مرمت بنا
معرفی تاریخی بنا:
خانه امیر لطیفی از سمت جنوب به مرکز محله و بازار قدیمی نعلبندان مرتبط می شود و در پشت مسجد جامع گرگان قرار دارد .
بانی آن مرحوم مهدی خان ملک می باشد و قدمت خانه به اواخر دوره قاجاریه می رسد .
این خانه با وسعتی حدود هزار متر مربع شامل دوبخش است بخش نخست و هسته اصلی ساختمان در دوطبقه و بخش های خدماتی در یک طبقه ساخته شده اند .
هسته اصلی بنا تقریبا دو طبقه با یک طرح مشابه اجرا شده است .
دارای یک سه در میانی ، دو راهرو و جهت دسترسی به طبقه فوقانی و سپس یک سه دری در هر سو میباشد .
سایر بخش های خدماتی نظیر : انبار ، اشپزخانه ، حمام و … در دوسوی شرق و غرب حیاط در یک طبقه ساخته شده اند .
پلان طبقه همکف:
نمای شمالی:
پلان زیرزمین:
مستندات الحاقی بنا :
در خصوص این بنا باید گفته شود که اندود جداره بخش خدماتی کلا الحاقی است ضمنا دیوار ایجاد شده برجایگاه دستشویی قدیمی منزل و حمام هم الحاقی که در جای فوق ساخت و ساز شده است .
در انتهای راهرو جناح غربی بخش خدماتی در جرز دیوار ، محل درب ارتباطی مشهود است که مسدود گشته است .
همچنین در قسمت شمال شرقی جنب هسته اصلی ساختمان دو طبقه هم دیواری الحاقی به چشم میخورد که این منزل را از مجموعه کل جدا سازد .
مطالعه ساختار کالبدی – عملکرد سازه ای و بصری بنا همراه با سونداژ:
کالبد این منزل درست مثل تمام منازل سنتی این محله می باشد و از نظر سازه ای بخش های خدماتی دارای دیوارهای باربر ، یک طبقه می باشد اما هسته اصلی منزل با سازه چوبی ، خشت ، آجر و ملات ( ساروج ) ساخته شده است .
بر اساس سونداژ های انجام شده در بنا کف اتاق های بخش خدماتی بر روی خاک معمولی بنا شده بود که در برهه ای از زمان فرش آن برداشته و کف آن سیمانی گشته است .در داخل سونداژ آثار پایه های چوبی به چشم می خورد .شاید کف انباری در مقطعی چوبی بوده است پی ساختمان به طور کلی بر سطح خاک معمولی کار شده است.
ساختار پله های راهرو دسترسی دارای سازه چوبی است که با آجر فرش شده است .
کف محوطه هم با آجر فرش و قلوه سنگ مزین گشته است .
شناسائی تاسیسات زیر بنایی:
در خصوص تامین آب مصرفی ساکنین بنا طبق روال قدیم یا از آب انبار های همجوار منزل مثل: آب انبار شیرکش و دربنو و… استفاده می شده است یا خریداری آب ازچشمه سرگو تامین می شده است .بعد از حفرچاه های عمیق برای تامین آب شهر قسمتی از محلات لوله کشی شد.آب حوض از قنات های شهری تامین می شد، که فعلا کور شده اند .
به وسیله یک کانال روباز آبهای سطحی ، نزولات اسمانی و فاضلاب بخش های خدماتی بعد از عبور از چند منزل به جوی گذر و در نهایت به رودخانه زیارت وارد می شده است .
چاه فاضلاب منزل به صورت چاه جذبی سنتی بوده است .
آسیب نگاری:
1- آسیب های کلی
2- آسیب پی
3-آسیب دیوار
4-آسیب محوطه و کف
5- آسیب سازه
6-آسیب تزئینات
7-آسیب فضایی
8-آسیب منظری
9-آسیب زیرساختاری
آسیب های کلی :
عوامل طبیعی
عوامل انسانی
عوامل طبیعی :
1-رطوبت اشباع:
جداره های دیواره های حیاط ، نشست و ایجاد ترک
2- رطوبت تصاعدی :
اندودهای داخلی اتاق ها ، طبله کردن جداره دیوارهای اتاقهای خدماتی ،طبله کردن جداره اتاقهای بخش اصلی ( 2طبقه )
3-رطوبت موئینگی :
جداره دیوارهای هسته اصلی ساختمان دوطبقه
4-تاثیر نزولات آسمانی :
سقف + شیر سرها
5-تغییرات درجه حرارت روز و شب :
سقف سفالی( شکستگی سفال ها )
سطوح چوبی بازشو ها ( درب و پنجره)
عوامل انسانی :
1-آسفالت :
اشباع رطوبت در جداره بیرونی ساختمان و اندود داخل( جناح شرقی )
2-ازبین رفتن خط آسمانه
آسیب پی :
با توجه به سونداژ به عمل آمده مشخص گردیده که پی ساختمان شفته آهک نیست و بر خاک بکر زمین استوار شده است در نتیجه بر اثر نفوذ رطوبت زمین نشست کرده و ساختمان اصلی در جهت شرقی دچار نشست یک جانبه گشته که این مسئله باعث لهیدگی آجرهای دیوار ، طبله کردن اندود دیوار حیاط ، خارج شدن تیر حمال سازه چوبی از راستای شاقولی ، تابیدگی ( پیچ خوردگی ) چوب های کف ، سقف و کف چوبی طبقه دوم هم دچار کشیدگی به طرف شرق شده است.
آسیب دیوار ها :
دیوارهای باربر قسمت اتاق های خدماتی به واسطه نفوذ رطوبت موئینگی دچار تضعیف ساختار شده است و همچنین تجزیه شیمیایی اندود داخلی را سبب گشته است .
تابیدگی سقف چوبی ،طبله کردن جداره سیمانی و جداشدن از اندود زیر در دیوارهای غیرباربر بخش اصلی ساختمان که سازه چوبی و نعل درگاه های چوبی دارد کاملا مشهود است .
دیوارها به واسطه نشست و رطوبت دارای ترک میباشند .جداره دیوارهای شرقی و غربی طبله کرده و در دیوارهای شمالی اندود نمای ساختمان از اندود کاهگل جدا شده است و خود اندود کاهگل هم دچار از هم گسیختگی و سستی گشته است .
آسیب های سازه ای :
به واسطه انکه در این معماری عنصر چوب ، به عنوان سازه اصلی بنا مطرح است به واسطه نشست چوب های حمال باربر از راستای خود منحرف شده و در جهت نشست دچار لهیدگی و ترک شده اند.
ضمنا تاثیر باد و باران تغییرات درجه حرارت و تغییرات رطوبت نسبی و نفوذ درچوب هم باعث تثبیت ساختار ان شده است .
آسیب های محوطه و کف :
براساس سونداژ به عمل آمده در کف منزل مشخص گردیده که کف با خاک دستی و نخاله پر شده است و کف سازی سنگی و آجری بر روی آن کار شده است.
وجود بیولوژیکی گیاهان بر روی قسمت های کف و وجود باغچه و پایین بودن سطح حیاط بنا نسبت به کوچه اسفالته ، رطوبت را کاملا در خود محبوس نموده است .
نشست جرز دیوارها به واسطه رطوبت کف سازی سنگی بنا کاملا رطوبت اشباع بنا را نشان میدهد .تاثیرات رطوبت موئینگی کاملا بر جداره به چشم می آید.
آسیب تزئیناتی (وابسته به معماری ):
اگر بازشو های بنای فوق را یک فرم تزئینی در نظر بگیریم مشخص میگردد ،که به واسطه نشست و وجود رطوبت ، نعل درگاههای بازشو دچار تابیدگی و از هم گسیختگی از جداره شده اند .
تاثیر نوسانات درجه حرارت و رطوبت نسبی هم ،سطوح بازشو ها را خراب کرده است .
قسمت های شیر سر و تخته های تزئینی زیر سقف هم ، به واسطه رطوبت و حرکت اتاق ها دچارشکستگی ، پوسیدگی و ریزش شده اند .
ایوان چوبی قسمت شرقی ساختمان به واسطه نشست ، دچار تابیدگی ، کشیدگی به واسطه چند جانب گرا بودن چوب گشته است.
آسیب فضایی:
فضای موجود پیرامون این بنا از دیدگاه آسیب شهری را میتوان به سه قسمت تقسیم کرد :
1- ساخت و ساز معماری جدید در کنار معماری سنتی
2- اسفالت کف گذر ، باعث ایجاد رطوبت تصاعدی در بنا شده است .
3- تردد وسایل نقلیه درگذر
آسیب منظری :
بنای فوق درجوار بازار و مسجد جامع قرار دارد .همان طور که میدانیم خط اسمانه بافت محله های سنتی ، دارای تعریف خاص خود می باشد . که وجود ساختمان های جدید مسلما این خط اسمانه را از بین میبرد .
بافت سنتی شهر های ما با ان معماری خاص خود دارای توازنی بود که متاسفانه ارام ارام ان توازن از بین خواهد رفت .
در حریم مسجد جامع بر روی زمین وقفی پارکینگ طبقاتی شهرداری درحال اجرا است که تاثیر بسزایی برروی بنا خواهد داشت .
آسیب زیر ساختاری ( قنات ، چاه ،کانالهای آب و فاضلاب )
کانال موجود در منزل برای عبور ابها حاصل از نزولات اسمانی و فاضلاب منزل است این کانال مسلما در روند چندین ساله رطوبت ، دچار تنش شده است که باعث تضعیف اجرهای کف شده و ملات ها ، تجزیه شیمیایی – ساختاری شده اند که احتمالا نفوذ رطوبت را دو چندان میکند رشد گیاهان در لابه لای کف سازی هم نشانگر رطوبت است.
تحلیل آسیب ها :
با تعمق در این بنا مشخصا وجود رطوبت حبس شده در پی ، جدارها و اندودها معضلی است است که باید سریعا به ان رسیدگی شود چرا که اگر رطوبت را باتکنیک های مرمتی بزداییم میتوانیم راحت تر کارهای مرمتی بعدی را در این بنا تعمیم دهیم .مسئله دیگر تاثیرات نوسانات رطوبت نسبی و درجه حرارت اقلیم منطقه است که بی تاثیر بر اندودهای جداره داخلی حیاط ، بازشوهای تزئیینی وایوان چوبی نبوده و نیست چراکه به عینه و ملموس و مبرهن است .
در نتیجه دوعامل شاخص در این بنا وجود دارد :
1-رطوبت که شکل های گوناگون خود را نشان میدهد : رطوبت اشباع ، تصاعدی ، موئینگی ، نشست پی ، تجزیه و پوسیدگی اندود و چوبهای بازشوها و خشک شدگی انها ، پوسیدگی شیر سرها و چوب های تزئینی سقف
2-تاثیرات اقلیم که نوسانات رطوبت نسبی ودرجه حرارت با ایجاد تنش و رطوبت موجود باعث اسیب های جدی برساختار سقف ، اندودها و …گشته است .
طرح احیا :
زنده کردن و حیاط بخشیدن مجدد به یک بنا ، یعنی احیا ، بنا بیماری است که بعد از اگاهی از بیماری ان اسیب شناسی و تجویز دارو و درمان طرح تعمیر و مرمت می رویم تا مجددا روح زندگی را با احیا در ان بدمیم .لذا در ابتدای امر خود مشاور با توجه به جایگاه مناسب این بنا عملکرد مهمانسرای میراث را پیشنهاد میکند.اما اگر منظور از احیا همان مرکز اسناد ، ارشیو و کتابخانه که نقطه نظر میراث است باشد خالی از بذل توجه نیست .
آسیب ها ، عارضه ، راهکار (درمان ) :
1- رطوبت اشباع :
نشست جرز دیوار شرقی اتاقهای خدماتی و ساختمان اصلی و ایجاد ترک
درمان :
1- ایجاد ناکش
2-دخالت در پی
رطوبت تصاعدی :
تجزیه و پوسیدگی اندود اتاقهای خدماتی ، سست شده بند کشیها طبله کردن اندود سیمانی قسمت جناح شرقی
درمان :
1- ایجاد ناکش در اتاق های فوق
2- برداشت و تجدید اندود جدید
3- تجدید بندکشی
4- برداشت و اجرای اندود گچ وخاک با کمی پریمال
رطوبت موئینگی :
تضعیف ساختاری اجر جرز های دیوار و خشت های موجود ، تجزیه و ریزش و پوسیدگی ملات و بند کشی جرز دیوارها ، طبله کردن و ریزش اندود جداره بیرونی ساختمان
درمان :
1-ایجاد ناکش
2- برداشت بند کشی سست شده و تجدید ان
3- دراوردن اجرهای پوک شده و جایگزینی اجرهای جدید
4-تجدید اندود
تاثیر نزولات اسمانی:
پوسیدگی شیرسرهای سقف، شکستگی و جابه جای سفال ها ، ریزش و پوسیدگی تخته های تزئینی زیر سقف
درمان :
1- تعویض کامل سقف سفال پوش وایجاد مجدد ان با چوب های تازه و سفال جدید
تغییرات درجه حرارت و رطوبت نسبی :
به واسطه تنش ایجاد شده در سفال های سقف و شکستگی و جابه جایی انها ، سقف اسیب دیده است ،اسیب دیدگی ایوان شرقی و بازشو ها
درمان :
1- تعویض و برداشت احیای سقف سفالی
2- تعویض چوبهای ایوان شرقی و ایوان
3- اصلاح بازشو ها با پاک کننده ها ، زدن روغن جلا
اسفالت شهری :
اشباع رطوبت در جدار بیرونی و داخلی بنا ، ریزش اندود داخلی و بیرونی
درمان :
1-ایجاد ناکش
2-تجدید کاهگل دیوار
پایان…