به نام آنکه در همین نزدیکی است
موقعیت مسجد در شهر
تاریخ و زمان بنای مسجد جامع
اعدادی که جای جای مسجد ورامین باقی مانده حاکی از آن است که مسجد در اوایل قرن 8 یعنی سالهای 722 . 726 ساخته شده و در زمان شاهرخ تیموری تعمیر شده است.
آقای نصرت اله مشکوتی از سلاجقه تا صفویه راجع به بنای مسجد جامع و تکمیل آن چنین می نویسد: (معلوم می شود که بانی ساختمانی مسجد ابوسعید بهادرخان است که بدست یاری محمد فرزند محمد قوهدی (قوهه ای) در سال 722 هجری به بنای این مسجد پرداخته از این رو بایستی تاریخ آغاز ساختمان جامع را سال 722 هجری بدانیم، در مدخل در ورودی شبستان زیر گنبد در درون دو قاب آجری لوحی از زمان شاهرخ بهادر تیموری نصب شده که می رساند پایان ساختمان مسجد در زمان سلطنت شاهرخ و به سعی امیر غیاث الدوله یوسف خواجه در تاریخ محرم سال 821 هجری انجام یافته قسمتی از متن لوح در قاب سمت راست و بقیه در قاب سمت چپ نوشته شده بدین ترتیب بایستی تزئین شبستان و گچبری محراب و زیر گنبد از آثاری باشد که باقر شاهرخ اتمام پذیرفته است متاسفانه تاریخ این لوح هم مانند تاریخ پایان کتیبه از بین رفته است بدین ترتیب سه تاریخ در ا ین جامع به نظر باستان شناسان رسیده است اولین تاریخ آن سال 722، دومین تاریخ 726 هجری که بایستی مجموعه بنا باستثنای تزئینات دوره تیموری در فاصله دو سال فوق الذکر به پایان رسیده باشد.
اهمیت مسجد جامع ورامین
مسجد جامع ورامین تقریباً کامل ترین نمونه معماری مسجد سنتی ایران است از نظر مولف تاریخ کمبریج اهمیت مسجد جامع ورامین از آن جهت است که می توان مرحله ای از تکامل معماری اسلامی را مشاهده کرد که از 2 قرن قبل از بنای این اثر ابداع و در مسجد اصفهان به اوج خود رسیده است.
از طرفی بعضی این مسجد را از نمونه های کامل مساجد 4 ایوانی دانسته اند که نه تنها از لحاظ عظمت ساختمان و گنبد آجری دارای مقام و منزلت صنعتی مهمی است بلکه بواسطه داشتن تزیینات فراوان کاشیکاری معرق و گچبری و کتبیه های تاریخی و انواع خطوط مختلف جزء آثار مهم هنری ایران به شمار می رود. ظاهراً هنر کاشیکاری از نوع معرق برای اولین بار در مسجد ورامین بکار گرفته شده است.
طرح بنای مسجد جامع
طرح بنای مسجد جامع ورامین مستطیلی است که طول آن حدود 66 و عرض آن حدود 43 متر و نقشه ای به ظاهر بسیار ساده و سرراست دارد.
مصالح بکار رفته در این بنا آجرهایی است که ابعاد آن 24×24 سانتیمتر است بافت و نحوه ترکیب آجرها جابجا فرق می کند بدین ترتیب که ضمن اینکه در ساختمان بنا به کار رفته در عین حال نما و تزیین آن نیز می باشد.
بخشهای مختلف مسجد
قبلاً اشاره کردیم که مسجد جامع ورامین از بناهای 4 ایوانی است یعنی در اطراف حیاط مرکزی چهار ایوان
1- شمالی (که شامل مدخل بنا می شود)
2- جنوبی (که شامل گنبد و ملحقات آن میشود)
3- ایوان شرقی
4- ایوان غربی می باشد.
جهت بنا رو به شمال است و می توان سه بخش مجزا در آن تشخیص داد:
1- مدخل و سردر مسجد.
2- قسمتهای طاقدار که خود شامل دو بخشی شرقی و غربی می شود.
3- بخش اصلی مسجد که دارای گنبد بزرگ است.
1- ایوان شمالی (سردر یا مدخل)
سر در یا ایوان شمالی که متاسفانه رو به ویرانی است نسبتاً کوتاه ساخته شده است و ارتفاع آن حدود 12 متر است و نسبت به گنبد (حدود 23 متر ارتفاع) کوتاه ساخته شده است ظاهراً به این علت کوتاه ساخته شده تا گنبد نمایان باشد در دو طرف آن دو نغول مستطیل شکل دو طبقه ارتفاع بنا را شکسته است در دو سوی ایوان دو ستون نما می باشد. (اندازه دهانه ایوان 80/5 و عمق آن 60/3 متر ذکر شده است.)
در بالای مدخل ورودی مسجد کتیبه ای در یک کادر مستطیل شکل به اضلاع 60/2×30/1 متر تعبیه شده زمینه کتبیه لاجوردی و کاشیها فیروزه ای است قسمت اعظم این کتیبه از بین رفته است و در مرات البلدان که از زمان تالیف آن بیشتر از یک قرن می گذرد اشاره شده که سالم بوده و کتیبه خوانده می شده مولف فوق الذکر توانسته عبارات زیر را از روی آن کتبیه یادداشت کند (ذکر القدیم اولی بالتقدیم وی هذه العماره الجامع و سایر المنازل الاعلی موسی السلطان المعظم و الخاقان الاعظم و مالک
الرقاب الامم و السلطان السلاطین العرب و العجم ابوسعید بهادرخان خلدالله سلطانه العبد الضعیف محمد بن محمد بن منصور القوهدی تقبل الله المرضاته بسعی ولده الخلف الحسن بن محمد سلمه الله تعالی سعید فی شهور سنه 722)
ترجمه: در ابتدا یاد خداوند قدیم سزاوارتر است این مسجد و سایر بناهای رفیع به امر پادشانه عالیجاه شاه شاهان فرمانروای امتهای (ملتهای) عرب و عجم ابوسعید بهادر خان که خداوند سلطنت او را جاویدان فرماید، توسط بنده ضعیف محمد بن محمد بن منصور قوهدی (قوهه ای) که خداوند کارهای خیر او را قبول بفرماید و با کمک فرزند خلف و نیکوکارش حسین بن محمد که خدواند او را سلامت بدارد در ماههای سال 722 (ه.ق) بنا گردیده.)
این کتیبه به خط ثلث بوده، مولف مرآت البلدان رنگ سفید و در کتاب فهرست بناهای تاریخی خط کتیبه را ثلث سیاه و در متن لاجوردی ذکر کرده است.
ظاهراً در بالای این کتیبه نیز کتیبه دیگری وجود داشته که سه طرف ایوان را دور می زده و فعلاً اثر ناچیزی از آن به جا مانده است ابعاد این کتیبه حدود 70 سانتیمتر و عرض و 40/10 متر طول داشته است علاوه بر کتیبه ها در بخش سر در تزیینات بسیار متنوع و استادانه و پرکاری از جمله طرحهای اسلیمی و گره چینی و رنگهای آبی و فیروزه ای و لاجوردی کاشیکاری شده که قسمت اعظم آنها فرو ریخته و از بین رفته است.
2- ایوان شرقی
شامل ده طاق کوچک و یک طاقنمای بزرگ در وسط است که بر روی هم راهروی مسقفی را تشکیل دهند ارتفاع بنا در این بخش حدود 15 متر می باشد ظاهراً از همین ایوان دربی ارتباط با خارج بنا را ممکن می ساخته است در این قسمت تزیینات از انواع کاشیکاری یا گچبیری اثری دیده نمی شود
تزیینات آن فقط اختصاص به قسمت فوقانی این بخش دارد که اسامی مقدس الله، محمد و علی به نحو جالبی در سه جهت دیده می شد بین طاق نمای چهارم و پنجم در سمت جنوب مسجد کتیبه ای به این شرح روی دیوار به چشم می خورد (عمل علی قزوینی خدایش بیامرزد)
3- ایوان غربی
در ضلع غربی گرچه در سالهای اخیر قرینه ضلع شرقی بنا احداث شده ولی قبل از آن اثری از آن نبود البته بعد از حفاری در عمق حدود 5/2 متر اثری از پایه ستونها در زیر خاک نمایان شد که قرینه ایوان شرقی بود و به همین علت آنرا بازسازی کردند عده ای از محققین عقیده دارند ضلع غربی قرینه ضلع شرقی نبوده بلکه ضمایمی داشته که شامل مدارس معروف فتحیه و رضویه می شده که از مدارس شیعی معروف آن زمان بوده است.
اینکه ضلع شرقی ایوان تقریباً بطور کامل سالم
باقی مانده ولی ضلع غربی کلاً از بین رفته چه
علت یا عللی می توانسته داشته باشد چندان
مشخص نیست. عده ای جریان سیل را عامل
تخریب آن می دانند اینکه مسجد در مواردی در
مسیر هجوم سیل قرار گرفته تقریباً محرز است.
ایوان جنوبی مسجد جامع ورامین که به گنبد خانه منتهی می شود این ایوان 55/10 طول و 10/4 عرض و ارتفاع آن 15 ذرع ذکر شده است.
این ایوان از نظر تزیینات پرکارترین و زیباترین قسمت مسجد است و تزیینات آن شامل کاشیکاری، آجرکاری با آجرهای تراش، مقرنس کاری و کتیبه هایی با خط بسیار خوش از نوع ثلث و بنایی ایجاد کرده اند. در دو سمت شرق و غرب این ایوان به وسیله دو طاق به شبستان راه پیدا می کند که این طاقها با لچکیهای گچبری با طرحهای گل و بوته گلهای شش پر تزیین شده است.
در ابتدای ورود به ایوان توسط ستون نمایی که در جنب ایوان می باشد و با کاشی فیروزه ای رنگ و آجر تزیین شده قسمت جنبین ایوان نیز به وسیله آجرکاری با شکلهای ستاره ای هشت پر و صلیبی تا زیر کتبیه به صورت آجرهای برجسته تزیین شده است. در قسمت روبروی ایوان تزیینات تا زیر کتبیه سه وجهی ایوان بدین شرح می باشد در وسط به وسیله یک طاق با قوس جناقی به گنبد خانه راه پیدا می کند دور قوس طاق دارای گچبری بسیار زیبا و پیچکهای گچبری می باشد با طرحهای گیاهی در جنبین این طاق (مدخل ورودی) درون قابهای مستطیل شکل چهار کتیبه گچی وجود دارد دو تا در پایین و دو تا در بالا. کتیبه های زیری قرینه هم می باشند از کتیبه سمت راست چیزی باقی نمانده ولی نیمی از کتیبه سمت چپ باقی مانده. این کتیبه ها درون طاقنمایی با عمق بسیار کم با حاشیه گچبری ساخته شده اند و در بالای این دو، دو کتیبه دیگر است که زمان تعمیر مسجد در زمان شاهرخ را بیان می کند.
4- ایوان جنوبی
در این بخش علاوه بر کتیبه فوق کتیبه های دیگری بشرح زیر وجود دارد:
دور تا دور سر طاق ایوان کتیبه ای کم عرض به خط بنایی است که در آن کلمات الله، محمد، علی تکرار شده است.
در قسمت میانی ایوان کتیبه ای سه وجهی در کادری مستطیل شکل که در بالای آن گچبری گل برگ فرا گرفته عرض این کتیبه 1 متر و طول آن حدود 20 متر است این کتیبه به صورت مادر و بچه (جلی و خفی) می باشد و دو قسمت دارد:
الف: در قسمت پایین به خط ثلث درشت با گچ آِات 10 و 11 سوره جمعه نوشته شده است.
ب: در قسمت بالای کتیبه به خط کوفی دو سوره
ماعون و اخلاص کتیبه شده است.
گنبد و گنبد خانه مسجد جامع:
گنبد مسجد جامع از سایر بخش های بنا ارتفاع بیشتری دارد و سر در ورودی و سر در شبستان هر دو کوتاه ساخته شده است تا گنبد به خوبی نمایان باشد، گنبد مسجد جامع بر روی پایه ای قرار گرفته که در ابتدا 4 گوش و بعد وسیله سه کنج به 8 ضلعی و 8 ضلعی به 16 ضلعی و بعد به دایره تبدیل شده است اضلاع مربع 5/10 ×5/10 و ارتفاع طاق سفلای گنبد تا کف صحن 25/17 متر و ارتفاع طاق 25/23 متر می رسد.
گرچه بعضی از محققین (مهندس پیرنیا) گنبد مسجد را دو پوسته پنداشته اند ولی نظر اکثریت محققین بر یک پوسته بودن گنبد است. در داخل گنبد عناصر اجزا تزیین بسیاری به چشم می خورد که عبارتند از اضلاع شرقی و غربی گنبد خانه که هر کدام بوسیله 2 طاق جناقی به محوطه های جنب گنبد خانه منتهی می شود. دور این طاق ها که درون کادر مستطیل شکل قرار دارند با نقوش دایره ای و برگی شکل گچکاری شده است با لچکیهایی که بین پا کار قوس تا تیزه آن و کادر مستطیل شکل ایجاد شده نیز با نقوش گل و برگ گچکاری شده و در وسط هر کدام از آنها درون دایره کلمه (الله) نوشته شده است. طرح گچبری هر کدام از لچکیها با طرح روبروی خود کاملا شبیه است. دور این کادر مستطیل شکل در یک کادر دیگر به عرض 48 سانتی متر بر زمینه کاشی فیروزه ای با آجر تراش دار و قالبی کتیبه ای کوفی گوشه دار نوشته شده است این کتیبه ها سه طرف طاق ها را دور می زنند و تا ارتفاع 5/2 متری آنها ریخته است. فاصله ی بین دو طاق را با طرح های تزیینی آجرکاری بصورت 7 یا 8 آجرهای برجسته و فرو رفته ایجاد کرده اند که در قسمت های پایین مسجد از بین رفته اند ولی قسمت های بالایی باقی مانده است، در بالای مربع در زیر گنبد کتیبه ای به خط ثلث از ابتدا تا پایان آیه ی هشت سوره ی جمعه کتیبه شده و در انتها سنه 726 مشهود است.
در هشت ضلعی در ضلع غربی و شرقی دو نورگیر ایجاد شده که علاوه بر تامین نور گنبد را نیز سبکتر کرده است. پس از این مرحله معمار 8 ضلعی را تبدیل به 16 ضلعی کرده و در هشت ضلع از شانزده ضلع بصورت یک در میان نور گیرهای دیگری تعبیه شده است که همان عملکرد نورگیرهای پایین را دارند، سپس 16 ضلعی تبدیل به دایره شده و گنبد را استوار کرده است.
بر روی دایره گنبد بر روی آجرها در کاردهای مربع کلمات الله، محمد و علی به صورت متداخل کتیبه شده اند در بعضی هم دو کلمه الله متداخل کتیبه شده است، هر کدام از این مربع ها به رنگی می باشند که رنگ های بکار گرفته سفید قهوه ای روشن و فیروزه ای است. در اطراف طاق های متداخل شرقی و غربی گنبد که به فضای جنبین گنبد خانه منتهی می شود کتیبه هایی به خط کوفی تزیینی بر زمینه ای از کاشی فیروزه ای با کاشی بدون لعاب نوشته شده. این کتیبه ها سه طرف طاق ها را دور می زنند.
در عرقچین گنبد نیز طرحهای آجر و کاشی و شکل شمسه دیده می شود.
طاق های مسجد جامع ورامین از نوع طاق های چهار بخش (چهار ترک)می باشد این سبک که ظاهرا به تقلید از معماری غربی در ایران رایج شده در واقع یک طاق چار ترک پیکره ای است که از تقاطع دو طاق هم آهنگ هم ارتفاع و هم عرض حاصل شده است. فایده ی این نوع طاق آن است که می توان دیوارهای تالاری را که طاق آنرا می پوشاند کاملا حذف کرد. نظیر چنین طاق هایی در مسجد جمعه نطنز و مسجد قدیمی شیراز وجود دارد.
محراب:
محراب مسجد جامع ورامین حدود 90/3 متر عرض 35/1 متر عمق و حدود 6 متر ارتفاع دارد از پایین تا ارتفاع 3 متری محراب عاری از هر گونه تزیینی است که بعضی محققین اعتقاد دارند که این محراب از ابتدا به همین صورت بوده و در حقیقت بنا به دلایلی نیمه کاره باقی مانده است نظر دیگری وجود دارد مبنی بر اینکه دست حوادث و گذشت روزگار گچبریها و تزیینات پایین محراب را از بین برده است. محراب مسجد جامع ورامین با محراب مساجد جامع مرند و مسجد جامع اورمیه قابل مقایسه است.
در محراب این مسجد کتیبه هایی وجود دارد که به خط ثلث و خط کوفی ساده و کوفی تزیینی نوشته شده اند، کتیبه هایی در لابه لای نقوش گیاهی و اسلیمی با طرح های لانه زنبوری به گونه ای پر کار و استادانه در سطوح و قاب های مستطیل شکل در اندازه های بزرگ به روش تراش و برجسته کاری خاص دوره ی سلجوقی است ولی در دوره ی ایلخانیان با ضخامت و برجستگی بیشتر و به مراتب پر کارتر انجام گرفته است گچ را با لوازمی مانند نقاله، بوم خوار، دمبر و غیره تراش داده اند.
کتیبه ها و لوایح محراب به شرح زیر است:
لوح اول: که بصورت یک کادر (حاشیه) کل بقایای موجود محراب را در بر می گیرد که در بعضی از نقاط آن به خط کوفی گوشه دار کلمات لا اله الا الله و الله اکبر مشاهده می شود.
لوح دوم: این لوح که برجسته ترین بخش محراب را شامل می شود قوس طاق محراب و لچکیهای بالای محراب را در بر می گیرد و خود درون یک کادر مستطیل شکل به عرض نیم متر سه طرف محراب را دور می زند و دارای کتیبه ای به خط کوفی با حروف پهن و باریک که اصطلاحا ( مادر و بچه یا جلی و خفی نامیده می شود) کتیبه مادر آیاتی از سوره هفدهم قرآن مجید (الاسرا) می باشد.
لوح سوم: این لوح دور تا دور محراب و قوس محراب را در بر می گیرد و به صورت مادر و بچه به خط کوفی ساده باشد.
لوح چهارم: در منتهی الیه بخش بالای تزیینات گچبری در سمت چپ محراب لوح مستطیل شکل و عمودی که با حواشی طول و عرض حدود (3×1) است.
پایان
شادوخرم باشید