1
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع : کاربرد فناوری اطلاعات در معماری
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
2
مقدمه
در دنیایی که شتاب فزاینده تحولات عنان اختیاراز کف انسانها ربوده است در دورانی که پیچیدگی در تمامی عرصه های زندگی و سیستم های اجتماعی رخنه کرده است در عصری که فناوری ارتباطات و اطلاعات سبب ظهور الگوهای نوینی از کسب و کار و تعاملات اجتماعی گشته است سازمانها با چالشهای جدی مواجهند. سازمانها به عنوان نهادهای اجتماعی متاثر از تحولات دچار پیچیدگیهای روزافزونی در سیستم هـــــا و تعاملات خویش گشته اند و به ناچار برای همراهی و یارهبری در عصر تحول، نیازمند برنامه ریزی و بازنگری خویش هستنـــد.
در این شرایط معماری به عنوان واژه ای آشنـــا در عرصه سازمانی از نقش ویژه ای برخوردار شده است. همان طور که توانایی هر موجود زنده ای تا حد زیادی تحت تاثیر معماری اندام و سیستم های زیستی وی است همانگونه که زیبایی و کارایی یک ساختمان از نوع معماری آن نشات می گیرد به همان دلیل و دلایلی دیگر معماری سازمانی نقش عمده ای در بازنگری و برنامه ریزی سازمانها بر دوش دارد. از آنجا که حجم وسیعی از تحولات عصر جدید ناشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات شمرده می شود، سازمانها نیازمند آنند که چیستی خویش را حول مفاهیم و واژگان عصر جدید باز تعریف کنند. به عبارتی طرحی نو دراندازند و معماری جدیدی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات بنا نهند.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
3
تاریخچه
به دنبال ظهور و گستـــرش کاربری سیستم های رایانه ای در دهه 1950 و 1960 به تدریج با گسترش و پیچیده شدن سیستم های مبتنی بــر رایانه سازمانها دریافتند که برای بهره گیری بهتر از سیستم های اطلاعاتی نیازمند برنامه ریزی و استفاده از روشهای مدرن و استاندارد توسعه سیستم ها هستند لذا بحث متدولوژی های توسعه سیستم های اطلاعاتی مطرح شدند. به مــرور زمان با گسترش و پیچیده تر شدن سیستم های اطلاعاتی در سازمانها نیاز به رویکردی جامع نگر در طراحی سیستم ها احســــاس شد از این رو متدولوژی های سازمان نگر پا به عرصه وجود نهادند متدولوژی هــایی که برای توسعه سیستم ها ورای نیازمندیهای بخشی اهداف و نیازمندیهای سطح بالای سازمان یعنی اهداف و استــراتژی های کلان سازمانی را نیز در نظر می گرفتند. تقریباً در اوایل دهه 1990 میلادی با گسترش و رشد کاربری فنـــاوری اطلاعات به ویژه با فراگیر شدن اینترنت سازمانهای خصوصی و دولتی در کشورهــــای پیشرفته به ویژه در آمریکا به ناگاه خود را با طیف وسیعی از کاربردهای فناوری اطلاعات و پارادایم های جدیدی از فعالیتهای مبتنی بر فناوری اطلاعات مواجه دیدند. ظهور و متداول شدن واژگانی جدید همچون دولت الکترونیک خدمات الکترونیک کسب و کار الکترونیک و… همگی فشارها و فرصتهای تکنولوژیک اقتصادی و اجتماعی شدیدی برگرده سازمانها و نهادها وارد می آورد تا به سوی به کارگیری این فناوریهای نوین بشتابند.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
4
معماری سازمانی
واژه معماری معنایی عام را در اذهان ما تداعی می کند که ناشی از سابقه آن در تمدن بشری است. برای این واژه در بستر سازمان و فناوری اطلاعات تعاریف کمابیش مشابهی ارائه شده است. شاید بتوان معماری را ساختاری بنیادین از سیستم ها اجزا و ارتباطات درونی و بیرونی و اصول حاکم بر طراحی و نمو آنها دانست.
ازطــرفی واژه ENTERPRISE به هر مجموعه ای از سازمان اطلاق می شود که دارای اهداف مشترک و عملیات مشترک باشد. این مجموعه می تواند شامل کل سازمان و یا بخشی متمایز دریک سازمان و یا دامنه های وظیفه ای از یک سیستم و گاهی حتی مجموعه ای میان سازمانی باشد.
مجموعاً می توان اصطلاح معماری سازمانی را چنین تعریف کرد: یک نقشه سازمانی است که ساختار ماموریت و اطلاعات موردنیاز سازمان و فناوریهای لازم برای پشتیبانی از آنها را تشریح کرده و فرایند گذار برای پیاده سازی، این فناوریها را تعریف می کند.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
5
در تعریف موردنظر ما در این نوشتار، معماری سازمانی عبارتست از ساختار کلی نظام برنـــــــامه ریزی فناوری اطلاعات که به کارگیری بهینه از فناوری اطلاعات را درجهت دستیابی به استراتژی های کسب و کار هدایت می کند.
هرم معماری سازمانی
برای سهولت جامع نگری در شناخت حوزه عمل فناوری اطلاعات و بازآفرینی سازمان مبتنی بر فناوری اطلاعات رویکرد معماری سازمانی عمدتاً از مدل هرم معماری فناوری اطلاعات ارائه شده توسط موسسه ملی استانداردهای فناوری آمریکا تبعیت می کند.
هرم معماری فناوری اطلاعات نشانگر لایه های مختلف برنامه ریزی و استقرار فناوری اطلاعات در یک سازمان است که از آن به عنوان هرم معماری اطلاعات سازمان و یا به اختصار معماری سازمانی نام برده می شود.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
6
برای معماری سازمانی مبتنی بر فناوری اطلاعات رویکردی لایه ای به کار گرفته شده است که از پایین به بالای هرم هر لایه بستر و محمل لایه بالادستی خود است و ازطرفی برنامه ریزی برای پیاده ســازی آن از بالا به پایین صورت می گیرد.
همچنین این هرم نشانگر آن است که معماری سازمان برمبنای فناوری اطلاعات مستلزم مشارکت تمامی سطوح استراتژیک میانی و عملیاتی سازمان در فرایند معماری است که این خط سیر در هرم مشهود است یعنی از سطوح بالا به پایین ماهیت استراتژیک به عملیاتی نزدیک می شود و این بدان جهت است که این فناوری تمام سطوح سازمانی را متاثر ساخته و در تصمیم گیریهای تمامی این سطوح حضور دارد.
درواقع امروزه اطلاعات به عنوان منبعی استراتژیک به موازات سایر منابع سازمانی (منابع مالی نیروی انسانی تجهیزات و تکنولوژی) شناخته می شود. از این رو فناوریهای مربوط به تهیه و به کارگیری اطلاعات نیز اهمیتی استراتژیک برای سازمانها یافته است.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
7
حال برای شناخت بهتر رویکرد معماری سازمانی بهتر است هرم معماری سازمانی را با دقت بیشتــــری بنگریم. لذا از بالا به پایین لایه هــــای مختلف آن را به اجمال بررسی می کنیم.
1- لایه کسب و کار: نوک هرم معماری فناوری اطلاعات است و جنبه های مربوط به کسب و کار و تجارت سازمان را تشریح می کند. در این سطح مباحثی چون استراتژی های کسب و کار و فناوری سازمان خط مشی ها دامنـــه و تصمیم گیری درمورد پارادایم های تجاری فناوری اطلاعات مانند کسب و کار الکترونیک و… از فعالیتهایی است که در این سطح انجام می شود.
همچنین در این لایه مواردی چون ساختار سازمانی فرایندهای کسب و کار سیستم های برنامه ریزی و کنترل و همچنین مکانیسم های اداری و مدیریتی برای حصول به استراتژی ها و اهداف سازمانی تشریح و ارتباط میان آنها مدل سازی می شود.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
8
2- لایه اطلاعات: با ظهور سیستم های رایــــانه ای و گسترش استفاده از آنها در سازمانها به مرور زمان مشخص شد که مکانیزاسیون فرایندها و عملیات الزاماً صحت و کارایی آنها را تضمین نمی کند. به عبارت دیگر اینکه فرایندهای ناقص و غیربهینه باشد مکانیزاسیون آن تنها سبب تسریع در انجام «یک کار اشتباه» می شود لذا برای کاربرد بهینه فناوری اطلاعات باید اطلاعات موردنیاز و در جریان فرایندهای سازمـــان بهینه سازی و مدل سازی شود. سپس برمبنای خوشه بندی اطلاعات و ارتباطات گروههــای اطلاعاتی با فرایندهای کاری سیستم های موردنیاز ســـــازمان مشخص می شوند. در این لایه مباحثی چون مهندسی مجدد فرایندها BPRبرای اصلاح و بهینه سازی گردش کار و اطلاعات مطرح می گردد.
اطلاعات اصلی موردنیاز برای انجام وظایف سازمانی در لایه معماری اطلاعات شناسایی می شوند. در این لایه مدلهای منطقی اطلاعات دسته های داده مخازن داده و ارتباط آنها با وظایف سازمـــــان و سیستم های برنامه های کاربردی شنـــــاسایی و تعریف می گردند. ابتدا نواحی موضوعی سازمان شناسایی و دسته بندی شده و از طریق آن مدل اطلاعاتی تهیه می شود.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
9
در ادامه بانکهای اطلاعاتی منطقی و ارتباط بین نواحی موضوعی و وظایف سازمانی در غالب نمودارهای مختلف مدل سازی می شوند. مباحثی چون مکانیسم ها و رویه های مدیریت دانش نیز در این لایه مطرح می شود.
3- لایه برنامه های کاربردی: این لایه دربرگیرنده سیستم های کاربردی است که برای دستیابی به کارکردهـــــای تعریف شده در لایه های بالایی لازم می آیند.
سیستم هایی چون برنامه ریزی منابع سازمان ERPمدیریت ارتباطات با مشتری سیستم های اطلاعاتی مدیریت MIS سیستم های مدیریت زنجیره عرضه و… در این لایه لحاظ شده اند.
شناسایی و توصیف برنامه های کاربردی و ماژولها و ارتباط آنها با فرایندهای سازمان و سایر برنامه های کاربردی در لایه معماری برنامه های کاربردی انجام می شود. ارتباط بین برنامه های کاربردی با وظایف سازمان و همچنین با نواحی وظیفه ای سازمان از موارد دیگری است که در ادامه طراحی این لایه از معماری تدوین می شوند.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
10
4- لایه فناوری یا زیرساختها: این لایه در حقیقت پیکره ظاهری فناوری اطلاعات و آن چیزی است که در اذهان عموم از فناوری اطلاعات IT متصور است. این سطح از فناوری اطلاعات دربـــرگیرنده فناوریهای سخت افزاری و نرم افزاری ازجمله ریزپردازنده ها رایانه های شخصی شبکه های رایانه ای زیرساختهای مخابراتی و الکترونیکی بسترهای نرم افزاری و… می شود. درحقیقت استقرار سیستم های اطلاعاتی سازمان بر محمل این لایه انجام می گردد.
در لایه معماری زیرســـــاختها، فناوریهای سخت افزاری، نرم افزاری و شبکه های مخابراتی موردنیاز برای استقرار سیستم های کاربردی سازمان شناسایی و تبیین می گردند. نیازمندیها و موجودیهای تکنولوژیکی سازمان براساس چهار ناحیه تکنولوژیکی اصلی (بستر نرم افزاری مدیریت داده ها و سیستم های عامل، سخت افزارهای پردازش اطلاعات، فناوریهای مخابراتی و میان افزارها) طبقه بندی می گردند.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
11
به هرحال آنچه از فناوری اطلاعات در وهله اول به چشم می آید همین جنبه های تکنولوژیک آن است که شیفتگی بیش از حد به این لایه سرابی است که چشم اغلب سازمانهای ما را به خود معطوف کرده و آنها را از فهم فلسفه و مبانی (لایه های بالاتر) کاربردهای فناوری اطلاعات غافل داشته است. چه بسیارند سازمانهایی که به آخرین مدل فناوریهای رایانه ای مجهزند اما کمترین درصد منافع مترتب بر آن را جذب می کنند.
مزایا
به زعم «جان زکمن» نظریه پرداز عرصه معماری سازمانی: ضرورت تغییر به روز بودن کیفیت گرایی و شتاب تغییرات شرایطی را فراهم آورده که ما را مجبور به روی آوردن به سوی معماری سازمانی می کند. در قرن 21 معماری عامل تعیین کننده در موفقیت یا شکست بقا و یا فنای سازمانها است.
اما به طور مشخص مزایا و منافع ناظر بر رویکرد معماری سازمانی را می توان در دو دسته کلی گروه بندی کرد:
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
12
1- منافع عام مترتب بر کسب و کار سازمان
مزایای عام مترتب بر کسب و کار تبعیت از استراتژی: طراحی سازمان مبتنی بر مقاصد استراتژیک، هدایت گر تغییرات سازمانی و توسعه سیستم های سازمان خواهدبود. به جای تاکید صرف بر انجام درست کارها، انجام کارهای درست نیز مدنظر خواهدبود.
کاهش فعالیتهای زاید و بخشی نگری: اگرچه کارهای زاید و تکراری یکی از دغدغه های اصلی بخش فناوری اطلاعات است اما با رویکرد معماری سازمانی می توان اضافات و کارهای زاید بخشهای مختلف سازمانی را نیز شناسایی و حذف کرد.
ماهیت فرایند معماری سازمانی: همان طور که در تشریح هرم معماری سازمانی عنوان شد ماهیت این فرایند مشارکت تمامی سطوح سازمانی را طلب می کند که این خود مزایای بسیاری را درپی خواهد داشت ازجمله: افزایش آگاهی کارکنان بخشهای مختلف از کلیت سازمان و فرایندهای آن به ویژه بخش فناوری اطلاعات تسهیم و اشاعه دانش و مهمتر از همه اینکه فرایند معماری سازمانی یک فرایند تغییر است که مطمئناً مزایا و البته ریسک های مترتب بر فرایند تغییر را نیز به همراه دارد.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
13
2- منافع مترتب بر بخش فناوری اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی و منابع فناوری
مزایای مترتب بر بخش فناوری اطلاعات کاهش اضــافات:
کاهش تکرار و اضافات داده ها و فرایندها که اولی سبب افزایش دقت و دومی سبب سهولت نگهداری سیستم ها خواهدشد و مجموعاً کاهش هزینه را در سیستم های اطلاعاتی به بار خواهد آورد.
سیستم های اثربخش: به واسطه تلفیق استراتژی های کسب و کار و فناوری اطلاعات سیستم های توسعه یافته هدفمندتر و همراستای محور کسب و کار سازمان خواهندبود؛ افزایش کیفیت سیستم ها: تحلیل فرابخشی در معماری سازمانی سبب می شود توسعه سیستم ها برمبنای رویکردی جامع نگر و هدف محور و درنتیجه کیفی تر صورت گیرد؛ یکپارچگی سیستم ها: رویکرد جامع نگر معماری سازمانی توجهی ویـــــژه به یکپارچــه سازی و حاکمیت استانداردها و تعامل پذیری سیستم ها دارد که این سبب کاهش و رفع معضل سنتی سیستم هـــای جزیره ای و پراکنده در سازمان خواهدشد.اطلاعات پشتیبان کسب و کار.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
14
چشم انداز آتی
نظرسنجی های به عمل آمده از تعداد 200 مدیر ارشد اطلاعاتی شرکتهای پیشرو اروپایی و آمریکایی ده اولویت زیر را به عنوان مهمترین دغدغه های سازمانها در حوزه فناوری اطلاعات طی سال 2002 و بعد از آن عنوان کرده است:
1- کاهش / تثبیت هزینه ها؛
2- همسوسازی هزینه ها و خریدهای مربوط به فناوری اطلاعات با راستای کسب و کار؛
3- خدمت دهی عالی در بخش فناوری اطلاعات؛
4- پیمان سپاری (تامین از خارج شرکت)؛
5- مدیریت منابع؛
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
15
6 – امنیت؛
7 – تدوین و نگهداری معماری سازمانی؛
8 – امور مربوط به یکپارچه سازی سیستم ها؛
9 – افزایش ارزش و اعتبار خدمات بخش فناوری اطلاعات؛
10 – تدوین فرایند برنامه ریزی رسمی برای سرمایه گذاری در بخش فناوری اطلاعات.
آنچه باتوجه به این نظرات جالب به نظر می رسد این است که اولاً: معماری سازمانی به عنوان یکی از 10 اولویت برتر مدیران ارشد اطلاعاتی ذکر شده است. دیگر اینکه معماری سازمانی یکی از معدود عناوینی است که در این فهرست به صراحت موردتاکید واقع شده است درحالی که دیگر عناوین کلی و مبهم هستند و مهمتر از همه اینکه معماری سازمانی تقریباً دربرگیرنده و مکانیسم پشتیبان برای تمامی موارد ذکر شده در فهرست مزبور است.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
16
علاوه بر موارد مذکور سایر آمارها نیز حکایت از روند روبه رشد و فراگیر رویکرد معماری سازمانی در موسسات و نهادهای خصوصی و دولتی دارد. طبق گزارش گروه «متا» مورخ اکتبر 2000: «تا پایــان سال 2005 تیم های معماری سازمانی بازیگران کلیدی در عرصه استــراتژی های کسب و کار برای برنامه ریزی تغییر و ادغامها خواهندبود.»
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
17
چارچوب های معماری سازمانی
: Zachman چارچوب
چارچوب معماری زکمن که به نوعی جدول مندلیف مدل های معماری به حساب می آید، چارچوب مرجعی است که شش جنبه اطلاعات، فرآیند، مکان، افراد، زمان و اهداف را تحت پوشش قرار می دهد(شکل زیر)، چارچوب زکمن نقشی کلیدی در ایجاد چارچوبهای دیگر، مانند چارچوب معماری فدرال داشته است. جان زکمن، که از پیشکسوتان معماری سازمانی به حساب آمده و امروزه او را بعنوان پدر این علم می دانند، معماری سازمانی را ضرورتی غیرقابل اجتناب برای سازمانهای بزرگ می داند.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
18
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
19
چارچوب زکمن، یک چارچوب جامع و عمومی است که با ویژگی های انعطاف پذیرخود در حوزه های مختلفی استفاده شده است. این چارچوب یک مدل پایه برای توسعه متدولوژی برنامه ریزی معماری سازمانی درسال 1992 بود و مجموعه این دو خود مبنایی برای ارائه چارچوب فدرال (1999) و به دنبال آن چارچوب خزانه داری (2000) بودند.
امروزه جان زکمن معتقد است چارچوب وی نقش "یک ابزار تفکر" را بازی می کند، بطوریکه به معماران و مدیران کمک می کند حوزه ها و جنبه ها را جداسازی و مرتب کنند. چارچوب معماری زکمن تاثیر مستقیمی بر اکثر چارچوب های بعدی و مفاهیم معماری سازمانی داشته است.
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
20
:FEAF چارچوب
در سال 1996 قانونی موسوم به کلینگر کوهن در کنگره آمریکا به تصویب رسید که مطابق آن، همه وزارتخانه ها و سازمانهای فدرال آمریکا ملزم شدند معماری فناوری اطلاعات خود را ایجاد کنند. مسئولیت تدوین، اصلاح و اجرای معماری فناوری اطلاعات یکپارچه در هر سازمان بر عهده مدیر ارشد اطلاعاتی(CIO) آن سازمان قرار گرفت. در سال 1998بر اساس همین قانون شورای مدیران ارشد اطلاعاتی موظف شدند که جهت توسعه، پشتیبانی و تسهیل پیاده سازی معماری اطلاعات سیستم های دولتی، راهکار واحدی را ارائه دهد. چارچوب معماری سازمان فدرال(FEAF) در سپتامبر سال 1999 توسط شورای مدیران ارشد اطلاعاتی دولت ایالات متحده آمریکا تهیه و تنظیم شد
این چارچوب از 4 سطح و 8 مولفه تشکیل شده است(شکل زیر)، در سطوح بالا طرح ها و راهبردهای کلان مطرح می شود درحالیکه هر چه به سمت سطوح پائین تر حرکت می کنیم با طرح ها و مشخصات جزئی تر برخورد می کنیم تا سرانجام در سطح 4 به ماتریس محصولات FEAF برمی خوریم که همان چارچوب اولیه زکمن است(این ماتریس شامل سه جنبه داده، فرآیند و مکان است که در پنج دیدگاه برنامه ریز، مالک، صاحب، سازنده و پیمانکار طبقه بندی شده است
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
21
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
22
: C4ISR چارچوب
با وجود اینکه در اکثر متون به چارچوب زکمن به عنوان اولین چارچوب معماری سامانه های اطلاعاتی اشاره می شود، ولی باید گفت که تلاشی که در وزارت دفاع آمریکا در جهت معماری سامانه های اطلاعاتی و ارتباطی صورت گرفت، مستقل از چارچوب زکمن و مسائل مطرح شده در آن بود.
C4ISR که در ابتدا برای معماری سامانه های ارتباطی و اطلاعاتی در صحنه عملیات نظامی تدوین شده بود، رفته رفته جای خود را به عنوان یک راه حل ممتاز برای پرداختن به معماری در حوزه های دیگر نیز باز کرد. چارچوب C4ISR بر خلاف زکمن که شامل شش دیدگاه می شد از سه دیدگاه تشکیل شده که با هم تفاوت عمده دارند، این سه دیدگاه عبارتند از
دیدگاه عملیاتی این دیدگاه توصیف کننده وظایف و عملکردهای گره های عملیاتی و گردش اطلاعات بین این گره ها در جهت انجام عملیات است. با استفاده از نمادهای گرافیکی می توان گره ها و عناصر عملیاتی، چگونگی انجام و پشتیبانی عملیات، نحوه گردش و تبادل اطلاعات بین گره ها را مشخص نمود
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
23
دیدگاه سیستمی این دیدگاه توصیف کننده سیستمهای اطلاعاتی و چگونگی ارتباط بین آنها در جهت انجام یا پشتیبانی عملیات است. آنچه که نشان دهنده نقش فناوری در کمک به انجام بهتر ماموریتهای سازمانی بوده، در اینجا توصیف می شود. از دیدگاه عملیاتی که به دیدگاه سیستمی وارد شویم، گره های عملیاتی با سیستم های اطلاعاتی و فواصل با خطوط انتقال اطلاعات جایگزین می شوند.
دیدگاه تکنیکی: این دیدگاه توصیف کننده قوانین، مشخصات و ملزومات تعیین شده برای هر سیستم در جهت نیل به اهداف و وظایف تعریف شده آن است. در حقیقت هدف از این دیدگاه، تضمین تطابق در عملکرد سیستم ها با انتظارات خواسته شده از آنهاست
معماری سازمانی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات
24