حکومت قاجار
مقدمه
آقا محمد خان فرزند محمد حسن خان قاجار است که در سال 1155 هجری قمری در اشرف مازندران متولد شد. پدر وی فتحعلی خان بود که از سرداران سپاه تهماسب دوم صفوی بود و در گرگان حکومت می کرد. او پس از انقراض صوفیه و حمله افاغنه، داعیه حکومت داشت که در سال 1138 توسط نادرشاه افشار در مشهد کشته شد و حکومت افشاریه ایجاد گشت.
بعد از انقراض افشاریه بود که باز خاندان قجر برای رسیدن به حکومت تلاش کرد و محمدحسن با کریم خان زند در افتاد و در طی یک سلسله درگیری ها عاقبت خان قجر شکست خورد و سر از تنش جدا گشت و پسرانش از جمله آغا محمد خان به اسارت زندیه افتادند.
کریم خان حیله ای به کار می برد و از هر قوم و طایفه ای که می دانست می توانند علیه او قیام کنند چند نفر را در اسارات نگه می داشت و با آنها خوش رفتاری می کرد و بدین وسیله خطر آن طایفه را خنثی می کرد. آقا محمد خان نیز در واقع گروگان خان زند از ایل قجر بود. وی را مدتی در تهران و دامغان نگه داشت و سپس به شیراز بردند.
علت بردن او به شیراز این بود که کریم خان حکومت دامغان را به برادر آقا محمد خان داده بود ولی وقتی شروع به تمرد نمود و در 1181قمری کشته شد و بدینوسیله آقا محمد خان در محدودیت بیشتری قرار گرفت.
آقا محمدخان شیراز اجازه داشت برای شکار به اطراف نیز برود اما حق خروج از آن نواحی را نداشت. او به واسطه خدیجه، عمه خویش از اندرونی کاخ شاهی مطلع می گشت و در اواسط صفر 1193 قمری وقتی مطلع شد کریم خان در شرف مرگ است، به بهانه شکار از محبس بیرون رفت و پس از 16 سال اسارت شیراز را به قصد شمال ایران ترک نمود.
در ورامین مدعی شاهی شد و به استرآباد رفت. در میانه راه مقداری ازمحموله های مالیاتی را غارت کرد و ضبط نمود. از همراهانش در این گریز علاوه بر دو برادرش جعفرقلی خان و مهدی قلی خان، باید از برادرزاده اش باباخان (فتحعلی شاه بعدی) نام برد.
در آن منطقه با کمک ترکمن ها و افرادی از ایل قاجار داعیه حکومت نمود و در یک سلسله نزاع ها توانست استرآباد و مازندران را به تصرف در آورد و از این روی در سال 1195قمری در ساری تاج شاهی بر سر نهاد. بعدها نواحی کرمانشاه، کردستان و آذربایجان را نیز به حکومتش ملحق کرد و این همه در زمان تزلزل حکومت زندیه بود.
اما لطفعلی خان زند به شاهی رسید و تقابل این دو شاه زند و قجر به مدت 15 سال از پر حادثه ترین ادوار زندگی آغا محمد خان است. جنگ های متعددی بین این دو در نواحی جنوبی و مرکزی ایران در گرفت تا اینکه عاقبت آقا محمد خان توانست شیراز را که مقر حکومت لطفعلی خان بود تسخیر کند و شاه زند به کرمان گریخت.
آغا محمدخان به سمت کرمان رفت و پس از یک سلسله درگیری در کرمان و بم و خیانت برخی ها به شاه زند، عاقبت باعث برافتادن سلسله زندیه شد و حکومت قاجار را رسما ایجاد نمود.
تصرف شیراز
آقامحمدخان با ۰۰۰‘۴۰ سپاهی عازم نبرد گردید و در « شهرک » (میان اصفهان و شیراز) با ۵۰۰۰ تن سپاه زندی روبهرو شد. در این نبرد لطفعلیخان با رشادت هرچه تمامتر خود را تا سراپرده آقامحمدخان رساند، لیکن به علت خیانت سرداران زندی و کمتجربگی خود شکست خورد، ولی خود را از معرکه بیرون آورد و به طرف کرمان رفت. آقامحمدخان پیروزمندانه به شیراز آمد و دستور داد افراد خاندان زند را اسیر کنند و همراه با استخوان های کریمخان به تهران گسیل دارند.
فاجعه تاریخی کرمان
مردم کرمان چندبار گرفتار حملات دشمنانه متجاوزان و قتل عام قرار گرفته اند که آخرین بار آن توسط آغا محمدخان قاجار در سال 1209 هجری قمری صورت گرفت. ماجرا به براندازی دودمان زندیه و پیدایش دودمان پادشاهی قاجار مربوط می شود. در حقیقت مردم این سامان قربانی کشمکش و نبرد سرنوشت ساز دو قدرت داخلی یعنی لطفعلی خان زند آخرین بازمانده پادشاهی زند و آقا محمد خان قاجار بنیانگذار سلسله قاجار شدند.
آقا محمد خان در سال 1206 هجری قمری در عمارت کلاه فرنگی شیراز به تخت نشست. طی دو سال بعد میان این لطفعلی خان و آغا محمد خان نبردهای پراکنده یی رخ داد تا لطفعلی خان سرانجام در 1208 بر کرمان مسلط شد. این خبر آغامحمدخان را برانگیخت که کار وی را یکسره کند. لذا در تابستان همان سال وی با لشکری مجهز به کرمان حمله برد و با شکست لطفعلی خان کرمان را تسخیرکرد و به کشتار و قتل عام مردم آن دیار پرداخت.
لطفعلی خان که به بم گریخته بود توسط حاکم آنجا دستگیر و تسلیم آقا محمد خان شد. به دستور وی ابتدا لطفعلی خان را کور کرده و سپس به طرز فجیعی به قتل رساندند.
تاجگذاری
آقا محمد خان اگر چه در چند زمان خود را شاه خوانده بود، ولی رسما در رمضان 1210قمری در دشت مغان، محل تاجگذاری نادرشاه، تاج گذاری کرد و بعدها در اردبیل مقر سابق صفویه حمایل بست و گویی می خواست بگوید جانشین تمام حکومت های سابق است. از این زمان به بعد بود که تهران به عنوان پایتخت و مرکز ایران شناخته شد.
حمله به تفلیس
آقا محمد خان قاجار در دو نوبت به قفقاز و مناطق شمال غربی ایران آن روز لشکر کشید. در نوبت دوم موفق به گشودن شهر شد و فجایعی را که در کرمان سپاهیان او مرتکب شده بودند در تفلیس نیز مرتکب شدند. علت حمله وی به نواحی قفقاز این بود که «هراکلیوس» حاکم گرجستان خود را به روس ها فروخته بود و بلاد تحت حاکمیت خود را تحت الحمایه روس ها قرار داده بود. ولی آغا محمد خان عقیده داشت که آن نواحی جزو خاک ایران است. او دو بار به قفقاز لشکر کشید و اولین آن در سال 1209ق بود.
نخستین لشکرکشی به قفقاز
آقامحمدخان در ۱۲۰۹قمری پس از آسودگی خیال از جانب زندیان و دیگر مدعیان برای رام کردن ابراهیمخان جوانشیر که حاکم قراباغ در قفقاز بود، و دفع هراکلیوس (ارکلی دوم والی گرجستان) که با روس ها از در همکاری درآمده و بر پایه پیمان ۱۱۹۷قمری سرپرستی آنان را پذیرفته بود، روانه قفقاز گردید.
حاکم قراباغ پل ارس را ویران کرد تا سپاهیان قاجار نتوانند از آن بگذرند، اما به فرمان آقامحمدخان در ۲ ماه پل مرمت شد و لشکریان بدان سوی رسیدند و با تاکتیک های نظامی حساب شده، پیشروی در ۳ جبهه آغاز گردید :
سمت راست به طرف شیروان، سمت چپ به به طرف ایروان پایتخت ارمنستان و مرکز به سوی شوشا (یا شیشه، شوشی، پناهآباد) از قراباغ. پس از یک رشته نبردهای محلی در ایروان و شوشا و شیروان، شهر تفلیس گشوده شد .آقامحمدخان در اینجا نیز دست به جنایات هراسناک زد.
او در رمضان ۱۲۱۰هجری قمری در دشت مغان، محل تاجگذاری نادرشاه، تاج کیانی بر سر نهاد و در اردبیل بر مزار شیخصفیالدین اردبیلی شمشیر تشریفاتی شاهان صفوی را به میان بست.
لشکرکشی دوم به قفقاز
روس ها از پیش در فکر تسخیر قفقاز بودند و از اینرو با حاکمان محلی پیوندها و پیمان های نهان و آشکار بسته، در برخی نقاط قوای نظامی مجهز مستقر کرده بودند. در نخستین حمله آقامحمدخان به تفلیس و قفقاز، حدود ۰۰۰‘۶ سرباز به فرماندهی سرهنگ گوداویچ در داغستان آماده بودند که هراکلیوس متواری از او کمک خواست. این فرمانده در برابر قدرتنمایی آقامحمدخان از دربار کاترین دوج اجازه خواست که به هراکلیوس یاری رساند.
کاترین بر پایه پیمان خود با فرمانروای گرجستان اجازه داد. نیز سرداری ۲۲ ساله به نام زوبوف را با ۰۰۰‘۳۵ سپاهی روانه منطقه کرد. هر دو سپاه به دنبال پیروزی هایی در ناحیه رود ترک به هم پیوستند و حاکمان محلی را رام کردند و دربند، باکو، بخشی از تالش و شَماخی و گنجه تسخیر شد.
دستهای از سپاه روس پس از عبور از جلگه شیروان وارد دشت مغان گشت و از رود ارس گذشت و آذربایجان را تحت فشار گذاشت. سپاه دیگر پس از اشغال لنکران از راه دریا، بندر انزلی و رشت و بخشی از گیلان را به زیر سیطره خود درآورد.
آقامحمدخان در راه آذربایجان
در این وضع بسیار پیچیده، آقامحمدخان پس از احضار باباخان به تهران و دادن زمام امور شهر به میرزاشفیع مازندرانی و ابقای محمدخان قاجار دولو در مقام بیگلربیگی تهران و دادن مسئولیت حفاظت شهر به او، خود در اواسط ذیقعده ۱۲۱۱هجری قمری با لشکری مجهز عازم آذربایجان گشت.
در این هنگام خبر درگذشت کاترین و جانشینی پسرش پل و فرمان عقبنشینی ارتش روس از سوی او رسید. وی پس از عبور ارس، در ۱۷ ذیحجه ۱۲۱۱ق/۱۳ ژوئن ۱۷۹۷م قلعه شوشا را گشود و بر آن شد که نواحی اشغالی را تصرف کند.
درگذشت آقامحمدخان
آقامحمدخان ۳ روز پس از ورود به شوشا از خطای کوچک ۳ تن از فراشان خلوت خود به نام های صادق گرجی، خداداد اصفهانی و عباس مازندرانی و سستی آنان در انجام کارها خشمگین شد و دستور کشتنشان را داد. صادقخان شقاقی که یکی از سرداران سپاه بود، و شاید به قول پارهای از مورخان در جریان توطئه بود، خواهش کرد که چون شب جمعه است، اجرای فرمان را به شنبه واپس افکنند
پس خان قاجار فریب خورد و اجازه داد آن ۳ تن همچنان به کار مشغول باشند، اما آنان از بیم جان، شبانه به خوابگاهش تاختند و با کارد و دشنه او را از پا درآوردند. درباره روز، ماه و سال قتل وی اختلاف کردهاند، ولی بنابر دلایل و قراین موجود تاریخ شنبه ۲۱ ذیحجه ۱۲۱۱ (۱۸ژوئن ۱۷۹۷م) صحیح به نظر میرسد.
قاتلان، جواهراتی را که خان همواره همراه خود داشت، برداشتند و به صادقخان شقاقی دادند. نعش آقامحمدخان ابتدا در شوشا به خاک سپرده شد ولی پس از استقرار فتحعلی شاه بر تخت سلطنت، به تهران منتقل گردید. نعش چندی در حرم حضرت عبدالعظیم به امانت سپرده شد و سپس در ۲۶ جمادیالاول ۱۲۱۲ق/۱۶ دسامبر ۱۷۹۷م طی تشریفاتی خاص به نجف اشرف حمل گشت و پشت ضریح حضرت علی(ع) دفن گردید.
منابع
https://article.tebyan.net/250661
http://fa.wikishia.net/view/%D8%A2%D9%82%D8%A7_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1
با تشکر فراوان از توجه شما عزیزان