1
عنوان:
نهادها و بانکهای اسلامی و ابزارهای متداول در این موسسات
مقدمه
گستردگی کشورهای اسلامی و نقش آنها در تامین انرژی و از این طریق تاثیرگذاری بر اقتصاد جهانی، موجب گردید که این کشورها بیش از گذشته در بازار مالی نقش داشته باشند. شکل گیری انواع بانکهای اسلامی نشان از این تغییرات است. در این ارائه به تفصیل مباحث بانکداری اسلامی و ابزارها و چالشهای فراروی آن مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
نهادها و بانکهای اسلامی
صنعت خدمات مالی از دامنه بسیار متنوعی از نهادها که شامل بانکهای تجاری و سرمایه گذاری و شرکتهای سرمایه گذاری است، تشکیل می گردد؛ ولی بانکها هسته اصلی صنعت خدمات مالی در بسیاری از کشورها هستند زیرا بخش عمده معاملات مالی در آنها انجام می شود و استحکام آنها سهم کلیدی در ثبات نضام مالی دارد.
بانکداری اسلامی به عنوان یک نظام بانکداری متناسب با ارزشها و ویژگیهای سیستم اسلامی تعریف می شود که اصول و قوانین منتج از شریعت اسلامی بر آن ناظر است.
بانکداری اسلامی در جهان
در جمهوری اسلامی ایران و سودان، کلیه نهادهای مالی، بانکداری اسلامی منطبق بر قوانین و شریعت اسلامی را پذیرفته اند و در راستای ارائه و استفاده از محصولات و خدمات مالی مطابق با اصول مذهبی اسلام فعالیت می کنند.
در پاکستان فرایند دگرگونی کامل نظام مالی برای انطباق با اصول اسلامی همچنان در جریان است. در سایر کشورها مثل اندونزی، بنگلادش، مصر و اردن بانکداری اسلامی در کنار بانکداری متعارف فعالیت می کند. این کار از طریق گشایش پنجره های اسلامی در نهادهای متعارف یا تاسیس بانکهای مجزا یا شاخه ها و شعب جداگانه که با محصولات مالی اسلامی مشخص می شوند، انجام می پذیرد.
منابع وجه نقد در بانکهای اسلامی
نهادهای مالی اسلامی بر خلاف بانکهای متعارف، بهره ای بابت سرمایه گذاری پرداخت نمی کنند. در این نظام انواع مختلف سرمایه گذاریها عبارت اند از:
حسابهای سرمایه گذاری
حسابهای سرمایه گذاری عمومی/ مشترک
سپرده های سرمایه گذاری محدود
سپرده های سرمایه گذاری نامحدود
سپرده های سرمایه گذاری ویژه
تکنیکها و ابزارهای مالی مورد استفاده در بانکهای اسلامی
بطور کلی سبکهای مورد استفاده در تامین مالی اسلامی که هم در سمت داراییها و هم در سمت بدهیهای ترازنامه اثر می گذارد را می توان به دو گروه زیر تقسیم کرد:
آنهایی که بر مبنای اصل مشارکت در سود یا زیان هستند که در اصل به عنوان روشهای اصلی محسوب می گردد.
آنهایی که بر مبنای اصل عدم مشارکت در سود یا زیان هستند که به عنوان روشهای فرعی و جانبی در نظر گرفته می شوند.
ابزارهای مالی مورد استفاده در این دو گروه را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:
بانکداری و تامین مالی اسلامی در عمل
بطور کلی در نقاط مختلف دنیا بانکداری اسلامی به اشکال زیر انجام می شود:
1- بانکداری و تامین مالی اسلامی در سراسر کشور
2- بانکداری اسلامی در بخش خصوصی که در محیطی ترکیبی کار می کند.
3- سایر نهادهای مالی اسلامی به غیر از بانکها.
4- انجام بانکداری اسلامی به وسیله برخی بانکهای تجاری مرسوم و نهادهای مالی غیربانکی.
5- نهادهای مالی بین المللی مثل بانک توسعه اسلامی عربستان.
تحولات نهادی
نهادهای مالی برای رویارویی با محیط در حال تغییر نیاز به تجهیز خود با مهارتهای مدیریت و سیستمهای عملیاتی روزآمد دارند.
یک عامل عمده که رشد و بقای صنعت مالی اسلامی را تعیین خواهد کرد نحوه مدیریت ریسک ایجاد شده در ارائه خدمات مالی اسلامی این نهادها است. همچنین جهت شفافیت عملکرد و اداره نهادهای مالی اسلامی و نیز شفافیت مسئولیت مالی این نهادها نیاز به بنیان نهادن نهادهای پشتیبان جهت ایجاد زیربنای استفاده صنعت مالی اسلامی است. بانک توسعه اسلامی (ISDS) نقش رهبری در بنیان نهادن چندین نهاد پشتیبان را داشته است. انتظار می رود این نهادها موجب افزایش قابلیت تبعیت نهادها و بانکهای اسلامی از استانداردهای نظارت کننده شریعت گردند.
نهادهای نظارت کننده و قانونی اسلامی
این نهادهای عبارت اند از:
بانکداری اسلامی در مقابل بانکداری متعارف
در حالیکه سیستم مالی متعارف اساساً معطوف بر جنبه های مالی اقتصادی معاملات است، سیستم مالی اسلامی به همان میزان به ابعاد اخلاقی، معنوی، اجتماعی و مذهبی توجه دارد.
مقایسه بانکداری اسلامی در مقابل بانکداری متعارف
اقتصاد جهانی و ارتباط آن با بانکداری اسلامی
بطور خلاصه از نقطه نظر بانکداری اسلامی، عناصر کلیدی صحنه اقتصاد جهانی عبارت اند از:
وابستگی متقابل و روزافزون جهانی
افزایش تقاضا برای محصولات مالی جدید
مسائلی پیرامون استانداردهای اخلاقی در معاملات تجاری
عدم ثبات مالی در حال رشد
رشد چالشها و نیاز به تامین مالی اضافی برای توسعه.
چالشهای کلیدی بیشمار پیش روی بانکداری اسلامی
تاسیس IFSB در 21 آوریل با موافقت روسای بانک مرکزی بحرین، اندونزی، جمهوری اسلامی ایران، کویت، لبنان، مالزی، پاکستان، عربستان سعودی، سودان، امارات متحده عربی و مدیران ارشد بانک توسعه اسلامی و MOIFI یک نقطه عطف در پی بردن به اهمیت رشد نهادها ومحصولات مالی اسلامی از نظر جهانی است. در پی دستیابی به هدف مذکور، هماهنگی چارچوبهای قانونی و نظارت کننده بر نهادهای مالی اسلامی، توسعه و تدوین ابزارها و بازارهای کارآمد و ایجاد زیربنای اقتصادی مناسب برای بازار، از جمله چالشهای کلیدی مطرح می باشد.
نوگرایی مالی در قرن بیستم و چالشهای آن برای بانکداری اسلامی
صنعت بانکداری به سرعت در حال تغییر است. باور بر این است که مسئول تغییرات پویای این صنعت، عوامل زیر می باشد:
1- تغییر نیازهای مشتریان برای تامین مالی و سرمایه گذاری
2- استراتژیها و فن آوری های کاهش فرایند
3- بازارهای بالقوه نوظهور با ویژگیهای اجتماعی و جغرافیایی مختلف
4- محصولات خدمات مالی بر اساس تکنولوژی.
5- اصلاح قوانین در جهت نوگرایی مالی.
انعطاف پذیری ساختار سازمانی بانکها
نهادهای بانکداری برای انتخاب بهترین ساختار سازمانی متناسب با گستره فعالیتهایشان از سه مدل می توانند استفاده کنند:
چشم انداز بازار آتی بانکداری اسلامی
بطور کلی چشم انداز صنعت بانکداری اسلامی را در ابعاد زیر می توان خلاصه نمود:
1- تداوم رشد صنعت مالی اسلامی
2- استمرار توسعه نقش بانکداری اسلامی در اقتصادهای صنعتی
3- ارتقای سرمایه گذاری واقعی و رفتار ریسک پذیری
4- همکاری از جانب نظام تامین مالی جهانی.
5- تقویت نقش بانک توسعه اسلامی
چالشهایی که صنعت تامین مالی اسلامی با آن روبرو است
1- ایجاد چارچوب نهادی مناسب جهت تامین نیازهای ویژه صنعت مالی اسلامی بویژه یک چارچوب قانونی و خط مشی های پشتیبان.
2- نهادهایی که برای حصول اطمینان از نظارت، شفافیت و پاسخگویی راه اندازی شدند هنوز در مرحله تکوینی هستند و طبیعتاً برای اجرای نقش معنادار خود در تقویت بیشتر صنعت، نیاز به زمان بیشتری دارند.
3- در برخی از کشورها، بانکهای اسلامی به عنوان واحدهای مجزا فعالیت می کنند. این امر به آنها اجازه برخورداری از هزینه های اقتصادی و کاهش هزینه ها را نمی دهد.
4- تامین مالی اسلامی هنوز با چالشهای ایجاد کفایت سرمایه و بازار مشارکت در سود روبرو است.
5- حسابرسی شریعت (قانون اسلامی) نیز دلالت بر این موضوع دارد که بانکهای اسلامی باید به شکل کارآمدترین نهادها متشکل یابند. لذا در این زمینه ها نیاز به هیئتهای مشاوره شریعت مستقل، مشهود است.
6- بانکهای اسلامی در اغلب کشورها ابزار ” وام دهنده آخرین راه چاره است“ را ندارند که مستلزم نگهداری نقدینگی بیش از حد در مقایسه با همتایشان یعنی بانکهای متعارف است.
7- سیاستها و خط مشی های دولتی در کشورهای مختلف نقش حمایت کننده برای تسهیل عملیات و افزایش کارایی این نهادها را ندارند.
تحولات نهادی برای ادغام بانکهای اسلامی در نظام مالی جهان
1- سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی(AAOIFI)
این نهاد در سال 1992 تاسیس شد و به کدبندی اصول حسابداری برای تمام فعالیتهای بانکداری اسلامی کمک کرده است.
2- موسسه خدمات مالی اسلامی (IFSIS)
بانک توسعه اسلامی با همکاری IMF و برخی بانکهای مرکزی در تاسیس IFSIS ابتکار عمل داشته است. این نهاد نقش مهمی در نظارت و کنترل بانکها و نهادهای مالی اسلامی با دیدگاه ارتقای کارایی و ثبات مالی آنها داشته است.
3- بازار تامین مالی بین المللی اسلایم (IIFM)
ابن نهاد، بانکهای اسلامی را قادر به استفاده کارا از نقدینگی بسیار زیادشان و نیز ایجاد ابزارهای معاملات بین بانکی با استفاده از اصول تامین مالی اسلامی می سازد.
4-مرکز مدیریت نقدینگی (IMC)
بانک توسعه اسلامی با موسسه پولی بحرین برای تاسیس مرکز مدیریت نقدینگی مشارکت کرده است. این مرکز خدمات خود را به نهادهای عمومی و خصوصی خواستار انتشار اوراق بهادار با پشتوانه دارایی، ارائه می کند.
5- شورای عمومی بانکها و نهادهای مالی اسلامی (GCIOFI)
این نهاد که در سال 2000 تاسیس شده یک مجموعه خصوصی است که شفافیت و نظام بیشتر را برای مشارکتها در بازارهای مالی به ارمغان می آورد. این نهاد در حکم تریبون آزاد برای بانکها و نهادهای مالی اسلامی است که از طریق آن، به ایجاد شفافیت بهتر صنعت بانکداری اسلامی و ادغام آن در زیربنای اقتصادی بین المللی کمک خواهند کرد.
نهادهای مالی کشورهای اسلامی و نوع خدمات مالی ارائه شده توسط آنها
نظام مالی اسلامی در ایران
در ایران نیز بانکداری اسلامی قوت گرفته و فعالیت بانکها پس از انقلاب اسلامی دگرگونی هایی را نشان میدهد.
اصلاح قوانین و مصوبات شورای انقلاب موجب شده تا بانکداری ایرانی فراتر از بانکداری متعارف قرار گیرد.
فعالیتهای متنوع و چندمنظوره در بانکهای دولتی ایرانی