان و مجمع البیان رصد شده است و در پایان ویژگی های ایثار و شهادت و مراتب آن که مراتب کمال انسان است بیان شده و با بیان این که ایثار و شهادت حرکتی است رو به تکامل و هدف دار و جایگاهی است اکتسابی که برای کسب آن مقدماتی لازم است در فرآیند اثبات ادعای ذکر شده تا آن جا که نوشته گنجایش داشته است از آیات قرآنی که خواستگاه مفهوم ایثار و شهادت است استفاده شده است. نویسنده جهت تاکید، از جلوه های آمده در روایات و سخنان معصومین بهره جسته است.
امام جمعه زاده و افتخاری (1387) در مقاله ای تحت عنوان "فرهنگ شهادت عامل هویت بخش در عصر جهانی شدن" می نویسند که فرهنگ شهادت یکی از مهمترین عناصر هویت ساز تشیع است و همواره بستری فراهم کرده است تا معنا و هویت به زندگی انسان ها بازگردد. در صورت استفاده مطلوب از فرصت ها و بستر های حاصل از جهانی شدن و جهان شمول کردن پیام فرهنگ شهادت و کارکرد هویت بخشی آن معنای جدیدی به انسان تشنه یقین و هویت خواهد بخشید. این مقاله بر اساس مطالعه توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه ای و بهره گیری از منابع اینترنتی نگارش یافته است.
جمشیدیان و همکاران (1387) در تحقیق خود با عنوان "تحلیل محتوای کتب دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به فرهنگ ایثار و شهادت" با تفکیک دو موضوع ایثار و شهادت، توصیه کردند که مطالب هر چه بیشتر به صورت عینی، داستان و … بیایند و از موارد انتزاعی کاسته شود. قابل توجه آن که تحلیل محتوا در این پژوهش نشان داد که به اصل هماهنگی افزایش سن پایه با افزایش مفاهیم ذهنی یا اصل حرکت از عینی به ذهنی در سازماندهی محتوای کتاب های این دوره در موضوع فرهنگ ایثار و شهادت توجهی نشده است.
احمدی (1387)درپژوهش خود تحت عنوان "بررسی نقش دوره راهنمایی کشور در انتقال فرهنگ شهادت و ایثار و جهاد بر اساس تحلیل محتوای درسی فرهنگ اسلامی، فارسی و علوم اجتماعی" هم میزان توجه کتاب ها به مقوله کلی ایثار، جهاد و شهادت را ارزیابی کرده و هم میزان توجه لازم به 36 مولفه احصاء شده برای مبحث مذکور را مورد سنجش قرار داده است. یافته های این تحقیق نسبتاً جامع، نشان دهنده عدم توجه به بسیاری از مولفه های ایثار و شهادت در کتاب های درسی مزبور و به عبارت دیگر پیروی نکردن کتاب ها از نظام واره ای جامع برای طرح مبحث ایثار و شهادت می باشد.
بهالگردی، سعیدی رضوانی و صحافیان (1387) در پژوهش خود به نام "تاملی در میزان استفاده از ظرفیت درس زبان و ادبیات فارسی (دوره متوسطه) در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت" برای فرهنگ ایثار و شهادت، چهار وجه ادبیات عاشورایی، ادبیات دفاع مقدس، ادبیات پایداری سایر کشورها و ادبیات انقلاب اسلامی لحاظ کردند. بر اساس یافته های این پژوهش، از پتانسیل عظیم درس زبان و ادبیات فارسی دوره متوسطه در سرایت فرهنگ ایثار و شهادت تا حد زیادی غفلت شده است.
آرمند (1387) در تحقیق خود با عنوان "بررسی مفاهیم ایثار و شهادت در کتاب های درسی دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه" دریافت که توزیع مفاهیم در سه دوره مناسب است و از نظر ارتباط عمودی بین مفاهیم بین دوره های تحصیلی هماهنگی وجود دارد ولی در اکثر کتاب های درسی هر سه دوره به مفاهیم مرتبط با شهید و شهادت کمتر پرداخته شده و نیازمند توجه بیشتر است.
منصوری بککی و چهار باشلو (1387) در پژوهش خود تحت عنوان "تحلیل محتوای برنامه درسی دوره راهنمایی و میزان توجه آن به ایثار و جهاد و شهادت" میزان توجه به ایثار و شهادت را در برنامه درسی دوره راهنمایی ارزیابی کردند. بر اساس نتایج این پژوهش، در کتاب های مذکور کم ترین توجه در کتاب های علوم اجتماعی شده است. ضمناً به طور کلی از شهدا و ایثارگران هشت سال دفاع مقدس کم تر سخن به میان آورده شده است و نکته مهم دیگر آن که توجه به این مقوله در این کتاب ها از نظام خاصی پیروی نمی کند.
سبحانی نژاد (1387) در پژوهشی با عنوان "تبیین راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین کودکان" به این نتیجه رسید که روش های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت به کودکان عموماً بر روش اسوه سازی و الگو برداری، روش آسان سازی، روش مشاهده و روش داستان گویی استوار است.
یافته های پژوهش سبحانی نژاد، یوزباشی (1387) با عنوان "بررسی میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در محتوای کتاب های درسی فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی دوره راهنمایی کشور" از این قرار است: 1) عمده ترین مولفه های مبین فرهنگ ایثار و شهادت شامل؛ کشته شدن در راه خدا، از خودگذشتگی، دگرخواهی، خدا جویی، معارضه با خشونت طلبی، مبارزه با تجاوزگری و ظلم، مبارزه در راه خدا، کاری بالاتر از وظیفه انجام دادن، تلاش و سازندگی، مقاومت و ایستادگی، عمل شایسته انجام دادن، بصیرت و بینش، مشارکت در کار گروهی، تقوی و پرهیزگاری، مردن با عزت و شرافت، منادی عدالت، ادای تکلیف الهی، قناعت و صبر، توکل بر خدا و فداکاری، صداقت و حقیقت و دوری از دنیا پرستی می باشد. 2) در مجموع تحلیلی کتاب های درسی فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی دوره راهنمایی مشخص گردید کتاب های مذکور، 299 مرتبه به مولفه های فرهنگ ایثار و شهادت توجه نموده اند.3) بیش ترین توجه به مولفه های؛ مبارزه با ظلم و جهل(64 مرتبه) مقاومت و ایستادگی (54 مرتبه) بوده است. 4) کم ترین توجه به مولفه های؛ کاری بالاتر از وظیفه انجام دادن (بدون توجه) و تلاش و سازندگی (یک مرتبه) بوده است.
سواری (1388) طی پژوهشی تحت عنوان "بررسی عوامل تاثیرگذار ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه" از نظر کارکنان مرد و زن بنیاد شهید و امور ایثارگران اهواز، نشان داد که پخش وصیت نامه های شهدا، ساخت و پخش سریال های زندگی شهدا، بازدید از مزار شهدا، نام گذاری خیابان ها و میدان ها به نام شهدا و شناسایی ویژگی های شخصیتی شهدا از طریق انجام تحقیقات در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت موثر است.
غیاثوند و دهکران (1388) در مقاله ای به "بررسی نگرش جوانان نسبت به عملکرد ایثارگران" پرداختند. این مطالعه در قالب پیمایش بر روی نمونه ای به حجم 4681 نفر، که به شیوه چند مرحله ای از استان های تهران، خراسان، خوزستان و لرستان انتخاب شده بودند، انجام گرفت. نتایج نشان داد که میانگین نگرش فرزندان ایثارگر وضعیت مطلوب تری نسبت به جوانان عادی دارد.
نریمانی (1388) در پایان نامه خود تحت عنوان "بررسی فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه" که از قرآن و روایات و کتب مربوطه استخراج شده بود، ایثار و شهادت را از جنبه ها و دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار داده است. روش تحقیق به صورت پژوهش کتابخانه ای، تحلیلی ـ توصیفی بوده است. یافته های تحقیق بیانگر آن است که ایثار و شهادت با همه موضوعات و مسائل فرهنگی و دینی، اقتصادی و اجتماعی ارتباط دارد و جمهوری اسلامی ایران نیز با فرهنگ ایثار و شهادت پایدار است.
عرفانی (1389) در مقاله ای با عنوان "آسیب شناسی فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان" می نویسد که امروزه حفظ، گسترش و آسیب شناسی از این فرهنگ متعالی ضرورتی اجتناب ناپذیر و قطعی تلقی می شود. نتایج نشان داد از دیدگاه دانشجویان بین میانگین رتبه آسیب های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داری مشاهده می شود. همچنین نتایج بیانگر آن است که بین دیدگاه دانشجویان مرد با زن و نیز بین دیدگاه دانشجویان عادی با دانشجویان شاهد و ایثارگر در برخی از زمینه های آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داری مشاهده می گردد. می توان نتیجه گیری کرد ترویج فرهنگ ایثار و شهادت با آسیب هایی روبروست. بنابراین لازم است شیوه های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت متناسب با شرایط روز و امکانات موجود و با رعایت اصل جذابیت به ویژه برای جوانان و نوجوانان، بازنگری و اصلاح شوند.
هاونگی (1389) در پژوهشی با عنوان "بررسی میزان برخورداری کتاب های درسی دوره ی راهنمایی تحصیلی، از مولفه ها و مفاهیم مربوط به فرهنگ شهادت" به این نتیجه رسید که از بین تمامی صفاتی که برای شهید در کلیه کتب دوره راهنمایی تحصیلی مطرح شده است به صفت شهادت طلبی بیش از سایر صفات اشاره شده است، بعد از صفت شهادت طلبی، مظلومیت بیشتر از سایر صفات اشاره شده است و بقیه صفات مطرح شده به میزان خیلی کم در تمام کتب درسی مورد بحث قرار گرفته اند. بدین مفهوم که صفاتی نظیر حقیقت جویی، شجاعت، صبر و استقامت، دینداری، ذلت ناپذیری، عزت و بزرگی تقریباً مورد غفلت قرار گرفته اند. همین طور از لحاظ ابعاد، بعد کارکرد اجتماعی مورد توجه بسیار کمی قرار گرفته است.
رستمی و عرفانی (1389) در پژوهش خود تحت عنوان "راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان" می نویسند که ترویج فرهنگ ایثار و شهادت نه تنها یک وظیفه دینی است بلکه با امنیت ملی کشور گره خورده است. نتایج نشان داد از دیدگاه دانشجویان بین میانگین رتبه راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داری مشاهده می شود. همچنین نتایج بیانگر آن است که بین دیدگاه دانشجویان مرد با زن و نیز بین دیدگاه دانشجویان عادی با دانش جویان شاهد و ایثارگر در برخی از راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داری مشاهده می گردد. بنابراین لازم است راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت متناسب با شرایط روز و امکانات موجود و با رعایت اصل جذابیت به ویژه برای جوانان و نوجوانان، بازنگری و اصلاح شوند.
چراغی و اسلام پناه (1389) در مقاله ای با عنوان "تاثیر فرهنگ ایثار و شهادت در گسترش اخلاق و معنویت در جامعه" اذعان دارند، آثار ایثارگری و شهادت طلبی بسیار است که می توان با تقویت آن ها به نسل های آینده و جوانان امروزی از طریق مراسمات، نقد و بررسی ها، رسانه های گروهی و صدا و سیما و … در عمق وجود افراد نفوذ کرد. این آثار از جمله اثر روحیه ایثار و شهادت در تقویت ایمان، تاثیر ایثارگری و شهادت طلبی بر عبودیت و سازندگی انسان، احیاء فریضه امر به معروف و نهی از منکر، تقویت روحیه صبر و استقامت در مومنین و از همه مهم تر رضای خدا می باشد. در این مقاله از روش توصیفی از نوع کتابخانه ای استفاده گردیده است و اطلاعات با استفاده از منابعی از جمله کتاب، مجله، اینترنت و … جمع آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
افشار (1389) در مقاله خود با عنوان "راه های حفظ و انتقال فرهنگ ایثار و شهادت" می نویسد که برای حفظ و انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به نسل آینده باید این فرهنگ با جدیت در برنامه ریزی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور مد نظر قرار گیرد و برای تبیین نقش و جایگاه فرهنگ ایثار و شهادت که در جنگ متبلور شد بیش از هر چیز نیازمند بررسی درست دستاوردهای هشت سال دفاع مقدس هستیم. در این ارتباط حرکت جدی تحقیقاتی پیرامون موضوع ضروری به نظر می رسد. این سوال که ایثار و شهادت چیست؟ و این که راه های حفظ این فرهنگ و انتقال آن به نسل آینده چگونه است؟ سوالاتی است که نگارنده این مقاله قصد دارد برای آن پاسخی مناسب ارائه نماید. لازم به یاد آوری است که روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش به شیوه مطالعه کتابخانه ای بوده است.
بهمنی(1389) در مقاله ای تحت عنوان "تبیین راه کارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه" می نویسد که فرهنگ ایثار و شهادت در ایران امروز همانند بسیاری از واژگان و اصطلاحات معنوی دیگر به جهت عمق معنا و ظهور آن در مصادیق متنوع و تعابیر سطحی و نسنجیده دچار خلط معنایی و آسیب جدی شده است که تعمیق و گسترش آن را در جامعه خصوصاً نسل جوان با مشکلات متعددی مواجه می کند. از سوی دیگر به دلیل نمود واقعی و ملموس این مفاهیم در جنگ تحمیلی زمینه ترویج باورهای ایثارگری و شهادت فراهم است. نگارنده سعی نموده با تبیین محرک های اصلی فرهنگ ایثار و شهادت نقش موثری در جهت نهادینه کردن این فرهنگ ایفا نماید. روش تحقیق در این پژوهش توصیقی ـ تحلیلی است و علاوه بر استفاده از منابع کتابخانه ای از تحقیقات میدانی نیز استفاده شده است.
غفاری هشجین و افضلیان سلامی (1390) در کتاب خویش با عنوان "گفتمان ایثار و شهادت در انقلاب اسلامی" با روش تحلیل گفتمان، به ذکر کلیاتی از مفاهیم و چهارچوب نظری گفتمان ایثار و شهادت، تاریخچه گفتمان و پایگاه آن در جوامع و ادیان، پدید آورندگان گفتمان ایثار و شهادت، مخاطبان گفتمان ایثار و شهادت، منابع فرهنگی ایثار و شهادت در فرآیند انقلاب اسلامی، موضوع گفتمان ایثار و شهادت در فرآیند انقلاب اسلامی و کنش های ناشی از گفتمان ایثار و شهادت در فرآیند انقلاب اسلامی می پردازند.
مرزوقی، فولادچنگ (1390) در پژوهشی با عنوان "ارزیابى برنامه درسى دوره ابتدایى (اهداف و محتوا) از منظر فرهنگ ایثار و شهادت" به این نتایج دست یافتند که در اهداف کلى دوره ابتدایی تنها در حوزه اجتماعى یک مورد و در حوزه اهداف سیاسى دو مورد و در اهداف اعتقادى دوره ابتدایى نیز تنها یک مورد به طور مستقیم به این موضوع پرداخته اند. نتایج تحلیل محتوا نشان داد که در کتب درسى دوره ى ابتدایى، بیشتر به مبانى ایثار و شهادت پرداخته شده است. همچنین، از بین مولفه هاى مبانى ایثار و شهادت بیشتر به صفات متعالى، همدلى و حق گرایى پرداخته شده است و از بین مولفه هاى مفاهیم ایثار و شهادت نیز مقوله معرفى الگوها مورد توجه بیشترى بوده است.
شهرکی پور (1392) در پژوهشی با عنوان "بررسی محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت" از نظر معلمان این دوره شهرستان نیشابور به این نتیجه رسید که محتوای کتب درسی دوره راهنمایی (فارسی، فرهنگ اسلامی، تعلیمات دینی، تعلیمات اجتماعی و تاریخ) در درونی نمودن فرهنگ ایثار و شهادت، افزایش اعتقاد دانش آموزان به ارزش های دفاع مقدس، احترام به اقشار ایثارگران (جانبازان، آزادگان و خانواده شاهد)، آشنایی دانش آموزان با ویژگی های شهدای دانش آموز و تبلیغ و ترویج ارزش های دفاع مقدس نقش داشته است.
جعفری هرندی، یزدخواستی (1393) در پژوهشی تحت عنوان "تحلیل میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب های درسی دوره آموزش عمومی" به این نتایج دست یافتند: 1. در مجموع1230 مرتبه به محورها و مولفه های مفهومی مرتبط با فرهنگ ایثار و شهادت توجه شده است. 2. میزان آن در کتاب های فارسی، هدیه های آسمانی، اجتماعی و تاریخ 626، 230، 287 و 87 مرتبه بوده است.
2-19. پیشینه در خارج از ایران
پژوهش های زیر بدین منظور مطرح شده اند که نشان می دهد سایر کشورها نیز، ارزش های موجود در فرهنگ جامعه خویش را از طریق نظام آموزشی، به دانش آموزان انتقال می دهند.
برلسون16 (1982) به نقل از وال ورث17 در پژوهشی نحوه طرح جنگ آمریکا و مکزیک در اواسط قرن 19را در کتاب های درسی تاریخ دو کشور مقایسه کرده است. بنابر نتایج بررسی وی، در محتوای کتاب های درسی آمریکایی آمده است که آمریکا مدت زمان زیادی توهین های روسای جمهوری مکزیک را تحمل کرده و سپس وارد جنگ شد و به حاشیه ای از سرزمین بومیان قناعت کرد؛ اما در مقابل در محتوای کتاب های درسی مکزیک آمده است که آمریکا بی رحمانه بر سرزمین های مکزیک تسلط یافته است.
ونزلر18 (2003) با مقایسه کتاب هاى درسى دو کشور آلمان و انگلیس، مشاهده کرد که در هر دو کشور طى 7 تا 8 درس به موضوع هولوکاست پرداخته شده است، با این تفاوت که اهمیت هولوکاست در کتاب هاى درسى کشور آلمان بیشتر است. در کتاب هاى درسى هردو کشور، تصاویر زیادى از قربانیان این فاجعه نشان داده شده است تا دانش آموزان به محض باز کردن کتاب هاى درسى خود احساس نفرت، ترس و انزجار کنند و این موضوع به عنوان اولین گام براى آموزش دانش آموزان است تا چنین رویدادى هرگز تکرار نشود.
الخبتى19 (2005) با تحلیل محتواى23 کتاب درسى از بین کتاب هاى درسى آموزش عمومى اسراییل، مشاهده کرد که 19 کتاب یعنى 6/82 درصد آن حاوى نگرش منفی نسبت به مسلمانان و اعراب است.13درصد از این کتاب ها نگرش خنثى داشته و 3/4 درصد هم نگرش مثبت داشته اند. در این کتاب ها اسلام با تجاوز، شمشیر و زور پیوند خورده و به عنوان مذهبى معرفی شده که با سرنیزه، کشورهاى دیگر را به اشغال درآورده است. از سوى دیگر، در این کتاب ها مطالب زیادى در رابطه با برترى ملل و مذهب یهود بر سایر مذاهب مطرح شده است.
منابع فارسی
1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه
3. احمدی، فریبا. (1386). "آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ". مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران : دانشگاه مازندران، صص 42 ـ 13.
4. احمدی، مجید. (1387). "بررسی نقش دوره راهنمایی کشور در انتقال فرهنگ شهادت و ایثار و جهاد بر اساس تحلیل محتوای درسی فرهنگ اسلامی، فارسی و علوم اجتماعی". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 140- 89 .
5. اخوان مفرد، حمیدرضا. (1381). ایدئولوژی انقلاب ایران. تهران : پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
6. آرمند، محمد. (1387). " بررسی مفاهیم ایثار و شهادت در کتاب های درسی دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه ". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران : دانشگاه مازندران.
7. اسکات، ویلیام. (1391). تئوری حسابداری مالی. ترجمه علی پارسائیان، تهران : ترمه.
8 . آشوری، داریوش. (1389). تعریف ها و مفهوم فرهنگ. تهران : آگه.
9. اعظمیان بیدگلی، مولود. (1389). " ارتقاء فرهنگ شهادت و ایثار در بین نسل جوان ". همایش ملی فرهنگ ایثار و شهادت، زنجان : دانشگاه زنجان.
10. آقابخشی، علی؛ افشاری راد، مینو. (1383). فرهنگ علوم سیاسی. تهران : نشر چاپار.
11. امام جمعه زاده، سید جواد؛ افتخاری، حبیب الله. (1387). " فرهنگ شهادت عامل هویت بخش در عصر جهانی شدن". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 223-203.
12. باقری، خسرو. (1376). نگاهی دوباره به تعلیم و تربیت اسلامی. تهران : انتشارات مدرسه.
13. باقری دولت آبادی، علی. (1389). "ابزارها و چگونگی تاثیرگذاری جنگ نرم بر تضعیف فرهنگ ایثار و شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور. کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 56-40.
14. برزنونی، محمد علی. (1386). "دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت". خبرنامه آفتاب، شماره 418.
15. بکائی، حسین. (1381). کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 61.
16. بیرو، آلن. (1370). فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه دکتر باقر ساروخانی، تهران : موسسه کیهان.
17. بهالگردی، بهاره؛ سعیدی رضوانی، محمود؛ صحافیان، مهدی. (1387)."تاملی در میزان استفاده از ظرفیت درس زبان و ادبیات فارسی (دوره متوسطه) در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران : دانشگاه مازندران، صص 269 ـ 249.
18. بهمنی، فرانک. (1389). "تبیین راه کارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 64-57.
19. پناهی، محمدحسین. (1385). " ارزش های جهاد و شهادت در شعارهای انقلاب اسلامی ". فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 29، صص 90 ـ 59.
20. پورفلاح، اکبر. (1381). بررسی و مقایسه تاثیرپذیری جامعه از فرهنگ شهادت با نمود عینی دراقشار اجتماعی: مطالعه موردی مدارس متوسطه استان گیلان. گیلان : اداره کل بنیاد شهید و امور ایثارگران.
21. جان فشان، کامران؛ حسینی، مهین. (1389). "ماهیت و چیستی ایثار و شهادت و ارتباط آن با توسعه کشور". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 116- 106.
22. جعفری هرندی، رضا؛ یزدخواستی، علی. (1393). "تحلیل میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب های درسی دوره آموزش عمومی". دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی تربیت اسلامی، دوره 9، شماره 18.
23. جمشیدیان، عبدالرسول؛ صادقیان، مهدی؛ مرادزاده، سمیرا؛ فروهر، محمد. (1387). "تحلیل محتوای کتب دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به متغیرهای فرهنگ ایثار و شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 315-293.
24. جمشیدی، محمدحسین. (1380). "مفهوم عدالت در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)". مجله حضور، شماره 36.
25. جوادی آملی، عبدالله. (1388). حماسه و عرفان. قم : انتشارات اسراء.
26. چراغی، نسرین؛ اسلام پناه، مریم. (1389). "تاثیر فرهنگ ایثار و شهادت در گسترش اخلاق و معنویت در جامعه". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 105-92.
27. حاجی ابوالحسنی، عبدالحسین. (1387). "مفهوم شناسی اسلامی ایثار و شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 351-317.
28. حر عاملی، محمد بن حسین بن علی. (1409ق). وسائل الشیعه. تهران : انتشارات مکتب الاسلامیه.
29. حسن زاده، رمضان. (1382). "نقش و کارکرد نهادهای آموزشی در انتقال ارزش های اجتماعی- فرهنگی". فصلنامه نوآوری های آموزشی، شماره 4، صص 64- 49.
30. حسینی، سید حمید. (1386)."مفهوم پردازی آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت". مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران : دانشگاه مازندران.
31. خاکزاد، ملیحه. (1385). بررسی و تبیین عوامل موثر در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین دانشجویان دانشگاه شاهد. پایان نامه کارشناسی، دانشگاه شاهد.
32. خمینی، روح الله. (1375). ایثار و شهادت در مکتب امام خمینی (ره). تهران : موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
33. خوش قدم خو، صدرالله و همکاران. (1391). "تبیین پیامدهای جهانی شدن اقتصادی بر اهداف علمی و آموزشی مقطع متوسطه آموزش و پرورش ایران". فصلنامه علمی – پژوهشی اندیشه های نوین تربیتی، دوره 8، شماره 2.
34. خورشیدی، ر؛ قاسمی فلاورجانی، م. (1385). "بررسی صفات بارز شهدای دینی و ملی از نظر دانش آموزان مدارس راهنمایی شاهد و عادی شیراز ". مجموعه مقالات نخستین همایش علمى فرهنگ ایثار و شهادت، شیراز: دانشگاه شیراز، صص 162 ـ 146.
35. دائره المعارف تشیع. (1375). جلد2، تهران : نشر شهید سعید محبی.
36. دبیرخانه شورای هماهنگی و نظارت بر امر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت. (1384). مجموعه مقالات و سخنرانی های هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت. تهران: موسسه انتشاراتی نقش گستران بهار.
37. دژگیر، مریم. (1391). فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه و سیره حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی). پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شاهد.
38. دهخدا، علی اکبر. (1376). لغت نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ج 3.
39. رازی، ابوالفتوح حسین بن علی. (1418ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. انتشارات بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
40. ربیع نتاج، سید علی اکبر. (1386). " آسیب ها و عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در اسلام ". مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 110 ـ 89 .
41. رجبعلی، اسلام. (1385). بررسی ابعاد عملی و نظری ترویج فرهنگ ایثار و نقش آن در پیشگیری از جرم. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده حقوق دانشگاه قم.
42. رستمی، زهرا؛ عرفانی، نصرالله. (1389). "راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 184- 168.
43. رعنایی پور، مجید. (1385). " پاسداری از فرهنگ ایثار و شهادت در حوزه آموزش و پرورش ". چکیده مقالات نخستین همایش علمى فرهنگ ایثار و شهادت، شیراز: دانشگاه شیراز، صص 29 ـ 28.
44. زاهدی، عبدالرضا؛ امرایی، ایوب؛ نظربیگی، مریم. (1389). "روش قرآن کریم در نهادینه سازی عفاف و حجاب". فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره 49، سال سیزدهم، صص 106- 49.
45. سبحانی نژاد، مهدی؛ یوزباشی، علیرضا. (1387). " بررسی میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در محتوای کتاب های درسی فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی دوره راهنمایی کشور ". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران: دانشگاه مازندران.
46. سبحانی نژاد، مهدی؛ محمودی، مهدی. (1387). " تبیین راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین کودکان". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 377 ـ 365.
47. سبحانی نژاد، مهدی؛ جعفری هرندی، رضا. (1386). "بررسی و تحلیل میزان توجه به مفاهیم دفاع مقدس در کتاب های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی". دو ماهنامه علمی – پژوهشی دانشور رفتار، شماره 27.
48. سعیدمنش، نصرت الله؛ الهی، فروزان. (1389). "آثار و پیامدهای فرهنگی ایثار و شهادت در مقابل تهاجم فرهنگی". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 198- 185.
49. سعیدی رضوانی، محمود؛ عرب زوزنی، احمد. (1385). " فرهنگ شهادت در کتا ب های درسی دوره راهنمایی تحصیلی ". مجموعه مقالات نخستین همایش علمى فرهنگ ایثار و شهادت، شیراز : دانشگاه شیراز، صص 339 ـ 328.
50. سلیمانی، اکرم. (1383). مقایسه دیدگاه جوانان آشنا با فرهنگ ایثار و شهادت با بقیه جوانان نسبت به توانائی های خود. تهران : دانشگاه تهران.
51. سمائی، علی منصور. (1387). "ایثار و شهادت طلبی و نقش آن در امنیت ملی". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 420 – 401.
52. سواری، کریم. (1388). "بررسی عوامل تاثیرگذار ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه". مجموعه مقالات ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه.
53. شاعری، محمدحسین. (1381). جامعه شناسی شهادت طلبی و انگیزه های شهیدان. تهران: نشر شاهد.
54. شاهین، آزاده؛ چشمه سهرابی، مظفر. (1387). "بررسی نقش برنامه های شبکه های سراسری سیما در حفظ و تقویت فرهنگ ایثار و شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 454 – 421.
55. شاه نوروزی، مهدی. (1387). "سهم بودجه فرهنگی کشور در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 480 – 455.
56. شریعتی، علی. (1374). حسین وارث آدم. تهران : نشر قلم.
57. شریف زاده، حکیمه سادات؛ یوسفی، حمیده. (1387). " بررسی شیوه ها و الگوهای تربیتی فرهنگ ایثار و شهادت ". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 233 ـ 213.
58. شریفی، رضا. (1382). بررسی و شناسایی موانع رشد و توسعه ارزش های منبعث از فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه و ارائه راه های مقابله اصولی با آنها. معاونت پژوهش و تبلیغات بنیاد شهید انقلاب اسلامی.
59. شورای عالی آموزش و پرورش. (1379). اهداف دوره متوسطه. مصوب ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش.
60. شهرکی پور، حسن. (1392). " بررسی محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت ". پژوهش در برنامه ریزی درسی، شماره 10، صص 108 ـ 97.
61. شهرویی، شهروز. (1385). شهید و شهادت از دیدگاه شهید مطهری. قم : انتشارات نجابت.
62. صالحی حسینی، مرتضی. (1371). " جو آموزشی و پیشرفت تحصیلی ". فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 9 و 10، صص 129 ـ 116.
63. صالحی عمران، ابراهیم؛ اکبرپور زنگلانی، محمدباقر. (1386). " بررسی میزان تحقّق هدف اجتماعی ایثارگری در آموزش و پرورش دوره متوسّطه (مطالعه موردی: دانش آموزان و دبیران متوسطه نظری) ". مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 281 ـ 249.
64. صافی، احمد. (1385). آموزش و پرورش ابتدایی، راهنمایی تحصیلی و متوسطه. تهران: سمت.
65. صمیمی، حمیدعلی. (1386). " مردم، فرهنگ ایثار و شهادت و آسیب شناسی آن ". مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 151 ـ 129.
66. عابدی، امیر. (1385). بررسی تاثیر انتظار بر فرهنگ ایثار وشهادت بین جوانان. تهران : دانشگاه تربیت معلم.
67. عباسپور، نورعلی. (1383). بررسی روش های مختلف ترویج فرهنگ ایثار وشهادت و زنده نگهداشتن یاد وخاطره شهدا و ایثارگران از سوی دستگاه های مختلف. معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران.
68. عرفانی، نصرالله. (1389). "آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 302 – 289.
69. عشقی مطلق، معصومه. (1380). عوامل موثر بر ترویج فرهنگ شهادت. پایان نامه کارشناسی. دانشگاه فردوسی مشهد.
70. علی اکبری، راضیه. (1389). " ایثار و شهادت و جهانی شدن ". مجموعه مقالات ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، قم: دانشگاه قم، صص 211 ـ 169.
71. عنایت، حمید. (1381). اندیشه سیاسی در اسلام معاصر. ترجمه خرمشاهی، بهاءالدین، تهران : انتشارات خوارزمی.
72. غزالی طوسی، ابوحامد امام محمد. (1374). میزان العمل. ترجمه علی اکبر کسمائی، تهران : انتشارات سروش.
73. غفاری هشجین، زاهد؛ افضلیان سلامی، موسی. (1390). گفتمان ایثار و شهادت در انقلاب اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه شاهد.
74. غیاثوند، احمد؛ دهکران، پریسا. (1388). "بررسی نگرش جوانان نسبت به عملکرد ایثارگران". فصلنامه مطالعات علمی، سال دهم، شماره 1، صص 47 – 31.
75. فرمهینی فراهانی، محسن. (1390). فرهنگ توصیفی علوم تربیتی. تهران : شباهنگ.
76. فرمهینی فراهانی، محسن. (1384). برنامه ریزی آموزشی و درسی ویژه داوطلبان آزمون کارشناسی ارشد علوم تربیتی. تهران : جهاد دانشگاهی.
77. فرهادیان، رضا. (1382). مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث. قم : انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
78. فرهنگ آکسفورد. (1377). جلد2، تهران : انتشارات امیر کبیر.
79. فلاح صفوی، محمد؛ محرمخانی، ناصر. (1385). بررسی عوامل و موانع ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه از منظر شهروندان قزوینی. قزوین: معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران.
80 . فهیمی، محمد صادق. (1387). " فرهنگ ایثار و شهادت و شاخص های آن ". مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان: دانشگاه اصفهان، صص 571 ـ 539.
81 . فیض کاشانی، ملامحسن. (1417ق). المحجه البیضاء. تصحیح و تعلیق : علی اکبر غفاری، ج 8 ، دفتر انتشارات اسلامی.
82 . قدرتی، زهرا. (1385). "راه های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان جوانان". خبرنامه ایثار و شهادت، اول مهر.
83 . قهرمانی، محمد؛ عاشقی، حسن؛ مهدیون، روح الله. (1388). "جهانی شدن، فرهنگ و برنامه ریزی آموزشی". ماهنامه مهندسی فرهنگی، سال چهارم، شماره 33 و 34.
84 . کلبعلی، ایراندخت. (1384). محتوای کتاب های تعلیمات دینی، اجتماعی و ادبیات فارسی در رابطه با آَشناسازی دانش آموزان با ارزش های اسلامی و ایرانی. تهران: گزارش پژوهش شورای عالی انقلاب فرهنگی.
85 . کلینی، یعقوب. (1375). اصول کافی. ج2، تهران : انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
86 . کمالی کارسالاری، نعمت الله. (1386). تحلیل محتوای مولفه های هویت ملی در کتب دوره ی آموزشی راهنمایی. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران.
87 . مجتبوی، سیدجلال الدین. (1377). علم اخلاق اسلامی. ج3، انتشارات حکمت، چاپ : چهارم.
88 . مجلسی، محمد باقر. (1412ق). بحارالانوار. تهران : انتشارات مکتب الاسلامیه.
89 . مجموعه رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای طی سال های 1366 تا 1389. (1389). نرم افزار حدیث ولایت. تهران : موسسه پژوهشی – فرهنگی انقلاب اسلامی.
90. محدثی، جواد. (1385). فرهنگ عاشورا. قم: نشر معروف.
91. محمد رضایی نوده، علی اکبر و همکاران. (1386). "شناسایی عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت (مطالعه موردی : استان گلستان)". مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص322 ـ 281.
92. محمدی، فتاح؛ صفرزاده، مهدی. (1389). " استراتژی (راهکارهای) ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ". مجموعه مقالات همایش ملی فرهنگ ایثار و شهادت، زنجان: دانشگاه زنجان.
93. محمودی، ایوب. (1387). "بررسی نقش تربیتی فرهنگ شهادت طلبی".مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان: دانشگاه اصفهان، صص 710 ـ 681.
94. مرزوقی، رحمت الله؛ فولادچنگ، محبوبه.(1390). " ارزیابی برنامه درسی دوره ابتدایی از منظر فرهنگ ایثار و شهادت ". مجموعه مقالات اولین نشست علمی بررسی جایگاه فرهنگ ایثار و شهادت در نظام تعلیم و تربیت کشور، شیراز: دانشگاه شیراز، صص 35 ـ 15.
95. مصدقی، مجتبی. (1373). " نقش محیط و همسالان در تربیت کودکان ". مجله رشد معلم، شماره 105، صص 41 ـ 36.
96. مصطفوی، حسن. (1371). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. ج3، موسسه الطباعه و النشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
97. معدنی، سعید. (1378). مقدمه ای بر مفهوم فرهنگ شهادت و شیوه های ترویج آن. معاونت پژوهش و تبلیغات بنیاد شهید انقلاب اسلامی.
98. مطهری، مرتضی. (1378). قیام و انقلاب مهدی (عج) به ضمیمه شهید. قم : انتشارات صدرا.
99. ملکی، حسن. (1389). مبانی برنامه ریزی درسی آموزش متوسطه. تهران : انتشارات سمت.
100. منصوری بککی، سیروس؛ چهارباشلو، حسین. (1387). "تحلیل محتوای برنامه درسی دوره راهنمایی و میزان توجه آن به ایثار و جهاد و شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران : دانشگاه مازندران.
101. موسی پور، نعمت الله. (1391). "ترویج فرهنگ ایثار و شهادت به کمک برنامه درسی در دوره ابتدایی". فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره پنجم، شماره 3، صص 126-103.
102. مهرمحمدی، محمود. (1383). آموزش عمومی هنر. تهران : انتشارات مدرسه.
103. نادری زاده، غلامرضا؛ یوسفی، علیرضا؛ فروغی، احمدعلی. (1390). " الگوی آموزشی تقویت فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی مدارس ". همایش ملی ایثار و شهادت: فرصت ها و چالش ها در حوزه فرهنگ، همدان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
104. نوری طبرسی، میرزا حسین. (1428ق). مستدرک الوسائل. بیروت : موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
105. وزارت آموزش و پرورش، امور اجرایی نظام جدید آموزش متوسطه. (1373). کلیات نظام جدید آموزش متوسطه. تهران : آموزش و پرورش.
106. هاونگی، حسین. (1389). "بررسی میزان برخورداری کتاب های درسی دوره راهنمایی تحصیلی، از مولفه ها و مفاهیم مربوط به فرهنگ شهادت". مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور. کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 401 – 394.
ب) منابع انگلیسی
1. Al-Khabti, Ali S. (2005) Arab and Muslim Image in the Public Education Textbooks of Israel (Summary of Study), Educational Research, Ministry of Education, King – dom of Saudi Arabia, http://www.islamonline.net/English/artculture.
2. Berelson, B. (1982) Content Analysis in Communication Research, Glencoe, Ill., the Free Press.
3. Borofsky، Robert. (1998). Cultural Possibilities in UNESCO world culture report، pp. 64-75.
4. Eisner, G.W.E. (1994). The educational imagination. U.S.A. McMillan College Publishing Company.
5. Klein. M.F (1981) A Conceptual Framework for Curriculum Decision Making.In the Politics of Curriculum Decision Making M.F. Klein(ED).
6. Short, E, C, (2002) Curriculum Development and Organization. Encyclopedia of Educational Research.
7. Wenzeler, B. M. (2003). The Presentation of the Holocaust in German and English School history textbooks- A comparative study, Edge Hill College of Higher Education, Ormskirk, England.
8. Williams، Raymond. (1976). Key word، A Vocabulary of culture and society، London: Fontana.

1. "اِنَّ اللّهَ اشتَری مِنَ المُومِنینَ اَنفُسَهُم وَ اَموالهُم بانَّ لَهُمُ الجَنَّه" (توبه: 111).
2. "وَ لا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللّهِ اَمواتاً بَل اَحیاء عِند رَبِّهِم یُرزَقون" (آل عمران: 165).
3. "اَنِ اعبُدُواللّهَ وَاجتَنِبُوا الطّاغوت" (نحل: 36).
4. "وَالَّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهدیَنَّهُم سُبُلنا" (عنکبوت: 69).
5. "کُلُّ مَن عَلَیها فان وَ یَبقی وَجه ذوالجَلالِ وَ الاِکرام" (الرحمن: 26).
6. "… وَ لِباسُ التَّقوی ذلِکَ خَیر ذلِکَ مِن آیاتِ اللّهِ لَعَلَّهُم یَذَّکَّرون" (اعراف: 26).
7. "اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ اَتقیکُم" (حجرات: 13).
8. "وَ مَن یَتَّقِ اللّه یَجعَل لَهُ مَخرَجاً" (طلاق: 2).
9. "وَ مَن یَتَّقِ اللّه یَجعَل لَهُ فُرقاناً" (انفال: 29).
10. Klien.F
11. Bloom Benjamin. S
12. Scope
13. Sequence
14. Short. E.C
15. "… لا نُکَلِّفُ نَفساً اِلّا وُسعَها" (انعام: 152).
16. Berlson
17. Walworth
18. Wenzeler
19. Al ـ Khabti
—————

————————————————————

—————

————————————————————