بسم الله الرحمن الرحیم
غیبت امام مهدی
مفهوم های نادرست:
معنای افراطی:
الف. امام در این کره خاکی نیست. (نظر فرقه شیخیه: امام زمان در هورقلیا (عالم مثال) است.
ب. امام در دنیاست اما زمان در گوشه ای به دور از جامعه و در جزیره خضراء زندگی می کند.
معنای تفریطی:
همه هر وقت بخواهند در خواب، بیداری و مکاشفه می تواند امام زمان را ببیند.
مفهوم درست:
امام در میان جامعه حضور دارد اما به صورت ناشناس زندگی می کند.
مفهوم غیبت
الف. غیبت صغری:
زمان: از سال 260 هجری قمری شروع و تا سال 329 ادامه یافت.
ویژگی: وجود نایبان خاصّ که ارتباط میان امام و امّت را برقرار می کردند.
ب. غیبت کبری:
زمان: از سال 329 هجری قمری شروع و تا زمان ظهور ادامه دارد.
ویژگی: نبود نایبان خاص و قطع ارتباط مشخص میان امام و امّت و اعمال ولایت و رهبری از طریق نایبان عام (ولیّ فقیه و مجتهد جامع الشرایط)
انواع غیبت
پیشینه غیبت
غیبت پدیده ای نو ظهور و بی سابقه نیست.
غیبت از سنت های الهی است که در انبیاء گذشته(ابراهیم، موسی، ادریس، صالح) نیز اتفاق افتاده است.
جالب توجه است که پیشینه داشتن غیبت مورد توجه امام زمان است و به شیخ صدوق می فرماید از این طریق بر اثبات غیبت استدلال نماید.
توجه به پیشینه داشتن غیبت و سنت های الهی بودن آن، پذیرش غیبت را آسان می سازد.
علّت غیبت
منظور از علّت غیبت، عواملی است که موجب شد تا غیبت واقع گردد.
روایات برخی از علّت های غیبت را بیان کرده اند.
بیعت نکردن امام با طاغوت
خطر جانی
کوتاهی مردم
سنت الهی
فایده دانستن علّت غیبت
1. پذیرش و تحمّل غیبت با دانستن علل آن، راحت تر است.
2. یکی از راه های زمینه سازی ظهور، کوشش در رفع علت های غیبت است.
1. بیعت نکردن امام
حدیث: الاحتجاج على اهل اللجاج، ج2، ص 471: فَوَرَدَ التَّوْقِیعُ بِخَطِّ مَوْلَانَا صَاحِبِ الزَّمَان … وَ اَمَّا عِلَّهُ مَا وَقَعَ مِنَ الْغَیْبَهِ فَاِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ اَشْیاءَ اِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُوْکُمْ اِنَّهُ لَمْ یَکُنْ اَحَدٌ مِنْ آبَائِی اِلَّا وَ قَدْ وَقَعَتْ فِی عُنُقِهِ بَیْعَهٌ لِطَاغِیَهِ زَمَانِهِ وَ اِنِّی اَخْرُجُ حِینَ اَخْرُجُ وَ لَا بَیْعَهَ لِاَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِیتِ فِی عُنُقِی.
ترجمه: و امّا علّت غیبت پس خداوند عزّوجلّ می فرماید:«اى کسانى که ایمان آوردهاید، از چیزهایى که اگر براى شما آشکار گردد شما را اندوهناک مىکند مپرسید.» هیچ یک از پدرانم نبوده مگر آن که بیعت طاغوت زمانش در گردن او بوده و من هنگام قیام، بیعت هیچ یک از طاغوتیان را بر گردن نخواهم داشت.
2. خطر جانی
حدیث: کافی، ج1، ص: 338 ح 9: عَنْ زُرَارَهَ قَالَ سَمِعْتُ اَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ اِنَّ لِلْقَائِمِ غَیْبَهً قَبْلَ اَنْ یَقُومَ. قُلْتُ: وَ لِمَ. قَالَ: اِنَّهُ یَخَافُ وَ اَوْمَاَ بِیَدِهِ اِلَى بَطْنِهِ یَعْنِی الْقَتْل.
ترجمه: زراره گوید: شنیدم امام صادق می فرمود: همانا براى حضرت قائم پیش از آن که ظهور کند غیبتى است، عرض کردم: براى چه؟ فرمود: زیرا او می ترسد و با دست اشاره به شکمشان فرمود. یعنى از کشته شدن می ترسد.
پرسش اول
آیا چنین خطری امامان سابق را تهدید نمی کرد چرا آنان غایب نشدند؟
پاسخ یکم؛ امامان سابق مامور به تقیه بودند و لذا با کتمان سرّّ، جانشان محفوظ بود ولی امام عصر مامور است تقیه نکند.
پاسخ دوم؛ امامان سابق مامور تشکیل حکومت و سرنگونی ظالمین نبودند (هر چند اگر مردم یاری می کردند چنین کاری را انجام می دادند) اما امام زمان مامور ایجاد دولت حقّ و مبارزه با دولت باطل است و حکومت های باطل نیز این را می دانستند لذا سخت گیری و خطر جانی بر امام زمان بسیار شدیدتر و جدی بود. (شیخ طوسی علّت اصلی غیبت را همین می داند)
پرسش دوم
چرا امام زمان مانند اجداد خود آماده شهادت نمی شود؟
پاسخ: باید توجه داشت شهادت وقتی امر مطلوبی است که موجب رسیدن به هدف شود. اما اگر شهادت، مرگی بی حاصل باشد و سودی نداشته باشد نمی توان خود را به کشتن داد.
امام مامور تشکیل دولت حقّ است و شهادتش موجب از میان رفتن این هدف می شود لذا باید سالم بماند و هدف خود را محقق سازد.
حدیث اول: غیبت نعمانی، ص141، ح2: عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ اَبُوعَبْدِ اللَّهِ … اِنَّ اَمِیرَ الْمُوْمِنِینَ قَالَ عَلَى مِنْبَرِ الْکُوفَهِ … وَ اعْلَمُوا اَنَّ الْاَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّهٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنَّ اللَّهَ سَیُعْمِی خَلْقَهُ عَنْهَا بِظُلْمِهِمْ وَ جَوْرِهِمْ وَ اِسْرَافِهِمْ عَلَى اَنْفُسِهِم.
ترجمه: مفضّل بن عمر گوید: امام صادق فرمود: … امیر المومنین بر منبر کوفه فرمود: … و بدانید که زمین از حجّت خداى عزّوجلّ خالى نمىماند ولى خدا به زودى چشمان مردم را از او نابینا مىسازد به دلیل ظلم و جورشان و زیادهروى آنان نسبت به خودشان.
حدیث دوم: کافی، ج 1، ص 343، ح 31:عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ قَالَ کَتَبَ اِلَیَّ اَبُو جَعْفَرٍ اِذَا غَضِبَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ نَحَّانَا عَنْ جِوَارِهِم
ترجمه: محمد بن فرج گوید: امام باقر به من نوشت: زمانى که خداى تبارک و تعالى بر خلقش خشم گیرد، ما را از مجاورت آنها دور میکند.
3. کوتاهی مردم
حدیث: کمال الدین و تمام النعمه، ج2، ص: 481 ح 6 حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ اَبِیهِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ اِنَّ لِلْقَائِمِ مِنَّا غَیْبَهً یَطُولُ اَمَدُهَا. فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ لِمَ ذَلِکَ؟ قَالَ: لِاَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اَبَى اِلَّا اَنْ تَجْرِیَ فِیهِ سُنَنُ الْاَنْبِیَاءِ فِی غَیْبَاتِهِمْ وَ اِنَّهُ لَا بُدَّ لَهُ یَا سَدِیرُ مِنِ اسْتِیفَاءِ مَدَدِ غَیْبَاتِهِمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» اَیْ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُم.
ترجمه: حنان بن سدیر از پدرش از امام صادق روایت کند که فرمود: براى قائم ما غیبتى است که مدّت آن به طول مىانجامد، گفتم: اى فرزند رسول خدا! آن براى چیست؟ فرمود: زیرا خداى تعالى مىخواهد در او سنّتهاى پیامبران را در غیبتهایشان جارى کند و اى سدیر! گریزى از آن نیست که مدّت غیبتهاى آنها به سرآید، خداى تعالى فرمود: «هر آینه به حالى بعد از حالى برسید» یعنى: سنّتهاى پیشینیان در شما جارى است.
4. سنت الهی
پنهان بودن علت غیبت
حدیث: کمال الدین و تمام النعمه، ج2، ص 482، ح 11: عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ یَقُولُ اِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْاَمْرِ غَیْبَهً لَا بُدَّ مِنْهَا یَرْتَابُ فِیهَا کُلُّ مُبْطِلٍ. فَقُلْتُ وَ لِمَ جُعِلْتُ فِدَاکَ؟ قَالَ: لِاَمْرٍ لَمْ یُوْذَنْ لَنَا فِی کَشْفِهِ لَکُمْ. قُلْتُ: فَمَا وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِی غَیْبَتِهِ؟ قَالَ: وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِی غَیْبَتِهِ وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِی غَیْبَاتِ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ حُجَجِ اللَّهِ تَعَالَى ذِکْرُهُ اِنَّ وَجْهَ الْحِکْمَهِ فِی ذَلِکَ لَا یَنْکَشِفُ اِلَّا بَعْدَ ظُهُورِهِ کَمَا لَمْ یَنْکَشِفْ وَجْهُ الْحِکْمَهِ فِیمَا اَتَاهُ الْخَضِرُ ع مِنْ خَرْقِ السَّفِینَهِ وَ قَتْلِ الْغُلَامِ وَ اِقَامَهِ الْجِدَارِ لِمُوسَى اِلَى وَقْتِ افْتِرَاقِهِمَا یَا ابْنَ الْفَضْلِ اِنَّ هَذَا الْاَمْرَ اَمْرٌ مِنْ اَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ غَیْبٌ مِنْ غَیْبِ اللَّهِ وَ مَتَى عَلِمْنَا اَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَکِیمٌ صَدَّقْنَا بِاَنَّ اَفْعَالَهُ کُلَّهَا حِکْمَهٌ وَ اِنْ کَانَ وَجْهُهَا غَیْرَ مُنْکَشِف.
ترجمه: عبد اللَّه بن فضل هاشمى گوید: از امام صادق شنیدم که مىفرمود: براى صاحب الامر غیبت ناگزیرى است که هر باطلجویى در آن به شکّ مىافتد، گفتم: فداى شما شوم، براى چه؟ فرمود: به خاطر امرى که ما اجازه نداریم آن را هویدا کنیم، گفتم: در آن غیبت چه حکمتى وجود دارد؟ فرمود: حکمت غیبت او همان حکمتى است که در غیبت حجّتهاى الهى پیش از او بوده است و وجه حکمت غیبت او پس از ظهورش آشکار گردد، همچنان که وجه حکمت کارهاى خضر علیه السّلام از شکستن کشتى و کشتن پسر و بپاداشتن دیوار بر موسى علیه السّلام روشن نبود تا آنکه وقت جدایى آنها فرارسید. اى پسر فضل این امر، امرى از امور الهى و سرّى از اسرار خدا و غیبى از غیوب پروردگار است و چون دانستیم که خداى تعالى حکیم است، تصدیق مىکنیم که همه افعال او حکیمانه است اگر چه وجه آن آشکار نباشد.
تنها در یک روایت علّت غیبت سرّی از اسرار الهی معرفی شده است که امامان حق کشف آن را برای ما ندارد زیرا ما زمینه و ظرفیت پذیرش آن را نداریم.
با در نظر گرفتن روایات فراوانی که علل غیبت را بیان می کنند دو نکته در مورد این روایت می توان گفت:
چون مضمون این روایت با روایات فراوانی که علت غیبت را بیان کرده در تعارض است این روایت را نمی پذیریم. یعنی می گوییم امام نسبت به آن شخص و موقعیت چنین فرموده اند.
منظور امام از سرّ بودن باطن همین علل گفته شده است. یعنی حقیقت و باطن این علل را اجازه نداریم بیان کنیم و تنها می توانیم اشاره ای به آنها نماییم.
پاسخ حدیث
منظور از آثار غیبت، اموری است غیبت موجب به وجود آمدن آنها شده است.
روایات برخی از آثار غیبت را بیان کرده اند.
امتحان
پاک سازی مومنان
ایجاد فرصت برای همه حکومت ها
پرورش استعداد و ایجاد ظرفیت
آثار غیبت
1. امتحان مردم
حدیث اول: کافی، ج1، ص336، ح2: عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ اَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: … یَا بُنَیَّ اِنَّهُ لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْاَمْرِ مِنْ غَیْبَهٍ حَتَّى یَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْاَمْرِ مَنْ کَانَ یَقُولُ بِهِ اِنَّمَا هِیَ مِحْنَهٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ امْتَحَنَ بِهَا خَلْقَه.
ترجمه: على بن جعفر از برادرش موسى بن جعفر نقل کند که فرمود: … پسر جان ناچار صاحب این امر غیبتى کند که معتقدان به امامت هم از آن برگردند، همانا امر غیبت یک آزمایشى است از جانب خداى عزّوجلّ که خلقش را به وسیله آن بیازماید.
حدیث دوم: کمال الدین و تمام النعمه، ج1، ص330ح 16: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ قَالَ سَمِعْتُ اَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الْبَاقِرَ یَقُول: … وَ ذَلِکَ بَعْدَ غَیْبَهٍ طَوِیلَهٍ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یُطِیعُهُ بِالْغَیْبِ وَ یُوْمِنُ بِه.
ترجمه: و آن پس از غیبتى طولانى است، تا خدا بداند چه کسى در دوران غیبت از او اطاعت کرده و بدو ایمان مىآورد. (امتحان عقیدتی و عملی)
حدیث: ِ فَقَامَ اِلَیْهِ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْاَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِلْقَائِمِ مِنْ وُلْدِکَ غَیْبَهٌ قَالَ اِی وَ رَبِّی وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِین.
ترجمه: آنگاه جابر بن عبد اللَّه انصارىّ برخاست و پیش آمد و گفت: آیا قائمى که از فرزندان توست غیبت دارد؟ فرمود: به خدا چنین است تا در آن غیبت مومنان باز شناخته شده و کافران نابود شوند.
2. پاک سازی مومنان
حدیث: غیبت طوسی، ص 473: عَنْ اَبِی صَادِقٍ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ قَالَ: دَوْلَتُنَا آخِرُ الدُّوَلِ وَ لَنْ یَبْقَى اَهْلُ بَیْتٍ لَهُمْ دَوْلَهٌ اِلَّا مَلَکُوا قَبْلَنَا لِئَلَّا یَقُولُوا اِذَا رَاَوْا سِیرَتَنَا اِذَا مَلِکْنَا سِرْنَا مِثْلَ سِیرَهِ هَوُلَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِین.
ترجمه: امام محمد باقر فرمود: دولت ما آخرین دولت هاست هر خاندانى که توان حکومت دارند پیش از ما به حکومت می رسند تا هنگامى که ما بر سر کار آمدیم و روش دولت ما را دیدند نگویند اگر ما به حکومت می رسیدیم مانند اینان (آل محمد) عمل می کردیم.
3. ایجاد فرصت
4. پرورش استعداد
حدیث: غیبت نعمانی، ص 172، ح7: عَنْ اَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِاَبِی عَبْدِ اللَّهِ: کَانَ اَبُو جَعْفَرٍ یَقُولُ: لِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ غَیْبَتَانِ اِحْدَاهُمَا اَطْوَلُ مِنَ الْاُخْرَى؟ فَقَالَ: نَعَمْ وَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ حَتَّى یَخْتَلِفَ سَیْفُ بَنِی فُلَانٍ وَ تَضِیقَ الْحَلْقَهُ وَ یَظْهَرَ السُّفْیَانِیُّ وَ یَشْتَدَّ الْبَلَاءُ وَ یَشْمَلَ النَّاسَ مَوْتٌ وَ قَتْلٌ یَلْجَئُونَ فِیهِ اِلَى حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ.
ترجمه: ابو بصیر گوید: به امام صادق عرض کردم: آیا امام باقر فرموده است: قائم آل محمّد داراى دو غیبت است که یکى از آن دو طولانىتر از دیگرى است؟ فرمود: آرى، و این کار واقع نخواهد شد تا اینکه بنى فلان به روى یک دیگر شمشیر بکشند و حلقه کارزار تنگ شود، و سفیانىّ ظهور کند و گرفتارى شدّت یابد و مردم را مرگ و کشتار فرا گیرد که به حرم خدا و رسول خدا پناهنده شوند.
استعداد فکری (عدالت پذیری) عملی (برخورد قاطع)
منابع
1. المهدی سید صدرالدین صدر
2. عصاره خلقت آیت الله جوادی آملی
3. تاریخ الغیبه الصغری سید محمد صدر
4. تاریخ عصر غیبت پورسید آقایی و دیگران
5. اعلام الهدایه
6. روزگار رهایی ترجمه یوم الخلاص مترجم علی اکبر مهدی پور