به نام او
مبانی و شاخص های علم سنجی
چه خواهیم گفت؟
تعریف علم سنجی
معرفی شاخص های علم سنجی
شاخص های سنتی
شاخص های جدید
شاخص های خاص و بومی
آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن
علم سنجی چیست؟
مطالعه اندازه گیری پیشرفت های علم و فناوری (اگه و روسو، 1990).
دانش اندازه گیری علم (بوکشتاین، 1995).
یافته های پژوهشی در مورد جنبه های کمّی و ویژگی های علم (انتشارات الزویر).
مطالعه کمّی و ریاضی علم و فناوری (دیوداتو، 1994).
بررسی جنبه های کمّی علم به عنوان یک رشته یا یک فعالیت اقتصادی (تیگ- ساتکلیف، 1992).
علم سنجی در یک کلام
علم سنجی عبارت است از تجزیه و تحلیل کمّی و تا حد امکان کیفی فرایند تولید، توزیع واستفاده از اطلاعات علمی و عوامل موثر بر آن
به منظور:
برنامه ریزی، سیاست گذاری و آینده نگری علمی و پژوهشی در ابعاد فردی، گروهی، سازمانی، ملی و بین المللی.
معرفی شاخص های علم سنجی
شاخص های سنتی علم سنجی
شاخص های جدید علم سنجی
شاخص های خاص و بومی
1. شاخص های سنتی علم سنجی
شاخص های سنتی علم سنجی که بیشتر به شاخص های تحلیل استنادی معروف هستند، عبارتند از:
ضریب تاثیر مجلات (Journal Impact Factor= JIF)،
ضریب تاثیر رشته (Discipline Impact Factor= DIF)،
شاخص فوریت (Immediacy Index)
نیم عمر متون یا کهنگی متون (Literature Obsolescence).
ضریب تاثیر مجلات (IF)
یکی از رایج ترین شاخص های سنتی تحلیل استنادی و علم سنجی است که با عناوین دیگری هم شناخته می شود:
ضریب تاثیر مجلات (Journal Impact Factor)،
نفوذ مجلات (Journal Influence)،
نرخ استناد (Citation Rate)،
تاثیر (Impact)
نخستین بار توسط گارفیلد (1955) برای مطالعه میزان تاثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر و شاخص اندازه گیری انتشارات علمی مطرح شد.
اما استفاده از اصطلاح ضریب تاثیر برای نخستین بار برای کمّی سازی انتشارات نمایه استنادی علوم (Sciences Citation Index = SCI) در سال 1963 صورت گرفت.
یادآوری: نمایه مذکور یکی از مهم ترین تولیدات موسسه اطلاعات علمی (ISI) است.
دلایل استفاده از ضریب تاثیر
مدیریت مجلات: در ابتدا تنها برای مدیریت مجلات و تصمیم گیری در خصوص ورود فهرست مندرجات مجلات معتبر در فهرست مندرجات جاری (Current Content) طراحی شده بود نه برای سنجش اعتبار تمامی آثار انتشاراتی، پژوهشی و پدیدآورندگان آنها.
مطالعه میزان تاثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر،
کمّی سازی انتشارات نمایه استنادی علوم (SCI)،
امروزه از این شاخص در موارد مختلفی مانند رتبه بندی و ارزیابی کشورها، دانشگاهها و دانشمندان هم استفاده می شود.
یکی از دلایل استفاده از این شاخص، دسترس پذیری آسان داده های مورد نیاز برای محاسبات مربوط به آن است.
نحوه محاسبه ضریب تاثیر
ضریب تاثیر نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص است.
گارفیلد این دوره زمانی را دو سال در نظر گرفته است.
چرا که تجربه نشان داده است که حدود 20% از کل مراجع (رفرنس ها) به انتشارات دو سال قبل صورت می گیرد.
مثال
اگر به مقالات منتشره در مجله فصلنامه کتاب، 192 استناد در سال 1389، و 198 استناد در سال 1390صورت گرفته باشد،
و تعداد مقالات منتشره در این مجله در سال اول 19 و در سال دوم 20 مقاله باشد،
ضریب تاثیر آن طبق فرمول فوق، 10 خواهد بود (390 بخش بر 39).
بدین ترتیب، رتبه بندی مجلات بر اساس ضریب تاثیر آن ها صورت می گیرد.
یعنی هر چه ضریب تاثیر یک مجله بیشتر باشد، میزان تاثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه بالاتری قرار میگیرد.
ضریب تاثیر رشته (DIF)
ضریب تاثیر رشته توسط هیرست (Hirst) در سال 1978 معرفی شد.
هدف آن: مطالعه اهمیت مجلات هسته در یک رشته علمی
در این روش تعداد اندکی از مجلات که ضریب تاثیر بالایی در یک رشته دارند، شناسایی میشوند.
در واقع اندازه گیری تعداد دفعاتی است که یک مقاله در یک مجله از مقالات هسته مورد نظر مورد استناد قرار می گیرد.
نحوه محاسبه ضریب تاثیر رشته
روش محاسبه آن شبیه به محاسبه ضریب تاثیر مجلات است.
در این روش هم معمولاً یک دوره دو ساله در نظر گرفته میشود.
در سنجش این ضریب:
ابتدا تعدادی از مجلاتی که اهمیت آنها در رشته شناخته شده است، انتخاب میشوند.
سپس مجلات دیگر در همین حوزه را که اهمیت و اعتبار آنها روشن نیست به این تعداد می افزایند.
درمرحله سوم، ضریب تاثیر رشته این دو گروه از مجلات به منظور تعیین مجلات هسته محاسبه میشوند.
فرمول ضریب تاثیر رشته
مثال
اگر مجله (الف) در دو سال متوالی، تعداد 20 مقاله منتشر کرده باشد که به این 20 مقاله، در این دوره زمانی 15 استناد تعلق گرفته باشد،
و مجله (ب) هم در دو سال متوالی، 20 مقاله منتشر کرده باشد اما در این دوره زمانی 50 استناد به مقالات آن تعلق گرفته باشد،
و مجله (ج)، 240 مقاله را منتشر کرده باشد که در این بازه زمانی تعداد 300 استناد به آن ها صورت گرفته باشد،
ضریب تاثیر رشته این سه مجله در دوره زمانی مذکور به ترتیب زیر خواهد بود:
مجله الف) 75/0= 20÷ 15
مجله ب) 5/2= 20÷ 50
مجله ج) 25/1= 240÷ 300
شاخص فوریت
شاخص فوریت به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله و با روشی شبیه ضریب تاثیر مجلات محاسبه میشود:
مثال
اگر تعداد 100 استناد به مقالات فصلنامه کتاب صورت گرفته باشد،
و تعداد مقالات منتشره آن در همان سال 20 مقاله باشد،
شاخص فوریت این مجله 5 میشود.
شاخص فوریت از شاخصهای ویژه استناد است که نشریه گزارشهای استنادی مجلات(JCR) به طور منظم آن را منتشر میکند.
از آنجایی که برخی از شرایط فنی نظیر تاخیر در انتشار، فراوانی انتشار، سرعت فهرست کردن و … بر اهمیت و ارزش این شاخص اثر میگذارند، اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تاثیر مجلات کمتر است.
شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون
شاخص نیم عمر، نقش زمان را در بهرهوری از اطلاعات روشن میکند.
نشان میدهد که با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتابها کم میشود.
یادآوری: در فیزیک هستهای مفهوم نیم عمر به مدت زمان زوال نیمی از ماده رادیواکتیو اطلاق میشود.
با وامگیری از علم فیزیک، منظور از نیم عمر متون علمی:
مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزههای علمی مورد نظر منتشر شده است.
شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون (ادامه)
به عبارت دیگر، نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شدهاند.
مطالعات نشان میدهد که نیمی از ازجاعات (استنادها) مقالات تازه چاپ شده در دو سال اخیر، به نوشتههای همان سال برمیگردد.
بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقالات رشتههای مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست میدهند.
با کمک مطالعات کهنگی، نیم عمر استنادها محاسبه میشود:
علوم که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طولانی
و علومی که به مباحث نوین، روزآمدی و فناوری وابستگی دارند (مانند پزشکی) دارای نیم عمر کوتاهی هستند.
مطالعات کهنگی و نیم عمر در مدیریت مجموعه منابع اطلاعاتی و توسعه خدمات اطلاعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد.
شاخص های جدید
شاخص هرش
شاخص جی
شاخص وای
ارزش متیو
شاخص هرش (Hirsch Index)
یکی از جدیدترین این شاخص هاست که به لحاظ سادگی، سهولت کاربرد، و داشتن مزایای متعدد نسبت به سایر روشها در دستیابی به یک عدد معین مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
این شاخص در سال 2005 توسط هرش (استاد فیزیک دانشگاه کالیفرنیا) به عنوان شاخصی برای سنجش برونداد علمی- پژوهشی پژوهشگران به صورت انفرادی ابداع شد.
شاخص اچ به این پرسش پاسخ میدهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزههای مختلف دانش بشری دارند؟
شاخص هرش (ادامه)
شاخص H تنها مقالاتی را شامل میشود که تعداد استناد به هر یک از آنها برابر با H یا بیشتر از آن است، بنابراین شاخص متعادلتری است.
شاخص H یک پژوهشگر، شامل H تعداد از مقالات اوست که به هر کدام از آنها حداقل H بار استناد شده باشد.
برای مثال اگر یک نویسنده، 6 مقاله داشته باشد که به هر یک دست کم 6 بار استناد شده باشد، شاخص H آن نویسنده، 6 خواهد بود.
اگر تعداد مقالات آن نویسنده، بیشتر از 6 ولی تعداد استنادها کمتر از 6 باشد، در شاخص H وی تاثیری نخواهد داشت.
بدیهی است هر چه عدد H بزرگتر باشد، نشان از توان علمی و تاثیرگذاری بیشتر یک پژوهشگر بر علم خواهد بود.
نحوه محاسبه شاخص هرش
شاخص H با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز میدهد.
برای به دست آوردن عدد H، پس از انجام جستجو، باید مقالات را بر حسب استناد به ترتیب نزولی مرتب کرد و شماره مقاله را با تعداد استنادها مقایسه نمود تا تعداد استناد مساوی یا بیشتر از شماره مقاله باشد.
شماره آن مقاله، نشاندهنده عدد H نویسنده است.
مثال
از آنجایی که از مقاله ششم به بعد، تعداد استنادها 6 یا بیشتر از 6 است، شاخص H این پژوهشگر فرضی برابر با عدد 6 میباشد. یعنی فقط 6 مقاله از این پژوهشگر بیشتر یا مساوی 6 استناد دریافت کرده است.
اندازهگیری دقیق شاخص H به جامعیت پایگاه اطلاعاتی مورد جستجو بستگی دارد. به طوری که شاخص H به دست آمده از پایگاه مختلف اسکوپوس، گوگل اسکالر و وب آوساینس یکسان نیست.
معتبرترین و مهمترین منبع برای به دست آوردن شاخص H پایگاه اطلاعاتی Thomson ISI Web of Science است و امکان اندازهگیری خودکار این شاخص را نیز فراهم آورده است.
شاخص H علاوه بر مقایسه نویسندگان، برای مقایسه موسسات، دانشگاهها و حتی کشورها نیز استفاده میشود، اما بایستی برای چنین مقایسههایی به عوامل گوناگون اثرگذار بر این مقیاس توجه کرد.
شاخص جی (g Index)
توسط لئو اگه برای اندازهگیری کمّی برونداد علمی پژوهشگران علم فیزیک و سایر پژوهشگران پیشنهاد شده است.
اگه برای اصلاح و بهبود شاخص H، شاخص جی را پیشنهاد نمود.
یکی از مهمترین ایرادهای شاخص H این است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیتهای علمی یک فرد، مجله، دانشگاه و کشور، کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تاثیری ندارد،
اما به همان نسبت هم این شاخص به مقالههای پراستناد بیاعتناست و این قبیل مقالات بر شاخص H پژوهشگر تاثیر قابل توجهی ندارد.
شاخص جی (ادامه)
شاخص جی با استفاده از مجذور تعداد مقالات و مقایسه آن با مجموع استنادها در محاسبات، در واقع مقالههای پراستناد یک پژوهشگر را برجستهتر میکند.
شاخص جی بالاترین تعداد (g) مقالات است که 2 بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد.
این شاخص با استفاده از ضرایب خود، سعی دارد تا از تاثیر مقالههای پراستناد و کماستناد بر نتیجهگیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص H را برطرف نماید.
شاخص وای
شاخص وای توسط بولن، رودریگز و سمپل در سال 2006پیشنهاد شده است.
سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمیّت، نقاط ضعف دیگر شاخص ها را برطرف نماید.
بدین منظور، از عامل تاثیر به عنوان شاخص کمّی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن یا رتبه پیچ (Page Rank) به عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده میکند.
شاخص وای، حاصل ضرب عامل تاثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیّت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند.
ارزش متیو
یکی از شاخصهای جدید علمسنجی است که توسط موییج در سال 2006 معرفی شد.
در واقع شکل اصلاح شده ضریب تاثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه میکند.
نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقالههای یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقالههای همان مجله در همان دوره زمانی است
که عدد حاصل را با همین نسبتها در کل حوزه مورد پژوهش اندازهگیری مینماید.
مثال
اگر تعداد استنادها به مقالات یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج ساله، A؛
تعداد کل مقالات منتشره در همان مجله در همین دوره پنج ساله، B؛
تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاص، C؛
و تعداد کل مقالات این حوزه را D بنامیم،
ارزش متیو عبارت خواهد بود از:
شاخص های خاص و بومی
امروزه ارزشیابی تولیدات علمی، مجلات، دانشمندان و … به یک ضرورت تبدیل شده است و حتی از ملزومات توسعه دانش به حساب می آید.
با توجه به نواقص شاخصهای موجود و به عنوان مکمل آنها، تعدادی از کشورهای پیشرفته، جهت ارزشیابی و مدیریت علم، پژوهش و فناوری در کشور خود بر اساس شرایط خاص خود، سیاستهایی را تعیین کرده و شاخصهای خاصی را تدوین نمودهاند:
ارزشیابی پژوهشی انگلستان (Research Assessment Exercise= RAE)
شاخص کرون (Crown Indicator)
شاخص z (Citation Z Score)
شاخص های خاص و بومی (ادامه)
ارزشیابی پژوهشی انگلستان (RAE): هر چهار سال یک بار شاخصهای خود را منتشر میکند. از مهمترین مولفههای ارزشیابی آن انتشارات دانشگاهها و بروندادهای پژوهشی استادان (به ویژه مقالات) دانشگاه است.
شاخص کرون (Crown Indicator): مزیت آن امکان بررسی یک پژوهشگر، گروه یا موسسه پژوهشی، در دورهای معین، در موضوعی خاص و در نوع خاصی از منابع (مقاله، کنفرانس، و …) است. محاسبات آن بر مبنای تعداد استنادهاست و منبع استخراج استنادها وبگاه علوم (WOS) است (در هلند).
شاخص z (Citation Z Score): بر مبنای شاخص کراون است و امکان ارزشیابی و مقایسه بر اساس دوره زمانی، موضوع و نوع مقالات در آن وجود دارد. از دقت بالایی نسبت به سایر شاخصها برخوردار میباشد (در سوئد).
آیا ما نیازمند یک شاخص بومی در کشور خود هستیم؟
؟
آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن
برخی معتقدند که IF نمی تواند تاثیر واقعی مجلات را نشان دهد.
چرا که برخی از مجلات کم حجمتر هستند و تعداد مقالات کمتری را در هر سال منتشر می کنند.
به این ترتیب در مقایسه با مجله ای که تعداد مقالات بیشتری را در سال منتشر میکند (مخرج کسر در فرمول فوق) در ظاهر ضریب تاثیر بالاتری کسب میکنند.
برای رفع این نقص و نواقص دیگری از این دست که به حوزه علم سنجی وارد است، برخی انواع دیگری از ضرایب تاثیر مانند ضریب تاثیر مولف، ضریب تاثیر مورد انتظار، ضریب تاثیر رشته و … را پیشنهاد کرده اند.
آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن (ادامه)
به منظور رفع ایرادات سنجه ضریب تاثیر مجلات و ایجاد بهبود و تعدیل در آن، معیارهای دیگری عرضه شده است:
ضریب اعتبار (Prestige Factor)،
ضریب تاثیر برابر (Equivalent Impact Factor)،
ضریب مرور (Review Factor)،
شاخص مرور (Review Index)،
شاخص تعامل (Interaction Index)،
شاخص انتشارات (Publication Index)
مقیاس وزن نفوذ (Influence Weight)
ضریب تاثیر وزنی (Weighted Impact Factor)
یادآوری میشود که بنای تمامی این شاخصها به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر اساس تعداد استنادهاست.
آسیب شناسی علم سنجی و شاخص های آن (ادامه)
در یک جمعبندی نهایی میتوان نتیجه گرفت که:
درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تاثیر مجلات (IF) و روش محاسبه آن، نقدهای بسیاری صورت گرفته است.
اما همانطور که گارفیلد (مبدع این ضریب) میگوید: "ضریب تاثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفیت مقاله نیست، ولی در حال حاضر، مورد بهتری وجود ندارد و مهمتر این که این ابزار هماکنون در دست ماست".
بنابراین بایستی توجه داشت که ضریب تاثیر به عنوان یک ابزار کنترل کتابشناختی، قدرت توجیهی محدودی دارد
و به کارگیری و استفاده درست از آن مستلزم آگاهی از تمام نواقص و محدودیتهای آن است.
آسیب شناسی علم سنجی در یک کلام
ضریب تاثیر تنها:
یک شاخص غیرمستقیم در سنجش کیفیت پژوهش است،
و برای نتایج دقیقتر بایستی در کنار ابزارهای سنجش مکمل و توجه به ابعاد کیفی به کار رود.
مروری بر آن چه گفتیم:
در این مختصر تلاش شد تا:
علم سنجی تعریف شود،
شاخص های سنتی، جدید و بومی آن معرفی شوند،
آسیب شناسی علم سنجی شرح داده شود.
سیستم عامل