پاورپوینت کاخ لشکری بازار

کاخ لشکری بازار

لشکری بازار (یا لشگری بازار) به مجموعه کاخ های قدیمی واقع در کرانه ی شرقی رود هلمند (بین شهر بُست و لشکرگاه) در جنوب افغانستان گفته می شود که اقامتگاه کاخ حاکمان امپراتوری غزنوی بود. لشکری بازار از چهار بخش تشکیل شده است که شامل کاخ شمالی، کاخ مرکزی، کاخ جنوبی و یک بازار است.
ویرانه های لشگری بازار تا سال 1948 میلادی ناشناخته بودند. دوره درخشان شهر بُست در زمان غزنویان بوده که سلطان علاءالدین غوری آن را به آتش میکشد. سپس دوباره در زمان غوریان شهر گسترش می یابد تا اینکه حمله مغول شهر را به طور کامل نابود میکند. بجز اندکی در دوره تیموری، شهر بُست دیگر متروک و خالی از سکنه می گردد تا اینکه در آغاز نیمه دوم سده بیستم میلادی شهر لشگرگاه در شمال لشگری بازار شکل میگیرد. لشگری بازار همانطور که از نامش پیداست، اردوگاه سپاهیان غزنوی و همچنین مقر حکومتی و کوشک های سلطنتی در خارج از دیوارهای شهر بُست بوده است. از بناهای سلطنتی لشگری بازار، سه کاخ شمالی، میانی و جنوبی کاوش گردیدند.

1
2
6
به سمت لشگرگاه
به سمت بُست
بازار
3

کاخ جنوبی لشکری بازار: کاخ محمود غزنوی
این کاخ در میان مجموعه ی لشکری بازار جنوبی ترین آنهاست و به بدنه ی اصلی شهر کهن بُست نزدیکتر است. در مقابل این کاخ دیگر عناصر شهری مجموعه که مهمترین آنها بازار بوده است؛ قرار داشته اند.
کاخ جنوبی را مربوط به زمان سلطان محمود غزنوی دانسته اند. این کاخ درست در راستای شمال به جنوب قرار دارد. نکته جالب توجه این کاخ، چهار ایوانی بودن آن است.
اندازه ی این کاخ که «قلعه ی جنوبی» یا «کاخ سلطان» نیز گفته شده، از تمام آثار معماری تشریفاتی شناسایی شده در دوره ی غزنوی بزرگتر است؛ درازای آن 250 و پهنایش 100 متر است.
کشف کاخ محمود در لشکری بازار برای نخستین بار

ویژگی های معماری کاخ جنوبی
همانطور که گفته شد، ویژگی برجسته این کاخ چهار ایوانی بودن آن است. ایوان شمالی بزرگتر و شاخص تر بوده و در پشت این ایوان، اتاق گنبددار کوچکی جای دارد. در این کاخ ایوان قبله بزرگتر و شاخص تر است و در پشت آن مقصوره گنبددار قرار دارد.
کاخ محمود غزنوی در لشگری بازار از قدیمی ترین بناهای چهار ایوانی موجود در دوره اسلامی ایران است و شاید هم قدیمی ترین بنای چهار ایوانی باشد که تا کنون از دوره اسلامی به جا مانده است. این کاخ از چهار ایوان جامع اصفهان، رباط شرف و مدارس ری و نظامیه خرگرد، قدیمی تر است. از این لحاظ، جایگاه مهمی در معماری ایران دارد.

نکته درخور توجه درباره ی کاخ محمود غزنوی، وجود یک ایوان دیگر در پشت گنبدخانه است؛ یعنی گنبدخانه کوچک شمال پلان، دو ایوان در شمال و جنوب خود دارد. این ویژگی، کاخ لشگری بازار را از دیگر مساجد و مدارس و کاروانسراهای چهار ایوانی ایران متمایز میکند. این ایوان رو به ساحل رودخانه است. به نظر می رسد که این ایوان در اصل تا اندازه ای از سمت شمال بسته و بیشتر یک تالار تاقدار بوده است. البته پلکانی از شمال این تالار به سمت هیرمند وجود دارد. درون این تالار جرزهایی در کنار دیوارها دیده می شود که سبب ایجاد یک غلام گردش در درون این فضا گردیده که احتمالا مخصوص رفت و آمد خدمتکاران بوده است. این تالار فضایی برای دیدارهای رسمی با چشم اندازی رو به هیرمند است. در واقع، تختگاه کاخ نیز باید همینجا باشد.
کاخ چهار ایوانی سلطان محمود در لشکری بازار – ایوان ها با پیکان نشان داده شده اند.

از عرض این تالار، جوی کوچک آبی ساخته بودند و در میانه ی تالار، یک حوض کوچک جای داشته است. آب از هیرمند جدا شده، از میان این تالار و حوض های آن میگذشته و دوباره از کاخ خارج می شده است. مهمترین یافته باستان شناسی هم در همین تالار ایوان روی میدهد و آن، یافتن نقاشی های دیواری بر ازاره این تالار ایوان است.
ایوان تالار در شمال کاخ محمود:
B: حوض آب
C: مجرای آب
P: نقاشی های دیواری
M: محراب کوچک

نکته دیگر، وجود میانسراهای کوچک دیگر در مجموعه این کاخ جنوبی است که آنها نیز به نوعی در پیرامون خود چهار فضای ایوانی دارند. از نکات عجیب درباره این کاخ، وجود یک محراب درست در فضایی کوچک میان تالار ایوان و گنبدخانه در شمال کاخ است که نشاندهنده ی یک نمازخانه کوچک اختصاصی در کنار تختگاه است. این محراب از آن محل جدا شده و به موزه کابل منتقل می شود. از دیگر تزئینات معماری لشگری بازار، کتیبه های آجری و تزئینات آجری با طرح گره و گچبری است که در بالای نقاشی های ازاره دیده می شود.
کاخ چهار ایوانی سلطان محمود:
● ایوان اصلی
● گنبدخانه پشت ایوان
● تالار ایوان

در نیمه ی غربی این بخش از کاخ دو فضای بزرگ قرار دارند که بوسیله ی بارویی مستحکم و برجی قطور از کالبد کاخ جدا شده اند. این دو فضا نیز به وسیله ی حصاری قطور از هم جدا شده اند. فضای جنوبی هیچگونه ارتباط فضایی با کالبد کاخ ندارد و ورودی آن در جبهه ی جنوبی است. فضای شمالی از طریق درگاهی به جوی آب در جبهه ی غربی و کناره ی غربی کاخ راه دارد و به وسیله ی دو درگاه در شمال به دهلیزی وصل میشود که سویی از آن به بیرون کاخ و سمت دیگر آنها به میانسرای بزرگ و یک سوم جنوبی ساختمان منتهی میشود. موقعیت و نحوه ی ارتباط فضایی این دو فضا، مشخص میکنند که آنها اصطبل های کاخ بوده اند؛ بویژه درگاه غربی فضای شمالی را میتوان ورودی فضای «مالرو» قلمداد کرد که از طریق کرانه ای که حد فاصل باروی کاخ با لبه ی پرتگاه رودخانه است به دشت لکُان دسترسی آسانی داشته است.
امرای غزنوی همواره دستگاه حکومتی خویش را به همراه داشتند و در درون کاخها، باغها و کوشکها، مکانهایی را برای استقرار آنها فراهم میکردند. نمیتوان تردید داشت که یک سوم جنوبی کاخ در اختیار دسته ای از کارگزاران حکومتی بوده است.
کاخ جنوبی، کاخ سلطان محمود

در طرفین صفه ی غربی با واسطه و بی واسطه دو گنبدخانه ساخته شده است؛ این تعداد در جبهه ی روبرویش به عدد یک تقلیل یافته است. گنبدخانه ها نیز از پلان یگانه ای بهره یافته اند؛ به گونه ای که هر یک طرحی از یک چهار صفه که سرآمدش در کالبد تالار بارعام کاخ ساسانی بیشاپور به کار رفته بود؛ دارند.
صفه ی شرقی از طریق درگاهی به دشت بستر گشوده میشود.
بزرگترین و مهمترین قسمت این بخش از کاخ، صفه ی بزرگ شمالی است که در پس آن گنبدخانه ای قرار دارد.
کاخ جنوبی، کاخ سلطان محمود
● گنبدخانه
● صفه غربی
● صفه شرقی
● صفه شمالی

در دو سمت صفه ی شمالی دو تنبی قرار دارند که یکی از آنها منحصرا با میانسرا ارتباط دارد؛ و دیگری یکی از دو حلقه ی رابط میانسرا با یک سوم شمالی کاخ است. در دو سمت انتهایی جبهه ی شمالی میانسرا دو دستگاه ساختمانی کوچک قرار دارد که به طور مشخص هر کدام دارای طرحی از یک چهار صفه ی میانسرادار است.
ترکیب فضایی-ارتباطی دستگاه سمت شرق مشخص میکند که با میانسرا در ارتباط بوده است. ساختار تقریبا مستقل آن این تردید را باقی نمیگذارد که مورد استفاده ی انحصاری یک بزرگ کشوری یا لشکری بوده است.
کاخ جنوبی، کاخ سلطان محمود

در سمت شرق (یک سوم بالایی) همانند دیگر بخشهای کاخ یک چهارصفه ی میانسرادار ساخته شده که صفه ی غربی اش به طور مستقیم به ایوان بزرگ ارتباط یافته است. نکته ی نیارشی در ارتباط با فضاهای این قسمت این است که همانند دیگر چهارصفه های این کاخ محور طولی فضاها به طور نسبی با جهت ساخت ایوانها موازی اند.
در گوشه ی شمال شرق، در کناره ی کالبد اصلی کاخ، برج بزرگی ساخته اند که هم از نظر سازه ای بخشی از بارو را تقویت میکرده و هم نقطه ی کور این گوشه را به خوبی پوشش داده است؛ به گونه ای که ساختارش مانع کاملی در خلا حد فاصل کالبد کاخ تا لبه ی پرتگاه رودخانه به وجود آورده است. نهر آبی که پیشتر به آن اشاره شد از زیر این برج عبور میکند. با درگاهی که در بدنه ی رو به کاخ برج ایجاد شده؛ امکانی فراهم آمده تا ساکنین این چهارصفه -که به احتمال زیاد حرم دربار بوده اند- بتوانند از نهر مصنوعی به خوبی بهره مند شوند.
میتوان نتیجه گرفت که یک سوم بالایی کاخ منحصرا در اختیار امیر غزنوی و حرم وی بوده است.
کاخ جنوبی، کاخ سلطان محمود

نمای کاخ جنوبی
نمایی از گوشه ی جنوب شرق کاخ و تاقنماهای آن
نمایی از صفه ی شرقی میانسرا و تاقنماها و دندانموشی های پیشانی یکی از درگاه های آن

نمای کاخ جنوبی
نمایی از صفه بار در کاخ جنوبی، دید از شمال شرق

نقاشی های دیواری کاخ جنوبی
نقاشی غلامان مخصوص بر ازاره ایوان تالار
نقاشی چهره فردی جوان در یکی از اتاق های کاخ

تزئینات کاخ جنوبی
گوشه جنوب غربی و جنوب شرقی ایوان تالار، نقاشی ازاره در پائین و تزئینات آجرکاری در بالا

کاخ میانی
این کاخ در فاصله ی 230 متری شمال شرق کاخ جنوبی قرار گرفته است. موقعیت آن نیز در نزدیکی لبه ی پرتگاه رودخانه انتخاب شده است. جریان نهر فرعی رود هیرمند از کرانه ی غربی آن عبور میکند. درازا و پهنای این کاخ به ترتیب 52 و 35 متر است. ساختار قلعه ای این کاخ نیز همانند نمونه ی پیشین است با این تفاوت که برونگرایی کاخ میانی به مراتب بیش از ساختار نسبتا بسته ی کاخ جنوبی است.

در دو طبقه ساخته شده است. برخلاف کاخ جنوبی که الگوی چهارصفه در بسیاری از بخشها به کار گرفته شده بود، در طبقه پایین این کاخ به طور مطلق دیده نمیشود. ورود به آن در دو جبهه ی شمال و جنوب میسر است. هر کدام از ورودی ها با پیش تاقی نسبتا عمیق به سرسرایی وصل میشوند که درگاه تعدادی از فضاها به آن گشوده میشود. نکته ی قابل توجه در نیارش ساختارها و فضاهای طبقه ی پایین این است که به استثنای دو فضا در جبهه ی غربی و یک پیش ورودی در همین جبهه، محور طولی تمامی فضاها عمود بر تنه ی کاخ است. برج هایی که در دو سمت انتهایی این اثر ساخته شده اند، نیروی حاصل از رانش تاقها را به خوبی خنثی میکرده اند.
موقعیت کاخ میانی

ویژگی های معماری کاخ میانی
در سمت شمال جبهه ی غربی، دیوار «پرت» آخرین اتاق پهنایی بیشتر از دیگر جرزها دارد؛ دلیل آن آشکارا به اندیشه های نیارشی سازندگان باز میگردد تا بتواند در مقابل نیروهای فشاری و رانشی دو طبقه به همراه برج کنارش به خوبی مقاومت کنند. اتاقهای این جبهه به احتمال زیاد محل اسکان و استقرار خدمه و دسته ای از کارگزاران حکومت بوده است.
کاخ میانی؛ پلان طبقه اول

یکی از اتاقها که بزرگترین اتاق این جبهه نیز میباشد، ساختار مستقلی از دیگر فضاها دارد؛ به گونه ای که هیچگونه ارتباط فضایی با سرسرا و دیگر اتاقها ندارد. غیر از آن، تنها فضایی است که به بیرون کاخ در جبهه ی غربی ارتباط دارد. این اتاق احتمالا اصطبل کاخ بوده است.
در بیرون از کاخ و درست در موقعیت یک سوم جنوبی، بارویی ساخته شده که امتداد آن به سمت لبه ی پرتگاه رودخانه است. در آخرین پژوهش های فرانسویان نشان داده شد که بخش هایی از آن تخریب شده است. عملکرد این حصار بی شک مرتفع ساختن ضعف امنیتی این جبهه از کاخ است که فضای نسبتا باز حد فاصل دیوار غربی با لبه ی رودخانه، آن را ایجاد کرده بود. ساخت این بارو غیر از منع رفت و آمد به این جبهه، کنترل هرگونه تحرکاتی را ممکن میساخت. درگاهی که در آن تعبیه شده نیز امکانی فراهم میکرد تا اسبان اصطبل شاهی بتوانند به بیرون از مجموعه و دشت لُکان دسترسی داشته باشند.
کاخ میانی؛ پلان طبقه اول

جبهه ی شرقی این طبقه شامل هفت ردیف اتاق، یک صفه و یک دهلیز است. به طور مشخص کف فضاهای این جبهه نسبت به نیمه ی غربی کاخ در ارتفاعی برابر با 1.90 متر قرار گرفته اند؛ یعنی سازندگان ساختارهای این سمت را بر روی کرسی ای ساختند، که از قبل پیشبینی کرده بودند.
ورودی تمامی اتاقها به سمت شرق یعنی باغی تاریخی است که به وسیله ی بارویی محاط شده است. صفه ی این جبهه اندازه ی بزرگی دارد و به باغ گشوده میشده است.
در مقابل تمامی فضاهای این جبهه، مردگردی ساخته شده که ورودی اتاقها و دیگر فضاها را در اختلاف سطح قابل توجهی نسبت به بستر باغ تاریخی مقابلش قرار داده است. امتداد جانبی مردگرد در سمتهای شمال و جنوب حتی تا کناره ی میانی برجهای دو سوی کالبد کاخ نیز رسیده است. در ادامه دلیل ساخت آن را توضیح داده خواهد شد.
کاخ میانی؛ پلان طبقه اول
● اتاق
● صفه
● دهلیز

در میان تمامی کاخ های مجموعه لشکرگاه که در یک فرسنگی بُست قرار دارند، تنها اثری که در ارتباط با باغ بوده و در عین حال در دوره ی غزنوی نیز استفاده شده، همین کاخ میانی است. این گزارش نشان میدهد که برخلاف عنوان کاخی که در مطالعات فرانسویان به آن داده شده است، این اثر یک کوشک بوده است.
در اینجا علت ساخت مردگرد و جلوخان مرتفع سمت رو به باغ کاخ نیز روشن میشود. علت آن آشکارا به کارکرد پردیس و شکارگاه بودن این باغ باز میگردد که مساحتش کمی بیش از 10.5 هکتار بوده است. بلندای مردگرد و کف کاخ از بستر باغ، مانع از ورود شکار که گاه حیوانات درنده نیز را شامل میشدند، به داخل میشد.
کاخ میانی؛ پلان طبقه اول

طبقه ی بالا پلانی متفاوت از طبقه ی پایین دارد. الگوی کلی، چهارصفه ای است که به جای میانسرا مردگردی ساخته شده که پیرامون هورنو (نورگیر) میانی طبقه پایین را فرا گرفته است.
صفه های شمالی و جنوبی هر کدام از طریق درگاهی به پیش تاقی عمیق وصل میشوند که به بیرون و چشم انداز دشت لُکان، نظرگاه وسیعی داشته اند.
چفته ی شرقی بدون هیچگونه مانعی و در ارتفاعی قابل توجه به باغ گشوده می شده است.
صفه ی غربی نیز چشم انداز زیبایی به رودخانه ی هیرمند داشته است.
کاخ میانی؛ پلان طبقه دوم
● هورنو
● مردگرد
● صفه شمالی
● چفته ی شرقی
● صفه غربی

تصاویر کاخ میانی
نمایی از جبهه ی شرقی کاخ میانی، دید از درون باغ تاریخی در شرق
برش و منظر سه بعدی کاخ میانی (مرکزی)

کوشک رودخانه
درست در برابر این کوشک و به موازات لبه ی پرتگاه رودخانه، عمارت کوچکی در دو طبقه ساخته شده که ارتباط کارکردی آن با کاخ مرکزی بدیهی است. این عمارت که به طور مشخص رو به رودخانه ساخته شده، شامل تعدادی اتاق در دو طبقه بالا و پایین است که دو دوره ی ساخت در آن تشخیص داده شده است.
کوشک رودخانه
نمایی از جبهه ی غربی و رو به رودخانه ی کوشک رودخانه، دید از غرب

● کاخ میانی
● کوشک رودخانه

کوشک رودخانه
صفه ی رو به رودخانه و دو فضای مجاورش (شمال و جنوب) متعلق به یک دوره و دیگر فضاها به دوره ی دیگری تعلق دارند. محور طولی بیشتر اتاقها و فضاها عمود بر تنه ی اصلی عمارت است.
ورودی آن در جبهه ی شرقی است و با فاصله ای نچندان زیاد به طور مستقیم به درگاه شمالی کاخ مرکزی وصل میشود. این ورودی به یک هشتی ارتباط مییابد که بر خلاف طرح معمول هشتی ها، در اینجا چهارگوش است.
در دو سمت شمال و جنوب آن دو درگاه قرار دارد و به این ترتیب امکان دسترسی به دو جبهه ی بالا و پایین عمارت میسر شده است. یکی از فضاهای شاخص در میانه ی نیمه ی جنوبی قرار دارد و صفه ای است که در زمان حیاتش چشم انداز زیبایی به رودخانه داشته است. در عملکرد تشریفاتی این بنا نیز نمیتوان تردید کرد با این تفاوت که ساختار بسته و درونگرایش، استفاده ی خصوصی از آن را توجیه پذیر میکند.
کوشک رودخانه