1
2
مورفولوژی گیاهی رشته زیست شناسی
3
جایگاه درس :
درس تشریح و مورفولوژی گیاهی از دروس تخصصی مشترک رشته زیست شناسی می باشد.
4
فصل اول :
نگرشی بر رده های اصلی گیاهان
5
اهداف کلی :
آشنایی با یکی از رده بندی های معتبر گیاهان و ویژگیهای مهم گروههای اصلی آنها
6
اهداف آموزشی جزئی:
بیان اصول و معیارهای رده بندی گیاهی
بیان شاخه های مهم گیاهان خشکی به همراه ذکر ترتیب سادگی یا سازمان یافتگی آنها
بیان ویژگیهای مهم شاخه های مختلف گیاهان
7
اصول و معیارهای رده بندی گیاهان معرفی شده
گیاه شناسانی مانند تختاجان ، کران کویست ، دالجرن و ویتاکر گیاهان پریاخته ای خشکی را بر اساس تشکیل سیستم آوندی و یا عدم وجود آن به 2 گروه اصلی گیاهان آوندی و غیرآوندی تقسیم می کنند.
8
شاخه های گیاهان خشکی به ترتیب سازمان یافتگی
گیاهان غیرآوندی
گیاهان آوندی
9
10
گیاهان غیر آوندی Bryophyta
بریوفیتها ( خزه ها، علف جگریها، علف شاخیها)
11
گیاهان آوندی
پسیلوفیتها Psilophyta
لیکوپودیوفیتها Lycopodiophyta
اکوئیزتوفیتها Equisetophyta
پلی پودیوفیتها Polypodiophyta
سیکادوفیتها Cycadophyta
ژنکگوفیتها Gynkgophyta
کونیفروفیتها Coniferophyta
گنتوفیتها Gnetophyta
ماگنولیوفیتها Magnoliophyta
12
بیان ویژگیهای مهم بریوفیت ها
نخستین گیاهان خشکی
فتواتوتروف
فاقد ریشه و برگ حقیق
تکثیر با هاگ
13
ویژگیهای مهم شاخه های مختلف نهانزادان آوندی
لیکوپودیوفیت ها :
اندام حسی مخروط مانند
برگ دارای یک رگبرگ
پسیلوفیت ها :
ساده ترین گیاهان آوندی
ساقه ساده 2 شاخه ای با زائده فلس دار
دارای ریزوئید
اکوئیزتوفیت ها :
ساقه توخالی بند بند
برگهای کوچک فلس مانند پیرامون برگها
پلی پودیوفیت ها :
آخرین شاخه نهانزادان
دارای هاگینه( سور )
برگها دارای بریدگیهای عمیق
14
ویژگیهای مهم شاخه های مختلف نهانزادان آوندی
لیکوپودیوفیت ها :
اندام حسی مخروط مانند
برگ دارای یک رگبرگ
پسیلوفیت ها :
ساده ترین گیاهان آوندی
ساقه ساده 2 شاخه ای با زائده فلس دار
دارای ریزوئید
اکوئیزتوفیت ها :
ساقه توخالی بند بند
برگهای کوچک فلس مانند پیرامون برگها
پلی پودیوفیت ها :
آخرین شاخه نهانزادان
دارای هاگینه( سور )
برگها دارای بریدگیهای عمیق
15
ویژگیهای مهم شاخه های مختلف بازدانگان آوندی
کونیفروفیتها:
برگ سوزنی یا فلسی یک یا دو رگبرگ
ژنکگوفیتها :
برگهای شبیه بادبزن و رگبرگهای زیاد
گنتوفیتها:
حدواسط بازدانگان و نهاندانگان
شامل 3 راسته
گنتال ها : ساقه چوبی و برگ متقابل
افدرال : برگ تحلیل رفته و گل تک جنسی یا نر ماده
ولویچیال
16
دستگاه زایشی به صورت گل
دانه محصور در میوه
شامل 2 رده برحسب تعداد لپه های موجود در دانه
لیلیوپسیدا
ماگنولیویسیدا
ویژگیهای مهم ماگنولیوفیتها ( نهاندانگان )
17
فصل دوم :
یاخته گیاهی
18
اهداف کلی :
آشنایی با ویژگیهای ساختاری و ریختی یاخته گیاهی
19
اهداف آموزشی جزئی:
بیان ویژگیهای یاخته گیاهی و اجزاء اصلی آن
ویژگیها و ساختار اجزاء دیواره یاخته
بیان چگونگی تبادل مواد از خلال دیواره( منفذ)
انواع تغییرات شیمیایی
بیان چگونگی شکل گیری تیغه میانی و دیواره نخستین
تحریف سیتوپلاسم و اجزاء تشکیل دهنده آن و عملکرد آن
ساختار و نقش زیستی اجزاء هسته
20
ویژگی و اجزاء یاخته گیاهی از خارج به داخل
سلول گیاهی یک یوکاریوت است که اکثراٌ دارای دیواره سلولزی است و اجزای آن عبارتند از:
دیواره یاخته متشکل ازتیغه میانی ، دیواره نخستین ، دیواره پسین
غشاء سیتوپلاسمی
سیتوپلاسم ، شامل هیالوپلاسم ، اندامک ها ، اجسام ضمیمه
هسته شامل دو لایه غشاء ، شیره هسته ، دانه های کروماتین ، هستک
21
ویژگیها و ساختار شیمیایی دیواره
22
منفذ و انواع آن
منفذ ساده یک طرفه
منفذ ساده دوطرفه
منفذ لبه دار یکطرفه
منفذ لبه دار دوطرفه
منفذ دوطرفی نیمه لبه ای
منفذ کور
منفذ مرکب جانبی
بخشهایی که دیواره ثانویه تشکیل نشده یا نازک مانده و پلاسمودسماتا در این محل ها تراکم دارند.
23
انواع تغییرات شیمیایی دیواره
سخت شدن دیواره
چوبی شدن
کانی شدن
آهکی شدن
سیلیسی شدن
کاهش تراوایی
کوتینی شدن
چوب پنبه ای شدن
مومی شدن
24
چگونگی شکل گیری تیغه میانی و دیواره نخستین
تیغه میانی در اواخر آنافاز یا اوایل تلوفازمیوز دوم و میتوز تشکیل می شود.
ایجاد ریزلوله هایی به نام فراگموپلاست در محل صفحه تقسیم
صفحه ای از جنس پکتین و همی سلولز بین دو هسته قرارمی گیرد و به سمت کناره ها پیشروی می کند.
25
سیتوپلاسم و اجزای آن
تشکیلات یاخته ای داخل غشاء پلاسمایی و خارج هسته و ساختاری نیمه شفاف، بی شکل و یکنواخت می باشد.
شامل:
هیالوپلاسم ( زمینه سیتوپلاسم )
اندامک ها ( ضمائم دائمی – دارای فعالیت زیستی )
اجسام ضمیمه (مواد غیردائمی حاصل از اعمال زیست شیمیایی)
26
اجزاء هسته و عملکرد آن
غشاء هسته : تبادل مواد بین هیالوپلاسم و شیره هسته
شیره هسته : ماده زمینه هسته
کروموزوم : نقش در وراثت
هستک : محل تجمع و ذخیره RNAی ریبوزومی و ایجاد ریبوزوم
27
فصل سوم :
بافت های گیاهی
28
اهداف کلی :
آشنایی با نقش و ویژگیهای ساختاری بافت های گیاهان
29
بخش اول
بافت های مریستم و پارانشیم
30
اهداف آموزشی جزئی (فصل سوم – بخش اول ):
تعریف بافت مریستم به همراه ویژگی های آن
انواع مریستم
تعریف بافت پارانشیم به همراه ویژگی های آن
انواع پارانشیم
31
انواع مریستم
بر اساس محل قرارگرفتن در پیکر گیاه
مریستم انتهایی
مریستم جانبی
بر اساس نوع یاخته و بافت بوجود آورنده
مریستم نخستین
مریستم پسین
32
تصاویر انواع مریستم
بر اساس محل قرارگرفتن در پیکر گیاه
بر اساس نوع یاخته و بافت بوجود آورنده
33
ویژگی و تعریف بافت مریستم
منشاء بافت های گیاهی
اشغال مکان های مشخصی در اندام
یاخته های آن همواره دارای فعالیت تقسیم است.
جدار نازک، هسته بزرگ، سیتوپلاسم تراکم، چند واکوئل کوچک
34
ویژگی و تعریف بافت پارانشیم
بافت زمینه ای یا بنیادی
وظایف اندوختن آب و غذا و فتوسنتز و گاهی ترشح
دیواره نازک تا ضخیم
ابعاد و اشکال مختلف
فضای بین سلولی متفاوت
35
انواع پارانشیم
پارانشیم کلروفیلی ( کلرانشیم )
پارانشیم ذخیره ای
پارانشیم هوایی
پارانشیم آبی
36
بخش دوم
بافت های محافظ
37
اهداف آموزشی جزئی (فصل سوم – بخش دوم ):
انواع بافت های محافظ و ویژگیهای ساختاری
انواع یاخته های بشره ای ویژگیهای ساختاری
نقش و ساختار دستگاه استماتی ، روزنه های آبی و هوایی
انواع استمانها بر اساس نحوه تشکیل
ساختار و نقش بخشهای مختلف پریدرم
ساختار و ویژگی و نقش عدسک ها
38
بافت بشره( اپیدرم ) و ویژگی های آن
بیرونی ترین لایه همه بخشهای پیکر نخستین گیاه بجز کلاهک و مریستم انتهایی
معمولاٌ یک لایه، گاهی چندلایه ( تیره توت )
در بعضی برگها ( انجیر ) به صورت هیپودرم چندلایه، جهت محافظت
39
انواع یاخته های بشره ای :
یاخته های معمولی بشره ای
یاخته های بشره ای با ساختار یا محتویات ویژه
استوماتها
کرک های بشره ای
40
نقش دستگاه استوماتی
جهت برقراری ارتباط بین گیاه و محیط خارج به علت کوتینی و غیر قابل نفوذ شدن سطح بیرونی بشره ؛ استومات بوجود آمده است.
41
ساختار دستگاه استوماتی
منافذ ریز بشره + یاخته های محافظ استومات
استومات + یاخته های همراه دستگاه استوماتی
42
تفاوت های روزنه آبی و هوایی
ضخامت دیواره یاخته های روزنه ای در استوماتهای آبی کم و یکنواخت است.
یاخته های روزنه ای آبی فاقد کلروپلاست اند.
تعداد استوماتهای آبی در مقایسه با هوایی ناچیز است.
استوماتهای هوایی در تمام قسمتهای برگ وجود دارد اما استومات آبی فقط در نوک و کناره های برگ
استومات هوایی فقط در بخش های هوایی اما استومات آبی هم در بخش های هوایی و هم در اندام های غوطه ور
استومات آبی ، اتاق زیرروزنه وجود ندارد در عوض اپیتم در آنها وجود دارد
روزنه های آبی همیشه بازند.
43
44
45
بخشهای مختلف پریدرم
فلوژن ( کامبیوم چوب پنبه )
چوب پنبه
فلودرم
46
ساختار و نقش فلوژن
یک نوع یاخته دارای واکوئل فراوان و کلروپلاست و تانن
مریستمی که پریدوم را تولید می کند
به سمت داخل فلودرم ، به سمت خارج چوب پنبه
47
ساختار و نقش چوب پنبه
یاخته های پهن با دیواره نازک، فضای بین یاخته ای کوچک یا فاقد آن ، دیواره دارای سوبرین ، مرده
مانع خروج آب و خشکیدن ساقه به همراه نقش حفاظت مکانیکی
48
ساختار و نقش فلودرم
دیواره فاقد سوبرین زنده ، چند ردیفه به طور شعاعی ، گاهی دارای اسکلرید و یاخته های ویژه
نقشی همانند یاخته های پارانشیمی پوست دارد
49
عدسک
برجستگی هایی به شکل عدسی بر روی پریدرم جهت رسیدن اکسیژن به بخشهای درونی ساقه و ریشه می باشد. متشکل از یاخته های کروی مکمل و فلوژن عدسک گاهی لایه های احاطه کننده
اندازه از یک سانتی متر تا خیلی کوچک که با پیشرفت رشد پسین افزایش می یابد. زمان تشکیل همزمان با پریدرم یا کمی پیش از آن
50
تصاویر عدسک
51
بخش سوم
بافت های نگاهدارنده
52
اهداف آموزشی جزئی ( فصل سوم- بخش سوم ):
تعریف بافت نگاهدارنده یا استحکامی و انواع آن
ویژگی ساختاری ، مکانی و نقش بافت کلانشیم
انواع بافت کلانشیم
ویژگی ساختاری و نقش بافت اسکلرانشیم
یاخته های فیبری و ویژگیهای آن
یاخته های اسکلریدی و ویژگیها و انواع آن
53
بافت استحکامی و انواع آن
استحکام و انعطاف و قابلیت ارتجاع ساقه از ویژگیهای خاص بافت نگهدارنده است. این بافت شامل دو گروه می باشد:
کلانشیم
اسکلرانشینم
54
ویژگی ساختاری، مکانی و نقش بافت کلانشیم
بافت زنده از یاخته های کشیده با دیواره نخستین ضخیم شده سلولزی
دارای قابلیت به دست آوردن فعالیت مریستمی مجدد
در اندام های جوان به ویژه ساقه های جوان ، برگ، گل، میوه، در گیاهان مسن اطراف رگبرگ اصلی معمولاٌ بلافاصله زیربشره
به علت داشتن خاصیت انعطاف و ارتجاعیت دیواره باعث استحکام گیاه می شودو نقش ذخیره ای دارد.
55
بافت کلانشیم
56
انواع بافت کلانشیم :
کلانشیم گوشه دار ( زاویه دار )
کلانشیم تیغه ای ( ورقه ای )
کلانشیم حفره ای
کلانشیم حلقوی
57
ویژگی ساختاری و نقش بافت اسکلرانشیم
دیواره پسین سخت چوبی شده و قابل ارتجاع، اغلب مرده
شامل دو گروه فیبر(یاخته های دراز) و اسکلرید (یاخته های کوتاه )
باعث افزایش مقاومت گیاه در برابر عواملی مانند کشش، خمش، وزن و فشار می شود.
58
ویژگی یاخته های فیبری
دارای دو انتهای باریک و ندرتاٌ با انتهای گرد و یا اندکی منشعب
اغلب دیواره ضخیم و چوبی گاهی سلولزی
در مقطع عرضی دایره ای یا بیضوی یا چندضلعی
به صورت نوارهای جداازهم یا استوانه ای در پوست ساقه و همچنین فیبر غلاف آوندی در نهاندانگان
59
60
ویژگی یاخته های اسکلریدی
منفرد یا توده در بافت نرم پارانشیم
اغلب مرده – دیواره چوبی
فاقد محتویات داخل یاخته ای
گاهی به علت وجود پلاسمودسم ها زنده می مانند.
61
62
بخش چهارم
بافت هادی
63
اهداف آموزشی جزئی(فصل سوم- بخش چهارم):
تعریف بافت هادی و انواع آن
انواع یاخته بافت چوبی
بیان ساختار و نقش عناصر تراکئیدی
مقایسه پروتوگزیلم و متاگزیلم
انواع یاخته بافت آبکشی در بازدانگان و نهاندانگان
ویژگیهای کلی یاخته های آبکشی
64
بافت هادی
متشکل از آوند چوب و آبکش
وظیفه انتقال شیره خام از ریشه به برگ و شیره پرورده در گیاه را دارد.
65
انواع یاخته های بافت چوبی
عناصر تراکئیدی
فیبر
پارانشیم چوبی
اسکلرید
شیرابه
66
عناصر تراکئیدی
شامل دو نوع اصلی به نامهای : تراکئید و وسل
دیواره عناصر تراکئیدی یکنواخت نیست(ناهموار)
بر اساس تزئینات نامگذاری می شوند.
از نظر تکاملی ابتدا تزئینات حلقوی و سپس آرایش های مارپیچی، نردبانی، مشبک و منقوط شکل می گیرند.
67
ترتیب تکاملی تزئینات چوبی
از چپ به راست:
تزئینات حلقوی، مارپیچی، نردبانی، مشبک، منقوط
68
تفاوت های وسل با تراکئید
وسل ها در دیواره انتهایی دارای منفذ اما تراکئید فاقد منفذ است.
تراکئیدها درازتر و باریک تر از وسل
در رگبرگ های کوچک گیاهان آوندی پست و مخروطیان وسل وجود ندارد.
69
مقایسه پروتوگزیلم و متاگزیلم
پروگزیلم شامل تراکئید و وسل
متاگزیلم شامل تراکئید و وسل فیبروپارانشیم
پروتوگزیلم در بخشهایی از پیکر نخستین که رشد فعال دارد بوجود می آید.
متاگزیلم در بخشهایی از پیکر نخستین که رشد طولی آن متوقف شده بوجود میآید.
70
تصویرمتاگزیلم و پروتوگزیلم
متاگزیلم
پروتوگزیلم
71
انواع یاخته بافت آبکشی در نهاندانگان و بازدانگان
72
ویژگیهای کلی یاخته آبکشی
عدم وجود هسته ، سیتوپلاسم نازک
زنده ، دارای p.protein
دارای صفحه آبکشی.
3 سال عمر دارد.
بلاستها غشاء خود را از دست داده اند.
73
بخش پنجم
بافت ترشحی
74
اهداف آموزشی جزئی(فصل سوم- بخش پنجم):
مفهوم ترشح و دفع در گیاهان
انواع ساختارهای ترشحی و اجزاء آنها
ویژگیهای ساختارهای ترشحی درونی
75
مفهوم ترشح و دفع
جدا شدن فراورده های متابولیسمی یاخته های زنده از پروپلاست را ترشح گویند.
اگر فراورده های متابولیسمی به کلی از مسیر واکنشهای متابولیسمی گیاه خارج شوند ، آن را دفع گویند.
76
77
یاخته های ترشحی ایدیوبلاست و ویژگیهای آن
یاخته های ترشحی را که از یاخته های مجاور تشخیص داده می شوند و دارای :
پروتوپلاست تراکم سرشار از مواد پروتئینی
هسته درست
واکوئل بزرگ
دیواره ضخیم و حجم زیاد
دارای موادی مثل : بالسام ، رزین ، روغن ، صمغ ، بلور و …
78
بافت های ترشحی
عده ای از یاخته های ترشحی که به صورت گروهی درون اندام های گیاهی تشکیل می شوند و فعالیت ترشحی انجام می دهند.
Australian Broadcast Co.
79
فضاهای ترشحی
حفره های ترشحی : فضای مخصوص داخل بافت بویژه پارانشیم که فراورده های ترشح سلول های اطراف داخل آن می ریزد.
مجاری ترشحی : اگر یاخته ترشحی در اطراف فضای باریک مجرا مانند قرارگیرد و فراورده ترشحی خود را داخل آن بریزد.
80
حفره های ترشحی
حفره های شیزوژنی
حفره های لیزوژنی
حفره های شیزولیزوژنی
81
مجاری ترشحی
مجاری شیزوژنی
مجاری لیزوژنی
مجاری شیزولیزوژنی
82
حفره های ترشحی شیزوژنی
دیواره مشترک یاخته ها بر اثر لعابی شدن عقب می رود و یاخته های اطراف تکثیر می یابد و ترشحات خود را داخل حفره می ریزند.
83
حفره های ترشحی لیزوژنی
دیواره مشترک یاخته های ترشحی متلاشی و در نتیجه فضا یا حفره کوچکی بوجود می آید که شامل مواد درونی یاخته های درهم شکسته می باشد این حفره ها افزایش حجم می یابد و به حفره های بزرگ تبدیل می شود.
84
لاتیسیفرها
یاخته های ترشحی منفرد بسیار دراز یا از به هم پیوستن عده ای از یاخته های ترشحی
فراورده های ترشحی شیرابه نام دارد(لاتکس)
عمل ترشح و هدایت را به عهده دارند.
لاتکس امولیسونی از آب، قند،پروتئین، تانن، صمغ ، مواد آلی ، ذرات مواد رنگی ، آنزیم ها و … است
85
طبقه بنده لاتیسیفرها
الف : بر اساس داشتن یا نداشتن شیرابه
لاتیسیفرهای شیرابه دار در نهاندانگان
لاتیسیفرهای بدون شیرابه بیشتر در بازدانگان
86
طبقه بنده لاتیسیفرها
ب : بر اساس ساختار
بند بند
ساده ( پیاز )
منشعب ( کاهو )
بدون بند
ساده ( گزنه )
منشعب ( فرفیون )
87
کرکهای ترشحی
یاخته های بشره یا زیربشره ای بزرگ شده و سپس تقسیم می شوند.
بخش فعال ترشحی در سر آنها قرار دارد.
فراورده های ترشحی از یاخته خارج در فضای بین پوستک و غشاء سلولزی قرار و با کمترین فشاری در فضا آزاد می شوند.
کرک های ترشحی به علت دارابودن یاخته های ترشحی در راس خود از کرکهای محافظ قابل تشخیص هستند.
88
تصویرکرکهای ترشحی
89
غده های ترشحی
ساختار تکامل یافته تر از کرک های ترشحی شامل:
هیدراتودها ، غده ترشح کننده نمک ، غده ترشح کننده موسیلاژ
غده ترشح کننده شهد گل ، غده ترشح کننده ترپن ها ، تارهای ترشحی
کرک های گرنه ای ، غده های ترشح کننده عطرگل
غده های ترشحی گوارشی گیاهان حشره خوار
90
تصویرغده های ترشحی
91
فصل چهارم :
دستگاه رویشی ( ریشه )
92
اهداف آموزشی جزئی:
وظایف ریشه ، ویژگیهای ریشه ، لزوم توازن بین ریشه و برگ و ساقه ،چگونگی تشکیل ریشه در دانه در حال رویش
مقایسه انواع ریشه ها از نظر منشاء تشکیل
انواع تغییرات ریشه و ساختار و نقش هر نوع از ریشه های تغییریافته، ساختار نخستین بیرونی و درونی ریشه
چگونگی آرایش بافت های نخستین ریشه
ساختار نوار کاسپاری و نقش آن در عبور آب به درون ریشه
چگونگی پدید آمدن ریشه های جانبی و نحوه تشکیل فعالیت کامبیوم آوندی
93
نقش ریشه
جذب آب و مواد کانی
نگهداری گیاه
هدایت مواد غذایی و آب
94
ویژگیهای ریشه
کلاهکی نوک آن را محافظت می کند.
دارای تارهای کشنده جهت جذب آب و نمک های کانی می باشد.
دستجات چوب و آبکش نخستین به صورت متناوب
رشد چوب نخستین برون مرکزی است.
فاقد روزنه و انشهابات آن از دایره محیطیه منشاء می گیرد.
95
لزوم توازن بین ریشه و ساقه و برگ
بین ساخته شدن هیدراتهای کربن توسط برگها و جذب مواد کانی توسط ریشه باید توازن باشد.
این توازن یک رابطه فیزیولوژیک است.
رابطه ای است مربوط به کنش های درونی و تامین نیازهای زیستی گیاه
96
انواع ریشه از نظر منشاء تشکیل
الف – ریشه های نخستین:
از مریستم انتهای جنین و دایره محیطیه منشاء می گیرد.
ب – ریشه های افشان :
از بافت های دیگر ریشه بالغ با بخش های دیگر گیاه مثل ساقه و برگ سرچشمه می گیرد.
97
انواع تغییر شکل ریشه
ریشه های ذخیره ای
ریشه های کوتاه شده
میکوریز
ریشه های گره دار
ریشه های هوایی
ریشه های انگلی
ریشه های تنفسی
98
ریشه های ذخیره ای
پس از طی مراحل رشد معمولی در ریشه های اصلی و فرعی رشد راس متوقف و سپس مواد ذخیره ای در بافت های آن متراکم می شود.
در اثر رشد زیاد پارانشیم در چوب پسین و به ویژه در آبکش پسین آبدار می شود.
99
ریشه های کوتاه شده
برای نگهداری ریشه در خاک می باشد.
باعث کوتاه شدن ریشه و نزدیک شدن ساقه به خاک می شود.
یاخته های آن پس از رشد ولی کافی به طور شعاعی گسترش می یابد و از طول کوتاه می شوند.
100
میکوریز
مجموعه ریشه و قارچ
ارتباط فیزیولوژیک بین قارچ و ریشه همیاری است.
به 3 صورت است:
اکتوتروف
اندوتروف
اکتواندوتروف
101
ریشه های گره دار
روی ریشه بعضی گیاهان بویژه تیره نخود
در اثر همیاری ریشه با باکتری ریزوبیوم که با تحریک تقسیم یاخته پوست ریشه، گرهک ایجاد می شود.
ارتباط فیزیولوژیک بین باکتری و ریشه به صورت احیای نیتروژن هوای و خاک توسط باکتری و در عوض استفاده قند و سایر ترکیبات گیاه می باشد.
102
ریشه های هوایی
ریشه هایی که از ساقه یا شاخه های هوایی ایجاد می شود و در هوا آزاد است.
به صورت های زیر می باشد:
ریشه های نگاهدارنده
ریشه بالارونده یا چسبنده
ریشه های برگی
103
ریشه های انگلی
ریشه های تغییریافته که در بافت های گیاه میزبان نفوذ می کند.
گاهی فقط ریشه اصلی تغییر می یابد گاهی هم اصلی هم فرعی
دارای مکنده ای به نام هوستوریوم است که درنوک آن یاخته های کشیده هیف قراردارد.
104
ریشه های تنفسی
در گیاهان مردابی دیده می شود و تبادل گازها بوسیله این ریشه ها صورت می گیرد.
بخش پوستی آنها به علت رشد و فضای بین یاخته ای اسفنجی است.
زائده ها در جهت مخالف نیروی ثقل رشد می کند پنوماتوفور نام دارند.
در پنوماتوفور استوانه مرکزی باریک بوسیله یاخته عریض تولیدشده توسط فلوژن احاطه شده
105
ساختار بیرونی ریشه
منطقه تارهای کشنده
منطقه نمو
منطقه مریستمی
کلاهک ریشه
106
ساختار درونی ریشه
بخش آرام
بخش فعال
مریستم اصلی پوست و در تک لپه ها تار کشنده
پروکامبیوم استوانه مرکزی
پروتودرم کلاهک در دو لپه + تار کشنده
107
آرایش بافت های نخستین ریشه
کلاهک
بشره
پوست
استوانه مرکزی
108
در همه گیاهان به جز انگلی، میکوریزی، آبزی وجود دارد.
دارای وظایف زیر می باشد:
حفاظت مریستم
سهولت نفوذ ریشه در خاک
ترشح پلی ساکارید
کنترل رشد به طرف زمین
کلاهک
109
بشره
لایه ای تک یاخته ای به جز در ریشه هوایی ثعلبیان اپیفیت و جنس های اپیفیت درتیره گل شیپوری چند ردیفی است (ولامن )
تارکشنده بخشی از آن است.
یک تا چند سانتی متری نوک ریشه از سلولهای بشره ای تار کشنده ایجادشده در بخشهای بالغتر می میرد.
سطح خارجی بشره کوتین دارد یا گاهی سوبرین یالیگنین.
110
پوست
شامل اگزودرم و اندودرم
پوست ریشه از ساقه ضخیم تر است ( نقش ذخیره ای )
در تک لپه ای ها علاوه بر پارانشیم، اسکلرانشیم هم دارند.
معمولاٌ بدون کلروفیل به جز در ریشه گیاهان آبزی خاص و ریشه هوایی گیاهان انگلی
111
دایره محیطیه
نوعی بافت مریستمی نامشخص تا آغاز ساختار پسین در ریشه فعالیت دارد و ریشه های جانبی تولید می کند.
یک لایه گاهی چند لایه
فقط در گیاهان آبزی و انگلی وجود ندارد.
گاهی مجاری ترشحی یا شیرابه ای دارد
112
استوانه مرکزی
در ریشه مشخص تر از ساقه
یاخته های چوبی بازوان شعاعی تشکیل و یاخته های آبکشی به صورت دستجاتی بین این بازوان
تعداد بازوان چوبی در دولپه و بازدانه 2 تا 4 عدد در تک لپه بیشتر
بین آوندهای چوبی و آبکشی چندلایه یاخته پروکامبیوم وجود دارد
تعداد گروههای پروتوگزیلم برحسب تعدادmonoarch – diarch –polyarch
دایره محیطیه + استوانه مرکزی استل
113
چگونگی پدید آمدن ریشه های جانبی
قبل از فعال شدن کامبیوم آوندی از تقسیم یاخته دایره محیطیه در انتهای بازوی آوند چوبی موجود می آید.
با رشد به سمت خارج رانده شده و آندردرم و بشره را متلاشی و بر سطح بیرونی ریشه ظاهر می شود.
در مراحل بعدی کامبیوم ریشه اصلی با کامبیوم ریشه فرعی پیوستگی می یابد.
114
نحوه تشکیل کامبیوم آوندی
پروکامبیوم بین انشعابات آوند چوبی و آبکش نخستین بعد از کامل شدن رشد نخستین قطعاتی از کامبیوم آوندی را ایجاد می کند.
یاخته های دایره محیطیه که روی قسمت خارجی انشعابات آوند چوبی قراردارد به یاخته های مریستمی تبدیل می شود.
115
نحوه فعالیت کامبیوم آوندی
از داخل چوب پسین و از خارج آبکش پسین را تولید میکند.
رشد آوندهای چوبی در بین انشعابات آوندهای چوبی نخستین سریعتر است به این ترتیب رفته رفته دایره کاملی ظاهر می شود.
فعالیت کامبیوم با نزدیک شدن زمستان قطع و در بهار آغاز می شود.
116
فصل پنجم :
دستگاه رویشی ( ساقه )
117
اهداف کلی :
آشنایی با ساختار و نقش انواع ساقه و چگونگی تشکیل، رشد نخستین و رشد پسین آن
118
اهداف آموزشی جزئی:
ویژگیهای اساسی و نقش مهم ساقه
انواع ساقه از نظر محیط زندگی و انواع ساقه های تغییرشکل یافته
انواع جوانه ها بر اساس محل قرارگرفتن و نوع اندام تولید شده
چگونگی رشد ساقه و نمو طولی و قطری
چگونگی تشکیل و پیدایش بافت های نخستین و نقش مریستم ها در این امر
ساختار نخستین ساقه دولپه ای ها و بازدانگان و تک لپه ای ها
ساختار تشریحی ساقه در محل گره و یقه
119
نقش ساقه
نگهداری
هدایت
تولید بافت های جدید
اندوختن مواد
فتوسنتز
120
ویژگیهای ساقه
دستجات چوب آبکش به صورت دسته های توام
رشد چوب نخستین درون مرکزی است
دارای روزنه و بشره پیوسته
شاخه های آن از مریستم انتهایی سرچشمه می گیرد.
121
انواع ساقه از نظر محیط زندگی
ساقه آبی
ساقه هوایی
ساقه زیرزمینی
122
انواع جوانه ها
الف – بر اساس محل قرار گرفتن روی ساقه
ب – بر اساس اندامی که بوجود می آورد
123
انواع جوانه ها بر اساس محل
جوانه های انتهایی
جوانه های جانبی یا محوری
جوانه های فرعی
جوانه های نابجا
124
تصاویر انواع جوانه ها بر اساس محل
125
انواع جوانه ها بر اساس اندام
جوانه برگ
جوانه گل
جوانه مرکب
126
انواع ساقه های تغییر شکل یافته
ساقه هوایی خزنده یا بن رست ها
ساقه زیرزمینی
ساقه زیرزمینی پیازی
ساقه زیرزمینی غده ای
ساقه پیچنده یا پیچک ها
ساقه برگ نما
ساقه گوشتی
ساقه خارنما
127
تصاویر انواع ساقه های تغییر شکل یافته
128
چگونگی رشد ساقه و نمو طولی و قطری
رشد طولی( نخستین ): سرخس ، دم اسب ، خزه ، تک لپه ای ها بجز چند مورد استثناء
رشد عرضی ( پسین ): در نهاندانگان و بازدانگان چوبی
129
چگونگی تشکیل بافتهای نخستین و نقش مریستم در این امر
پروتودوم بشره
مریستم اصلی پوست، مغز، اشعه مغزی
پروکامبیوم کامبیوم آوندی، آوند چوبی، آبکش نخستین
130
ساختار نخستین ساقه دولپه ای ها
بشره
پوست
اندودرم
استوانه مرکزی
مغز و اشعه مغزی
131
ساختار نخستین ساقه تک لپه ای ها
بشره
بافت های استحکامی( یاخته های فیبری)
پارانشیم اصلی
دسته های آوندی به همراه غلاف آوندی
132
تفاوت ساختار ساقه تک لپه با دولپه و بازدانه
در تک لپه تشخیص پارانشیم پوستی از استوانه مرکزی دشوار است.
در دولپه ای کامبیوم آوندی تولید نمی شود.
در ساقه دولپه وبازدانه ، پروکامبیوم و در نتیجه دسته های آوندی در یک ردیف حلقه وار اما در تک لپه جز در موارد معدود در سرتاسر بافت مریستم اصلی یا حداقل بخش بیرونی
مغز اکثراٌ تحلیل رفته است.
133
ساختار درونی ساقه بازدانه
بافت چوبی آن جز در موارد استثنائی فقط از تراکئید تشکیل شده است.
نقش تراکئیدها انتقال و استحکام می باشد.
تراکئیدهای بهاره بزرگتر از تابستانی است.
هر تراکئید در 4/1 طول در هر انتها، تراکئیدهای زبرین و زیرین را می پوشاند.
تراکئیدها دارای فرورفتگی های لبه دار هستند.
یاخته های پارانشیمی چوب به صورت شعاع های چوبی است.
134
ساختار تشریحی ساقه در منطقه گره
گره محل پیوند بافت آوندی برگ، جوانه و ساقه است.
در بالای محلی که آوندهای ساقه منشعب و وارد برگ و جوانه می شوند، جای خالی برگ یا جوانه بوجود میآید.
بخشی از دسته آوند که بین استوانه مرکزی ساقه و قاعده برگ یا جوانه قراردارد به ترتیب اثر برگی و جوانه ای است.
135
136
ساختار تشریحی ساقه در منطقه یقه
مرز بین ریشه و ساقه یقه نام دارد.
تغییر محل دسته های چوبی و آبکشی در ریشه و ساقه در محل یقه صورت می گیرند.
اگر تحول ساختاری به سرعت انجام شود گیاه پرشتاب و عکس آن کم شتاب است.
137
فصل ششم :
دستگاه رویشی ( برگ )
138
اهداف کلی :
آشنایی با ویژگی های ساختاری و تشریحی برگ و نقش آن در انجام اعمال زیستی
139
وابستگی و ارتباط برگ و ساقه
هر دو از مریستم انتهایی نوک ساقه بوجود آمده اند.
ساختار بافت هادی و پارانشیم در دمبرگ و رگبرگ اصلی همانند ساقه می باشد.
140
انواع برگ های گیاهان دانه دار
برگ جوانه ای
کاتافیل
هیپسوفیل
لپه ها
پروفیل
اندام های گل و برگ های دیگر
141
نقش های اصلی برگ
فتوسنتز
تعرق
حفاظت یا انباشتن مواد ذخیره ای در کاتافیل ها و هیپسوفیل ها و لپه ها
نقش هایی همانند جام گل در هیپسوفیل های رنگی
تولید مثل در اندام های گل ها
142
عوامل موثر در شکل گرفتن برگ
وراثت
عوامل محیطی
نور
کمیت نور
کیفیت نور
رطوبت
دما
143
مفهوم گسترش رگبرگ ها و انواع آن
چگونگی پراکندگی رگبرگ ها در سطح برگ گسترش رگبرگ ها می نامند.
گسترش تک رگبرگی
گسترش موازی
گسترش شبکه ای
144
شکل ظاهری برگ دولپه
پهنک
دمبرگ
قاعده بزرگ
گوشوارک
کاهش یافته
برگی شکل
خارمانند
جوانه جانبی
145
متغیرهای انواع شکل ظاهری برگ دولپه ای
نوک برگ
حاشیه پهنک برگ
قاعده پهنگ
146
انواع شکل ظاهری برگ دولپه ای بر اساس نوک برگ
باریک
تیز
گنبدی
نوک سوزنی
نوک ابرویی
نوک فرورفته
147
انواع شکل ظاهری برگ دولپه ای بر اساس کناره برگ
صاف
موجی
سینوسی
کنگره ای
اره ای
دندانه ای
پلکانی
148
انواع شکل ظاهری برگ دولپه ای بر اساس قاعده برگ
قلبی
کلیه ای
سرنیزه ای
مایل
همزاد
سورخدار
سگکی
چسبیده
149
برگ تک لپه ای ها و انواع آن
دارای رگبرگ های موازی که بوسیله انشعابات باریک به هم مربوط می شوند و شامل انواع :
لوله ای ( در پیاز )
بادبزنی ( در نخل )
دراز و نواری ( در غلات ) متشکل از :
پهنک
نیام
زبانک
گوشواره
150
انواع برگ بازدانگان
سوزنی ( در کاج )
پولک مانند ( در سرو )
پهن ( در ژنکگو )
شبیه نخل ( در سیکاس )
شبیه دولپه ای ( در گنتوم )
151
فیلوتاکسی و انواع آن
آرایش جوانه برگ با برگ گیاهان گل دار روی ساقه دارای نظم معینی است که فیلوتاکسی نام دارد.
انواع آن :
متقابل
صلیبی
دوردیفی
فراهم
متناوب
152
ساختار درونی دمبرگ
بشره
کلانشیم
پارانشیم کلروفیلی
آوندهای چوب در داخل و آبکش در خارج
یاخته های فیبری
153
ساختار درونی پهنک
بشره در سطح بالایی و پائینی
مزوفیل بین دولایه
پارانشیم نرده ای
گاهی حفره ای
رگبرگ ها شامل :
دسته آوند
بافت نگهدارنده
غلاف آوندی در پیرامون قسمت انتهایی رگبرگ های کوچک
دنباله های غلاف آوندی در دولپه ای ها
الیاف اسکلرانشیمی
154
انواع تغییر شکل برگ
پولک
تیغ
ذخیره آب و مواد غذایی
پیچک
تبدیل حاشیه برگ به بافت زاینده
برگ های غوطه ور دارای پهنک نوار مانند
گیاهان گوشتخوار
155
فصل هفتم :
دستگاه زایشی ( گل )
156
اهداف کلی :
آشنایی با ساختار بیرونی و تشریحی گل و انواع آن و نقش گل در تولید مثل جنسی گیاهان
157
اهداف جزئی :
دلیل اهمیت گل در رده بندی و بیان بخش های مختلف ساختار عمومی گل
تعریف پوشش گل و ویژگی های تشریحی و ظاهری
ساختار ظاهری و تشریحی پرچم و مادگی
چگونگی تشکیل دانه گرده و ویژگی های آن
بیان ساختار تخمک و انواع آن
بیان نحوه تشکیل کیسه جنینی
تعریف گرده افشانی و انواع آن
لقاح مضاعف
تعریف گلآذین و انواع آن
158
اهمیت گل در رده بندی
اثر تغییر محیط بر گل در مقایسه با دیگر اندام های گیاهان گلدار ناچیز است و شکل آنها عموماٌ ثابت می ماند، به همین دلیل گل و میئوه مهمترین اندام در رده بندی هستند.
159
بیان بخش های مختلف ساختار عمومی گل
کاسبرگ
گلبرگ
پرچم
مادگی
گلپوش
160
پوشش گل و ویژگیهای تشریحی مجموعه کاسبرگ و گلبرگ
کاسه گل
بر اساس رنگ
سبزرنگ
گلبرگ نما ( تیره لاله و .. )
بر اساس نظم
منظم
نامنظم ( زبان در قفا )
بر اساس نوع اتصال به هم
جدا از هم
پیوسته ( لوله ای ) پامچال ، تیره نعنا
جام گل
سفید
دارای آنتوسیانین
فلاون ها
161
فرق گلبرگ با کاسبرگ
روزنه کمتر
دستگاه آوندی رشد کمتر
بشره و پارانشیم در 2 سطح همگن
162
ساختار ظاهری و تشریحی پرچم
میله
بساک
163
ساختار ظاهری مادگی
تخمدان
خامه
کلاله
164
چگونگی تشکیل دانه گرده
میوز
هر یاخته طی تقسیم میتوز
یاخته مادر گرده
4 میکرومپور
دانه گرده
165
ویژگی دانه گرده
شامل سیتوپلاسم در یاخته زاینده و روینده و دیواره (اگزین ، انتین ) می باشد.
در دیواره، اسپوروپولنین قراردارد که زمان پیدایش آن ضمن تقسیم میوز است.
دانه های گرده به شکل های کروی، تخم مرغی، چهاروجهی، رشته ای وجود دارد.
تزئینات دیواره به صورت فرورفتگی ( منافذ، چین خوردگی، شیار ) و یا برجستگی می باشد.
تعداد منافذ دیواره در تک لپه ای ها و دولپه ای ها چندمنفذ، دولپه ای 3 منفذ و در تیره کاسنی 12 منفذ می باشد.
166
طرز تشکیل کیسه جنینی
زنده ماندن یاخته درونی تر نسبت به سفت
مگاسپور
کیسه جنینی
بزرگ شدن
3 بار تقسیم
هسته ثانویه
تخمزا
2 یاخته قرینه
3 تا متقاطر
167
ساختار تخمک و انواع آن
الف ) ساختار تخمک
خورش
پوسته
بند
ب ) انواع تخمک
راست
خمیده
واژگون
168
انواع تمکن
کناری
محوری
جانبی
مرکزی
قاعده ای
169
تعریف گرده افشانی و انواع آن
تعریف: انتقال دانه گرده از بساک به کلاله را گرده افشانی می گویند.
انواع گرده افشانی:
مستقیم
غیرمستقیم
170
تعریف گل آذین و انواع آن
تعریف: طرز قرارگرفتن گل ها روی شاخه ها
171
لقاح مضاعف
ترکیب همزمان 2 یاخته نر، یکی با تخمزا و دومی با یاخته مادر آندروسپرم را لقاح مضاعف گویند.
از ترکیب هسته هاپلوئیداسپرم یا هسته هاپلوئید تخمزا یک هسته دیپلوئید به نام تخم بوجود می آید.
از ترکیب دومین اسپرم با هسته ثانویه آندوسپرم نخستین که n3 کروموزومی است، بوجود می آید.
172
فصل هشتم :
دستگاه زایشی ( میوه و دانه )
173
اهداف کلی :
آشنایی با انواع میوه ها، ساختار بیرونی و تشریحی دانه و چگونگی تشکیل میوه و دانه و نقش آنها در ادامه زندگی گیاهان
174
چگونگی تشکیل میوه ها
الف ) میوه حقیقی
ب ) میوه کاذب
ج ) میوه پارتنوکارپ
175
میوه حقیقی
پس از لقاح، سلسله تغییراتی در کیسه جنینی رُخ می دهد و تخمدان رشد می کند و بافت دیواره آن ضمن تحولاتی فرابر را بوجود می آورند.
176
میوه کاذب
بخش های دیگر گَل همراه با تخمدان رشد می کند. مثال:
پوشش گل (ترب)
نهنج (توت فرنگی)
برگک (آناناس)
لوله گل همراه با نهنج (سیب)
محور بزرگ شده گل آذین (انجیر)
177
میوه پارتنوکارپ
میوه به طور معمولی ولی بدون لقاح رشد می کند.
178
اهمیت میوه در رده بندی و اصول تقسیم بندی میوه ها
اهمیت: ساختار و شکل میوه هر نوع گیاه تقریباً ثابت است و وسیله مهمی برای رده بندی می باشد.
اصول رده بندی:
درجه سختی فرابر
شکوفائی یا ناشکوفائی بعد از رسیدن و نحوه شکوفائی آن
ساختار گل
ساختار تخمدان
تعداد برچه های مادگی
نقش سایر قسمتهای گل به ویژه کاسبرگ و نهنج در تشکیل میوه
179
180
181
کپسول:
کپسولی که با شیار طولی باز می شود مانند: لاله – زنبق
کپسولی که با سوراخهای انتهایی باز می شود مانند : خشخاش
کپسولی که با شیار عرضی باز می شود مانند: بارهنگ – سوسن
182
خصوصیات میوه های خشک شکوفا
نیام : یک برچه، پس از رسیدن با دو شکاف در امتداد دو درز باز می شود.
برگه : یک برچه، پس از رسیدن با یک شکاف در امتداد یک درز باز می شود.
کپسول : دو یا چند برچه ای در هر برچه چند دانه
خورجین : دو برچه با 4 شکاف طولی باز می شوند و دیواره میانی باقی می ماند.
183
طریقه های شکفتن میوه های خشک
شیار طولی : در امتداد درز برچه
سوراخ : در نزدیکی انتهای برچه
شیار عرضی : در وسط میوه
184
میوه آبدار
الف ) شفت تکدانه ای: تخمدان یک برجه ای با یک یا چند تخمک فقط یکی تبدیل به دانه می شود ، دارای درون بر سخت
ب ) شفت چند دانه ای : تخمدان چند حنجره ای که در هر حنجره یک هسته تک دانه ای یا چند دانه وجود دارد
185
میوه یک دانه – چند دانه
یک دانه: تخمدان تکخانه ای و حاوی یک تخمک، گاهی بر اثر رشدنکردن سایر تخمک ها یک دانه ای می شود.
چنددانه:
پرتقالی: پوست کلفت و چرمی دارای غده های ترشحی، پوست شامل برون بر و میان بر و میوه درون کیسه های درازی که به صورت زایده رشد می کند.
کُروی: پوست ترکیبی از برون بر و نهنج ، بخش خوراکی همان میان بر و درون بر است.
186
میوه مرکب
از رشد برجه های فراوان روی محور یک گل یا نهنج مشترک یا مجموعه ای از گل های مختلف به عبارت بهتر گل آذین کامل به گل تبدیل می شود.
187
ساختار بیرونی و درونی دانه و نقش آنها
پوشش دانه: نقش محافظت
آندوسپرم: جهت تغذیه جنین
جنین: ایجاد گیاهچه جوان
188
آندوسپرم
دیواره دار( یاخته ای ) مثال : راسته آلاله
سین سیتوم هسته ای مثال : غلات
حد واسط مثال : هزارنی
ناحیه بن از نوع یاخته ای
ناحیه سفت از نوع هسته ای
189
چگونگی ذخیره مواد غذایی در دانه
در لپه ها : نقش انتقال به عهده بافت آوندی جنین
در آندوسپرم : از طریق یاخته های بشره ریشه جنین جذب می شود گاهی نوک لپه ها یا تمام لپه
فاقد ذخیره غذایی
در باقیمانه خورش (پریسپرم)
190
ساختار جنین دولپه
دولپه گوشتی
محور زیرلپه
محور بالای لپه
چند برگ کوچک
یک جوانه انتهایی
191
ساختار دانه تک لپهدرتیره گندم
جوانه انتهایی و برگهای پوشاننده آن را قاب ساقه پوشانده
ریشه توسط قاب ریشه پوشیده شده
لپه به صورت منفرد به شکل سیر و در مجاورت آندوسپرم است.
یاخته های بیرونی سیر(لایه آلورون) باعث تجزیه مواد غذایی آندوسپرم می شود.
آندوسپرم شامل دو بخش است: 1) آلورون 2) آندوسپرم نشاسته ای
192
ساختار دانه تک لپهدرپیاز
مقدار کمی آندوسپرم دارد.
جنین محور ساده ای است.
جوانه انتهایی در وسط محور به شکل گرد و ساده
گیاهک چنبرزده و نوک ریشه جه سفت است.
193
جنین ابتدایی
توده یکنواختی سلول
در گیاهان انگلی می باشد.
در تیره ثعلبیان جنین فاقد ساختار مشخص است.
به علت ذخیره مواد غذایی کم، رشد جنین پس از مدتی کوتاه فقط با همزیستی قارچ ریزوکتونیا که با ورود به درون دانه پروتوکورم را ایجاد می کند ممکن است، سپس برگ و جوانه و ریشه غده ای ظاهر می شود.
194
چگونگی رویش دانه در تک لپه
باقی ماندن دانه ها زیر خاک
ریشه های اولیه که از ریشه جه بوجود می آیند بزرگ نمی شوند.
ایجاد ریشه های ثانویه( ریشه های نابجا) از گره های پایینی
خروج گیاه جوان از خاک از طریق رشد طولی محور میان لپه و قاب ساقه
تحریک رشد بافت محور میان لپه و قاب ساقه و توقف رشد ریشه های ثانویه و ساقچه به کمک هورمون های رشد
توقف رشد طولی محور میان لپه و قاب ساقه و خروج ساقه چه از درون قاب ساقه و ایجاد ریشه های نابجا از نخستین گره ساقه به علت کاهش هورمون رشد
195
چگونگی رویش دانه در دولپه ای
جذب آب
تورزسانس جنین و آندوسپرم
شکاف پوست دانه
خروج ریشه چه از سفت
رشد محور زیر لپه
رویش برون خاکی
رویش درون خاکی
خروج ساقه چه از بین لپه ها
ایجاد برگ حقیقی و محور بالای لپه
196
پراکندگی دانه و چگونگی آن
اهمیت: یکی از عوامل مهم انتشار گیاهان در طبیعت است.
چگونگی انجام پراکندگی:
به کمک باد
آب
جانوران
حشرات
پرندگان
پستانداران
بخش بیرونی دانه ها به صورتی تغییر می یابد که انتقال را ساده کند.
پایان
197