گازها و بخارات
گازها و بخارات
گازها تعدادشان بسیار زیاد و عده ای از آنان در بعضی از تولیدات صنعتی بمقدار قابل ملاحظه ای به مصرف می رسند و برخی نیز در اثر فعل و انفعالات شیمیایی در موقع تهیه عده ای از مواد تولید می گردند .
اغلب گازها دارای بوی نافذ بوده و به مقادیری ناچیزی پس از انتشار قابل تشخیص می باشند
رنگهای بعضی از گازها
بعضی از آنها دارای رنگهای خاصی بوده و در غلظت های معین این رنگ را می توان تمیز داد، چنانچه رنگ گاز کلر سبز و بوی آن نافذ و خفه کننده است .
رنگ اکسید ازت زرد خرمایی و محرک و سرفه آور است . بخارات برم قهوه ای خرمایی و خفه کننده می باشد . همچنین عده ای از گازها دارای رنگ و بوی خاصی نیستند و یا به زبان دیگر بی رنگ و بو می باشند و بدین ترتیب وجود آنها به آسانی حس نمی شود و این گازها در صورتی که خاصیت سمی داشته باشند بسیار خطرناکند . نمونه اینگونه گازها اکسید کربن و گازکربنیک است
اهمیت نشت گاز
علاوه بر داشتن خواص سمی، تعدادی از گازها دارای قابلیت اشتعال می باشند و ممکن است در اثر عدم تشخیص وجود آنها و برخورد شعله ایجاد آتش سوزی های مهیب نمایند و خطرات جانی و مالی زیادی به بار آورند .
از این رو مسئله نشت گاز، جستجو و تعیین مقدار آنها در صنعت اهمیت خاصی دارد
انواع گازها
در بررسی بیماریها و عوارض ناشی از گازهای مختلف که در صنعت و یا در حین کار در محیط های مختلف با آنها سرو کار داریم می توان گازها را در گروههای زیر طبقه بندی نمود .
الف ـ گازهای محرک
ب ـ گازهای خفه کننده
ج ـ گازهای سمی
د ـ گازهای اشک آور
گازهای محرک :
اثر گازهای محرک بصورت التهاب و تحرک چشم و بینی و دستگاه تنفسی فوقانی ظاهر می شود .
هرچه این گازها زودتر و آسانتر حل شوند اثر آنها بر مخاط چشم و بینی و دستگاه تنفسی زودتر آشکار می گردد
همچنین هر چه این گازها بدبوتر باشند زودتر کارگران به نجات خود اقدام می کنند ولی اگر دیر حل شوند و یا بوی بد نداشته باشند امکان ایجاد خطر زیادتر و بیشتر است
آمونیاک :
گازی است بی رنگ با بوی زننده . کارگران کارخانجات یخ سازی، سردخانه ها، کارخانجات سازنده آمونیاک مواد محترقه، رنگ سازی، کود شیمیایی و غیره در معرض این گاز و خطرات آن هستند، استشمام و تماس با آن سبب تحریک مجاری تنفسی و مخاط چشمها می شود . اگر کارگران مدت زیادی در معرض این گازها قرار گیرند ورم گلو و پرده های صوتی بوجود می آید و خفقان عارض می شود
فرمالدئید :
این گاز دارای بوی زننده و محرک بوده و در تجارت بصورت مایع توزیع می شود . فرمالدئید برای ضد عفونی انبارها، در دباغی ها، کاغذ سازی ها، مرکب سازی و بمقدار فراوان در صنعت پلاستیک سازی از آن استفاده می شود و کارکنان این مشاغل در معرض خطر آن قرار دارند . ورم ملتحمه چشمها، رینیت، فارنژیت، سوزش گلو و سرفه از علائم بالینی است . اگر انگشتان دست به فرمالدئید آلوده شود ناخن ها درد می گیرد و نوک انگشت ها قهوه ای و ناخن ها نرم می شوند
کلر :
گازی است زرد مایل به سبز با بویی تند که در تجارت در سیلندر های فولادی و بصورت مایع حمل می شود و مورد مصرف قرار می گیرد . کارگران کارخانجات، تهیه کننده کلر و حمل و نقل آن و مصرف کنندگان در معرض خطرات این گاز قرار دارند . در صنایع نساجی، کاغذ سازی، شیمی پالایش نفت و تهیه هیدروکربن های کلرینه مصرف می شود. برای ضد عفونی آب و سبزیجات از آن استفاده می کنند .
کلر بعد از استنشاق با رطوبت مخاط دستگاه تنفس ترکیب می شود و اسید کلریدریک بوجود می آید که سبب تحریک مخاط می شود . اگر پوست بدن در معرض کلر قرار گیرد در آن سوختگی ایجاد می شود که بسته به تراکم گاز و مدت تماس آن سرخی ساده تا تاول های متعدد مشاهده خواهد شد . تحریک مخاط چشمها، ورم ملتحمه، رینیت و فارنژیت از دیگر اثرات سمی این گاز بشمار می رود
دی اکسید ازت :
این گاز در هوای سرد به رنگ زرد، در درجه حرارت معمولی اتاق سرخ قهوه ای و در موقع گرم شدن شکلاتی رنگ می شود . کارگران سازنده اسید نیتریک، مواد منفجره، رنگ سازی، نیتروسلولز سازی آنها که فلزات را قبل از آب دادن با اسید نیتریک تمیز می کنند و جوشکاران در معرض خطر این گازند .
سردرد، وزوز کردن گوشها، طپش قلب، تنگی نفسی، سیانوز، سوزش چشمها، بی قراری و بیخوابی از علایم مسمومیت با این گاز بشمار می رود
گازهای خفه کننده :
مواد خفه کننده در دو دسته مواد خفقان آور ساده و خفقان آورهای شیمیایی جای دارند .
از گروه گازهای خفه کننده ساده، متان، اتان، استیلن، انیدرید کربنیک و از دسته گازهای خفه کننده شیمیایی منواکسید کربن، اسیدسولفیدریک و سیانورها را مطالعه می نماییم
متان :
در طبیعت فراوان است و به گاز مرداب معروف می باشد . در نفت خام، گازهای زیر زمینی و معادن زغال سنگ بطور آزاد وجود دارد . از فساد گیاهان در مردابها نیز بوجود می آید . در موقع تقطیر نفت آزاد می شود و در کراکینگ در اثر شکسته شدن مولکولهای بزرگ نفتی ایجاد می شود . این گاز برای تهبه هیدروژن و سوخت است .
گازی است بی رنگ، بی بو و سبک تر از هوا، علت انفجارهای معادن زغال سنگ گاز متان و بعضی اوقات مخلوط متان و گاز اکسیدکربن است . استنشاق آن تولید بیماری و یا مرگ نمی کند مگر اینکه انسان در محل مسدود باشد و این گاز جای هوا را اشغال کرده باشد .
اتان :
قبلاً در یخچالها استفاده می شد ولی امروزه در مصارف مختلفی از جمله برای تولید هالوژنها بکار می رود، گازی است خنثی و کمی سنگین تر از هوا که از نظر خطرات مشابه متان می باشد
استیلن :
گازی است بی رنگ، خالص آن بوی بدی ندارد و علت بوی بد که در جوشکاری ها استشمام می شود هیدروژن سولفوره مخلوط با آن است که به علت ناخالصی کاربید می باشد . برای حمل و نقل آن از سیلندرهای فولادی که محتوی استون است استفاده می شود .
زیرا این گاز در استون بخوبی حمل می شود .
منو اکسید کربن :
گازی است بی رنگ، بی بو، بیمزه و بسیار سمی که از هوا سبک تر است و از سوختن ناقص مواد هیدروکربن بوجود می آید .
کارگران کوره های نفتی و ذغالی، کارگران پالایشگاههای نفت و گاز، کارگران معادن زغال سنگ، کارگران لباسشویی، مکانیک خودروها، آشپزها، خانه دارها و غیره در معرض خطر این گاز هستند
co
میل ترکیبی هموگلوبین خون، که عامل انتقال اکسیژن به بافتهای بدن است منو اکسید کربن دویست مرتبه بیشتر از میل ترکیبی آن با اکسیژن است . از این رو وجود مقدار کمی از این گاز در هوای تنفسی قادر است مقادیر زیادی هموگلوبین خون را به کربوکسی هموگلوبین که یک ترکیب پایدار است تبدیل کند و از مقدار هموگلوبینی که اکسیژن را به بافتهای بدن می رساند بکاهد .
منواکسید کربن
کاهش تیز بینی و تیز هوشی، سردرد، احساس فشار در پیشانی، ضعف و تهوع، تیرگی رویت، ضربان شدید قلب از علائم مسمومیت با این گاز می باشد که در صورت عدم معالجه و غلظت زیاد گاز می تواند منجر به مرگ گردد
گازهای سمی :
این گازها خواص سمی زیادی دارند و استنشاق آنها سبب بروز اختلالات شدید در بدن می شود
آرسین :
گازی بی رنگ با بویی شبیه سیر و یکی از خطرناک ترین گازهاست . با وجود اینکه موارد استعمال زیادی در صنعت ندارد هر جا ارسنیک و یا فلزاتی که با آنها ارسنیک وجود دارد در معرض هیدروژن تازه قرار گیرند آرسین تولید می شود
آرسین :
به محض جذب از راه تنفس وارد خون می شود و بعلت تمایل شدید به هموگلوبین جذب گویچه های قرمز شده و آنها را متلاشی می کند و هموگلوبینوری و آنمی نتیجه آن است .
استشمام بوی سیر از دهان، شکم درد، کمر درد، درد مفاصل، هذیان، هیجان، توهم و تشنج از علایم مسمومیت با این گاز می باشد که در موارد شدید به مرگ منجر می گردد .
فسفین :
گازی است بی رنگ با بویی شبیه ماهی گندیده و سنگین تر از هوا در درجات حرارت پایین جامد و یا مایع و یا در موقع حرارت دادن بصورت گاز در می آید . این گاز بسیار بی ثبات است به وسیله حرارت و اکسیژن اکسیده می شود . در تجارت به صورت مایع و در استوانه های فولادی حمل می شود
حالت ضعف شدید، تلوتلو خوردن، تهوع، استفراغ، کم شدن فشار خون و نبض و تنگی نفس از علائم مهم بالینی است .
در غلظت های بالا به علت ناراحتی کلیوی، به خصوص فلج مراکز عصبی مرگ حتمی است
استیبین :
گازی است بی رنگ با بویی نامطبوع، بسیار ناپایدار است و با اکسیژن و مواد دیگر ترکیب و بزودی تجزیه می شود . اگر اسید قوی با یکی از ترکیبات آنتیموان مجاور شود این گاز آزاد می شود . تهوع و استفراغ، شکم درد، کمر درد، درد مفاصل از علائم بالینی مسمومیت با این گاز است
هیدروژن سلنیوم :
گازی است بی رنگ با بویی شبیه سیر، از هیدروژن سولفوره سمی تر ولی ناپایدارتر از آن است. در کارخانجاتی که آلومینیوم و مس از سنگ معدن آنها استخراج می کنند، در چاپخانه ها، در برخی صنایع شیمیایی و در ساختن و مصرف بعضی مرکب ها کارگران ممکن است در معرض آن قرار گیرند تحرک مخاط چشم و بینی، استشمام بوی سیر از دهان مسموم، تهوع و استفراغ، وزوز گوش، حالت ضعف شدید، بزرگ شدن کبد و طحال از جمله علایم مسمومیت بشمارمی رود
گازهای اشک آور
تعداد گازهای اشک آور زیاد بوده و ذکر مشخصات تمامی آنها در این مجموعه میسر نیست،
لذا در اینجا فقط به ذکر اسامی برخی از آنها اکتفا می کنیمکلرواستوفنون
اتیل ید استات
بروموبنزیل سیاناید
استات ید
کلراستن
یدورسینامون
تری کلر آنتیموان
گرد و غبار( پنوموکونیوزها )
ترکیب گرد و غبار در واقع ترکیب همان جسم اصلی است که از آن تولید گردیده و ممکن است دارای منشاء معدنی باشد مانند گرد وغبار حاصل از شکستن و خرد شدن سنگها و صخره های معدنی ممکن است منشاء آلی داشته باشد مانند گردوغبار حاصل از گندم و آرد و پشم و غیره و یا دارای منشاء شیمیایی باشد مانند گرد و غباری که از ترکیبات مواد شیمیایی آلی و معدنی در صنعت تولید می گردد مثل کروماتها، بی کروماتها، حشره کشها و غیره .
بیماریهای گرد وغبار
در اصطلاح علمی بیماریهایی را که در اثر گردوغبار ایجاد می شود بنام نوزوکونیوزها Nosoconioses می شناسند و چنانچه این بیماری در دستگاه تنفسی رخ دهد به آن پنوموکونیوز Pneumoconiose گفته می شود. پنوموکونیوز از لغت یونانی « پنومو » به معنی ریه و « کونیوز » یعنی گرد و غبار گرفته شده است . بعبارت دیگر پنوموکونیوزها شامل گروهی از بیماری هاست که در نتیجه استنشاق ذرات گرد و غبار در بعضی از مشاغل ایجاد می گردد
شرایط محیطی :
پنوموکونیوزها را با توجه به شرایط محیطی که سبب بوجود آمدن آنها می شوند می توان به دو دسته تقسیم کرد
1- پنوموکونیوزهای شغلی
2- پنوموکونیوزهای غیر شغلی
منظور از پنوموکونیوزهای غیر شغلی عبارت از تغییراتی است که در ریه شهر نشین ها در اثر استنشاق هوای آلوده شهری ایجاد می گردد
گرد و غبارهای بی اثر
اینگونه گردوغبارها اثرات فیبروزی روی نسوج ندارند . بقایای حاصل از این گردو غبارهادر نسوج لنفاتیک ریوی توسط اشعه ایکس قابل رویت هستند .
این پدیده دارای اثرات آماده کننده گی برای سل و یا سایر عفونت ها را ندارد و عمل ریه ها را مختل نمی کند .
از انواع گردوغبار بی اثر می توان گچ، سنگ آهک و سنگ مرمر را نام برد .
گرد و غبارهای سمی
اینگونه گردوغبارها را که بنام گردوغبار «بارآورنده » نیز می نامند .
معمولاً همگی ایجاد پنوموکونیوزهای فیبروتیک می نمایند . بسته به نوع گرد و غبار آثار و علائم بیماری پس از مدتی در افراد ظاهر می گردد و در اثر طول مدت تماس، شخص به عوارض سخت ریوی دچار شده و ظرفیت تنفسی بتدریج کم می گردد و علائم خاص کلینیکی تظاهر می نماید .
این بیماریها معمولاً کشنده نبوده و ماهها و سالها و تا آخر عمر فرد گریبانگیر مبتلا می باشد و منجر به از کار افتادگی و علیل شدن شخص خواهد شد .
از مهمترین انواع گردوغبارهای سمی، سیلیس، آسبست ( پنبه کوهی )، سیلیکاتها قابل ذکرند
راه های پیشگیری برای گرد و غبار
الف ـ جایگزینی :
استفاده از این روش اساسی ترین راه کنترل بیماریهای ناشی از کار بوده و عبارت از استفاده از ماده دیگر به عوض ماده بیماری زا با داشتن خصوصیات فنی آن ماده می باشد، در بعضی از موارد می توان به جای اسبستوس از پشم شیشه استفاده کرد
ب ـ استفاده از ماشیین آلاتی که بصورت سیستم بسته قادر به خرد کردن سنگهای استخراجی از معدن می باشند به جای استفاده از چکش و دیگر وسایل خردکننده ای که گرد و غبار زیادی تولید می نمایند .
ج ـ استفاده از مرطوب کردن مواد بخصوص در قسمتهای نساجی و یا مخلوط کردن آسبستوس با سایر مواد جهت جلوگیری از ایجاد گردوغبار .
د ـ استفاده از تهویه موضعی برای دور کردن گردو غبار از منبع تولید .
ه ـ استفاده از کیسه های غیر قابل نفوذ برای حمل مواد از معادن تا کارخانجات و یا انبارها.
وـ استفاده از دستگاههای مخصوص برای تمیز کردن ماشینها .
ز ـ رعایت اصول نظافت عمومی در کارگاهها .
ح ـ آموزش کارکنان .
م ـ استفاده از وسایل حفاظت فردی .
ی ـ آزمایشات و اقدامات پزشکی