آثار و مدارک باستان شناسی به جای مانده از فرهنگهای کهن در سرزمینها ی گوناگون خاور میانه و آسیای غربی نشان می دهد ،که صندلی بعنوان وسیله ای برای نشستن از هزاران سال پیش به شکل های گوناگون وجود داشته است.
مدارک موجود نشان می دهد که قدیمی ترین چهار پایه موجود درمنطقه خاور نزدیک باستان از حفریات باستان شناسی تپه چشم علی در جنوب شرق تهران (شهرری) در کاوش های اریک اشمیت در سالهای 6-1934 به دست آمده است
. این چهارپایه که متعلق به نیمه دوم هزاره ششم پیش از میلاد است با مخلوطی از گل رس و شن و کاه ساخته شده است . خمیره و پوشش آن قرمز رنگ است و در بخش پیش از تاریخ موزه ملی ایران نگهداری می شود.
این چهار پایه طوری ساخته شده است که به لحاظ وزن و استحکام به راحتی می تواند وزن انسان را تحمل کند
اما قدیمی ترین نمونه صندلی در ایران، در نقش برجسته ای بر مهره ای از جنس سنگ یمانی آبی رنگ از دوره عیلام نقش شده است .
در این نقش تصویر یکی از پادشاهان عیلامی به نام شیلهک – این شوشیناک را نشان می دهد، که در حال اهداء شئیی به دخترش می باشد. در این تصویر پادشاه عیلامی بروی صندلی نشسته است که لبه تکیه گاه آن گرد و به حالت برگشته می باشد و پایه های آن به شکل، سم یک حیوان نشان داده شده است ،این قطعه مهر و نقش روی آن متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد می باشد
ایرانیان باستان همچنین از تخت خواب نیز استفاده نموده و می توان بنابر شواهد و مدارک باستان شناسی مطرح نمود، که ایرانیان جزو اولین مردمانی بوده اند که از تخت خواب به عنوان مبلمان محل زندگی استفاده می کرده اند.
با آغاز دوره صفوی و سپس دوره قاجار که آغاز گر حضور اروپائیان در سرزمین ایران محسوب می گردد. و نیز مسافرت شاهان قاجار به فرنگ، مبلمان نوع اروپایی به دربار شاهان صفویه و قاجار و پس از آنها در دربار پهلوی راه می یابد.
در این دوران تعدادی مبلمان یا بهتر است بگوئیم تخت یا صندلی توسط هنرمندان ایرانی ساخته می شود که امروزه زینت بخش موزه های کشور می باشد .
نظیر تخت طاووس و تخت یا صندلی نادری که امروزه در موزه جواهرات ملی نگهداری می شود. تخت مرمر که از سنگ یکپارچه مرمر و به دست هنرمندان ایرانی ساخته شده و در عمارت کاخ گلستان نگهداری می شود.
تخت مرمر
تخت طاووس
صندلی نادری
تخت نادری نام اریکه سلطنتی است که به دستور فتحعلی شاه قاجار توسط جواهر سازان و صنعتگران ایرانی ساخته شده است. این تخت مرصع و میناکاری شده شامل ۲۲ هزار سنگ و جواهر قیمتی است که برای اردوکشی به چمن سلطانیه زنجان در ۹ قطعه مجزا ساخته شد
این تخت تنها در مواقع سفر برای پادشاه حمل می شد و در بقیه اوقات در خزانه سلطنتی نگهداری می شد
تخت نادری
تَختِ طاووس که در آغاز «تخت خورشید» نام داشت، یکی از تخت های جواهر نشان سلطنتی ایران است که به مباشرت حاجی محمد حسین خان صدر اصفهانی (نظام الدوله)، صدر اعظم فتحعلی شاه و به فرمان فتعلی شاه در سال ۱۲۱۶ هجری قمری توسط جواهرسازان اصفهان ساخته شد
از سال ۱۲۲۴ قمری، از نخستین شب ازدواج فتحعلی شاه با طاووس تاج الدوله(که نه ساله بود) بر روی این تخت، تخت به نام وی، تخت طاووس نامیده شد. این تخت هم اکنون در موزه جواهرات بانک مرکزی است.
تَختِ طاووس
این تخت به دلیل وجود طرح دو طاووس پرگشوده که در پشت آن قرار داشت به این نام شهرت یافت. پرهای زیبای این طاووس ها با جواهراتی چون : یاقوت، زمرد، مروارید، یاقوت کبود و سنگهای گران قیمت دیگری تزیین شده بودند
تَختِ طاووس
بنای ایوان تخت مرمر قدیمی ترین بنای کاخ گلستان تهران است
بنای ایوان تخت مرمر قدیمی ترین بنای کاخ گلستان تهران است.
نام آن از تخت مرمرینی است که در دوره فتحعلی شاه ساخته شده و در ایوان اصلی آن قراردارد. این تخت شامل ۶۵ قطعه مرمر یزد است.
این بنا جای تاجگذاری و مراسم سلام نوروزی شاهان قاجاربود. آخرین مراسم برگزار شده در این محل، جلوس رضا شاه پهلوی در آذر ماه ۱۳۰۴ خورشیدی بوده است.
تخت مرمرینی
تخت مرمرینی
در 1221 فتحعلی شاه به سبب محفوظ نبودن ایوان تخت مرمر و دشواری جابجایی تخت طاووس ، دستور داد تختی بسازند که همیشه در وسط ایوان قرار داشته باشد. این تخت به تخت مرمر یا تخت سلیمانی مشهور شد. بر روی طارَمیهای (دست اندازهای دور تا دور تخت ) تخت مرمر اشعاری از فتحعلی خان صبا حک و زراندود شده است که دارای مادّه تاریخ ساخت تخت است . نام سازنده اصلی تخت ، محمدابراهیم ، نیز بر روی مجسمه ها حک شده است. طراح این تخت میرزا بابای شیرازی نقاشباشی است. تخت مرمر از 65 قطعه مرمر زرد معادن یزد در اندازه های مختلف ساخته شده است . ارتفاع آن یک متر است و نشیمنگاه آن از دو سطح 3*2 متر (سطح جلو) و 28ر1*70ر1 متر (سطح عقب ) تشکیل می شود. تخت بر دوش سه مجسمه دیو و شش فرشته و بر یازده ستون مارپیچی قرار دارد. بعضی از ستونها در زیر تخت و بقیه در کناره های تخت و هرکدام در پشت شیری قرار گرفته اند. بر روی سطح عمودی کنار دو پله جلو تخت ، نقش دو اژدها و در دوسوی پله اول دو مجسمه شیر حجاری شده است .
تخت مرمر.
همچنین می توان به نمونه کار هایی از صندلی و مبلمان که با تزئینات هنرمندانه هنر منبت ،معرق و خاتم توسط استادکاران به نام در دوره قاجار و پهلوی ساخته شده است اشاره نمود که امروزه زینت بخش موزه هایی نظیر موزه هنرهای ملی ایران می باشند.
درواقع می توان گفت استفاده از مبلمان در ایران از دوران باستان تا دوران معاصر در انحصار طبقه حاکم و بزرگان بوده است،واستفاده از این عنصر تجملاتی در واقع از دوره قاجار وپس از آن در عصر پهلوی کم کم مورد استفاده طبقه مرفه قرار گرفته وآنگاه دربین سایر اقشار جامعه متداول گردید.
صنعت چوب در اصفهان دوره قاجار و پهلوی
در شهرهایی همچون اصفهان منابع چوبی به دلیل وضعیت آب و هوا یی بسیار کمیاب است
موقعیت جغرافیایی ، آب و هوای نیمه بیابانی اصفهان انتظار داشتن جنگل های انبوه سرابی بیش نیست
اما وجود درختانی همچون زبان گنجشک ، زالزالک ، ارجن و یا به زبان محلی ارزن ، گلابی ، سپستان ، سماق ،توت ، وسک ، تاک ، پسته ، چنار، افرا، سپیدار ، جاز و سرو برای استفاده تولیدات داخلی تا حدودی پاسخگو بوده است . البته در دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی از چوب، علاوه در بخش صنعت در تمام خانه ها جهت روشنایی ، پخت و پز و ذغال سوزی نیز استفاده می کردند
توت
افرا
چنار
با توجه به کمبود چوب و استفاده از چوب در مصارف خانگی و تجاری، باز هم اصفهان در زمره تولیدکنندگان مصنوعات چوبی در دوره قاجار وپهلوی به شمار میرود. اصفهان از داعیه داران تولید برخی از هنرهای دستی از جمله ( خراطی ، منبت کاری ، معرق کاری ، مبل سازی ، درب و پنجره سازی و …)می باشد
دکتر ویلز در سفری که در عصر قاجار به اصفهان داشته مجذوب صنایع دستی و مصنوعات چوبی این شهر شده و در خاطرات خود در مورد آن آثار چنین نگاشته است: هنگام حضور در اصفهان مسجدی را مشاهده نمودم که ورود خارجی ها به آن مسجد ممنوع بود . پنجره های چوبی که با شیشه های رنگی مزین شده و منبری که از چوب ساخته شده بود و در کنار آن منبر، صنوق چوبی وجود داشت که توسط استادکاران اصفهانی با دست تزئین شده بود و توجه هر بیننده ای را جلب می کرد .در مکتبخانه ها وحجره ها قلمدان های زیبای ساخته شده از چوب ، قاب های آئینه و جلدهای منقوش شده که با روغن ، جلا یافته بودند وجود داشت . نظیر این آثار را تنها در مغازه های اجناس قدیمی استانبول و گاهاَ در عتیقه فروشی های لندن می توان یافت(ویلز، 1368: 238 ؛ کرزن، 1362: 53).
در سال 1307هجری شمسی اوایل دوران پهلوی ، به دنبال تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمدغفاری ، مصنوعات چوبی رونق از دست داده را دوباره بازیافت ، تاثیر و عملکرد این مدرسه حتی در اصفهان مشهود شد .
به دنبال آن چندین کارگاه خاتم سازی در شهر اصفهان به راه افتاد( دایره المعارف فارسی). منبت کاری در عصر پهلوی به شیوه سنتی عصر قاجار در شهرهای اصفهان ، گلپایگان ، آباده و سنندج رایج بود و بر روی تابلو ، مبل ، بوفه و میز با طرح هایی درشت و برجسته اجراء می شد(سیدصدر، 1386: 410).
منابع:
اسفندیاری.آذرمیدخت،"پیشنه صندلی وگل نیلوفر آبی در مدارک باستان شناسی" باستان شناسی وتاریخ ،شماره پیاپی 1377،21،2.
قائینی.فرزانه ،موزه آبگینه وسفالینه های ایران ،سازمان میراث فرهنگی ،1383.
گزیده ای از ده هزار سال هنر وتمدن ایران ،موزه ملی ایران ،1386.
پایان
1394