ضرورت شناخت رفتار در فضاهای شهری
گذری بر اندیشهها و فعالیتهای ویلیام وایت
ارایه برای درس «درک و بیان محیط شهری»
ویلیام وایت (1917 پنسیلوانیا – 1999 نیویورک)، اندیشمند و منتقد آمریکایی فارغالتحصیل رشته جامعه شناسی از دانشگاه پرینستون و مدرس کالج هانتر نیویورک بود.
شهرت وی بیشتر به خاطر تحقیقات وی در خصوص مسایل شهر و شهروندی و فضاهای شهری است.
مشهورترین آثار ویلیام وایت:
آدم سازمانی (1956)
واپسین چشم انداز طبیعی (1968)
– شهر، کشف دوباره مرکز (1988)
وایت ابتدا به صف منتقدان زندگی شرکتی پیوست اما سپس به موضوع ضرورت «باززندهسازی شهری» روی آورد.
همکاری با کمیسیون برنامهریزی نیویورک باعث تمرکز او روی موضوع «کارکرد فضاهای جدید شهری» شد.
این سرآغاز مشهورترین کار وایت یعنی پروژه موسوم به «زندگی خیابانی» بود که شانزده سال طول کشید.
این پروژه در سال 1971 با هدف محدودی شروع شد اما بهتدریج عمق و وسعت زیادتری یافت.
نتیجه این تحقیقات در سال 1980 تحت عنوان «زندگی اجتماعی در فضاهای کوچک شهری» منتشر شد.
وی به همراه این کتاب، یک فیلم 55 دقیقهای نیز از مراحل انجام این مطالعه تهیه کرد.
مطالعه وایت یک مطالعه صرفاً کاربردی نبود. بلکه یک مطالعه بنیادین محسوب می شد.
او بهدنبال شناخت رفتار مردم عادی در خیابان بود و این که «آیا نظم و روال خاصی بر رفتارها حاکم است یا خیر؟».
بنابراین بخشی از این تحقیق که جنبه کاربردی دارد نشان میدهد چه فضاهایی کار می کنند و چه فضاهایی کار نمیکنند و چرا؟
وی با تشکیل گروه پژوهشی کوچکی مشاهدات مستقیم خود را در فضاهای شهری نیویورک با عکسبرداری و فیلمبرداری از مردم آغاز کرد.
در آن دوران انجام چنین پژوهشهایی معمولاً آزمایشگاهی یا بهشکل نمونهگیری بود.
تکنیک مورد استفاده وایت گرچه اولین نبود اما در نوع خود کمنظیر بود.
در واقع پایه گذار مطالعات بصری – رفتاری را باید پروفسور «دانالد اپل یارد» دانست که در 1961 در پروژهای تحت عنوان «دید از جاده» با همکاری کوین لینچ و مایر انجام داد.
از کارهای مشابه تکنیک وایت در ایران میتوان به تحقیقات دکتر سیدحسین بحرینی اشاره کرد که تحت عنوان کتاب «تحلیل فضاهای شهری» به چاپ رسیده است.
پروژهی وایت کار خود را در پارکها، زمینهای بازی، فضاهای عمومی و فضاهای تفریحی غیررسمی نیویورک آغاز کرد.
در ابتدا تهی بودن این مکانها از جمعیت و عدم رغبت مردم برای استفاده از این فضاها باعث شگفتی گروه شد.
وایت کوشید دریابد چه چیز مردم را برمیانگیزد، آزار میدهد و چگونه اندک تغییرات محیط شهری آنها را متاثر میکند.
روش وی برای مطالعه، کوششی برای گردآوری دانستهها بر پایهی واقعیتها بدون پیشداوری و یا نتیجهگیری شتابزده بود.
او بر خلاف بیشتر طراحان بزرگ که به دید پرنده علاقه دارند، به دید انسانی توجه داشت.
درونمایهی اصلی پژوهشهای وایت ” توجه به زمینههای انسانشناسی، قومنگاری علمی و مطالعات فرهنگی ” بود.
او ساعات بیشماری را به مشاهده و ثبت رویدادها (عکس یا فیلم) و بازبینی آنها اختصاص میداد.
این کار گونهی جدیدی از اطلاعات قائم به مکان و زمان را باعث شد که تا آن زمان کمتر در اختیار کسی بود.
برتری این دادهها، امکان بازبینی مکرر و تحلیل چند بارهی آن بود.
وایت به دنبال پاسخ به سوالاتی بود که در این زمینه مطرح میشد.
برای نمونه، یکی از موارد تحقیق بررسی دلیل عدم استقبال مناسب مردم از میدانچههای جلوخان مراکز تجاری در نیویورک بود.
در واقع، پرسش اساسی این بود که: چرا میدانهای خوب، جمعیت را به سوی خود میکشند اما میدانهای بد در این کار ناکاماند؟
آنها حین تحقیق دریافتند پارکهای کوچک، بیشتر پذیرای روسا، پیران و افراد متمکنتر از مسافتهای دورتر هستند اما کارمندان ترجیح میدهند به اماکن نزدیک محل کارشان بروند.
از نتایج تحقیق، فضای خوب شهری اینگونه بیان شد:
« … یک فضای جدید خوب، میتواند مردم را به داشتن عادتهای جدید برانگیزد، راههای تازهای برای رفت و آمد ایجاد کند و فضاهای جدیدی را برای مکث و توقف پدید آورد».
وایت به تفاوتهای جنسی توجه داشت و حضور کم زنان در میدانچه را وجود اشکالی در کار و حضور بیشتر آنان را دلیلی بر خوبی احتمالی میدانچه میدانست.
« حضور بیشتر زنان نمایانگر برگزیدگی فضاست. گرچه نسبت زن به مرد با توجه به ترکیب نیروی کار در ساختمانهای پیرامونی متفاوت است ».
وایت رفتار استفادهکنندگان در زمان شلوغی مکانهای عمومی را هم مد نظر داشت.
وی بهترین زمانهایی که رفتار مردم میتواند ما را در شناخت ترجیحات آنها راهنمایی کند را هنگامی میدانست که مکان مورد نظر از شلوغی خارج شده باشد.
الگوی قابل تعمیم وایت به سایر فضاهای همگانی این است که عامل اصلی جذب مردم، حضور آدمهای دیگر است.
به اعتقاد وی:
«نکته اینجاست که بیشتر فضاهای شهری عکس این مطلب طراحی شدهاند!».
«مردم هنگام گفتوگو، از جریان اصلی پیادهها خارج نمیشوند، درآن باقی میمانند و یا حتی به درون مسیر میروند و بیشتر گفتوگوها در میان همین جمعیت و ازدحام انجام میشود».
وایت گفتگوهای خیابانی را مورد دقت قرار داد.
وی سوالش را اینگونه مطرح کرد: چرا مردم همواره تمایل دارند در جریان اصلی باقی بمانند؟
«چون امکان انتخاب وجود دارد. در واقع در دل جمعیت، بیشترین امکان را برای ادامه یا پایان دادن به گفتگو دارند».
وایت و همکارانش نتایج این تحقیقات را برای گروههای مختلف اجتماعی، معماران و مسوولان شهری به بحث گذاشتند.
در نهایت در 1975 با پذیرش موضوع از سوی ستاد ارزیابی شهر نیویورک، تحولات سودمندی در طراحی فضاهای تازه و بازسازی فضاهای قدیمی رخ داد.
وایت گرچه معمار و شهرساز نبود اما با تحقیقات و نظریات ارزندهاش در زمره صاحبنظرانی با رویکرد تقویت تعاملات اجتماعی شهری قرار گرفت.
از نظر وایت، بسیاری از تلاشهای برنامهریزان و طراحان شهری به بهانهی ایجاد فضای مطلوب، معطوف به کاهش ازدحام و تمرکززدایی است.
«در حالیکه آنچه مردم نیاز دارند فضایی مملو از جمعیت و حیات است که باعث سرزندگی فضاهای عمومی به ویژه خیابانها میشود».
وایت معتقد بود هنوز در شهرها مکانهایی سالم و مورد علاقهی مردم یافت میشوند که موجب شادی مردم میشوند، اما نمیتوان عوامل موفقیت یک شهر را دستورالعملی واحد برای سایر شهرها فرض کرد.
از دید وایت، طراحی یک مکان آزاردهنده کار بیشتری میبرد!:
«بهتر است خیلی از کارها را انجام ندهیم:
نصب سیم خاردار روی نردهها، موانع فلزی، پلکان با شیب تند، دوربینهای نظارت اضافی و دیوارهای بلند.
انجام ندادن این کارها خودبهخود فضای بیشتری برای نشستن پدید میآورد».
وایت با استناد به پژوهش های «یان گل» در کپنهاک و متیوسیلک در استرالیا، گرایش به «خودتراکمی» را رفتاری خواند که در کشورهای دیگر هم گزارش شده است.
به باور وی رفتار مردمی که در شهرهای بزرگ دنیا زندگی میکنند بسیار همانند است. در حالی که در شهرهای کوچکتر با همان ملیت متفاوت است.
مثلاً رفتار مردم نیویورک و توکیو با وجود اختلاف فرهنگ و حتی شکل شهر کاملاً مشابه است.
وایت در طراحی یک مکان معتقد به طراحی از پایین به بالا بود. بدین معنی که کار باید از نقطه درک و فهم روش استفاده از فضا توسط مردم شروع شود.
وی تاکید می کرد که«مردم با پاهای خود رای می دهند».
به گفتهی وایت خلق فضاهای سرزنده برای شهرهای کوچک بسیار مشکلتر از شهرهای بزرگ است. علت آن تراکم بالای جمعیت است که میتواند اشتباهات طراحی را هم تا حدی بپوشاند.
وایت دغدغهاش را برای بی توجهی به مراکز شهرها عنوان میکند:
«برخی از شهرها میخواهند مدلی برای مرکز شهر در نظر گیرند! آنها برای شکست حومهگرایی، توسعه گرانی را دعوت کردهاند تا مراکز خریدی در مرکز شهر برپا سازند. … برای اینکار کپیهایی از همان مدلهای حومهای را با اندکی تغییر ارایه دادهاند… که برای مرکز شهر مناسب نیستند.
آنها مخالف آن چیزی هستند که یک مرکز شهر باید باشد».
از دید وایت، شهرهایی با مراکز موفق، همانهایی هستند که در نگهداری ساختمانها و فضاهای تاریخی و استفاده دوباره از آنها خوب کار کردهاند. به باور او، «ساختمانهای قدیمی خوب … با ارزش هستند. اما سودمندی دیگری هم دارند. آنها نظم مجموعه را تامین میکنند».
وایت بر اهمیت پیوند فضاها با یکدیگر و ارتباطشان با خیابان پافشاری میکند. به باور او، خیابان به مانند بخشی از فضای همگانی یا میدان عمل میکند. در واقع، این که خیابان کجا تمام و میدان کجا شروع میشود دشوار است.
«زندگی اجتماعی به گونهای آونگی در میان فضاها در جریان است… مردم ساعتها با هم حرف میزنند و خداحافظیهای طولانی دارند. اگر در کنجی یک دکه اغذیه فروشی باشد گرد آن حلقه میزنند و بین آن نقطه و میدان، رفت و آمد فشردهای دیده میشود».
این حالت از نظر وایت یک نمایش زنده عالی است.
وایت نشان داد پیادهروها چگونه بخشی از فضای عمومی را تشکیل میدهند، چطور برخی قسمتهای فضای شهری به نقاطی برای گپ زدن تبدیل میشوند.
به این معنا، گپ زدن، شکل بنیادین تعاملات اجتماعی است. پیوندهای دوستی را محکم تر میکند و افرادی را به هم پیوند می دهد. بنابراین امری اساسی در زندگی شهری است.
وایت تصدیق کرد خیابانهای شهر یک فضای عمومی حیاتی و نیز فضایی بسیار رایج در زندگی شهری است.
وایت به طراحان شهری آموخت که به جای برداشتهای سادهانگارانه از شهر – که آن را بمانند صحنههای باشکوه معمارانه یا گرههای حملونقل یا چرخهای اقتصاد ببینند- شهر را همچون زیستگاهی انسانی ببینند.
منابع:
سیر اندیشهها در شهرسازی، جلد سوم، دکتر جهانشاه پاکزاد
تحلیل فضاهای شهری، دکتر سیدحسن بحرینی
مقاله بازشناخت رویکردهای نظری به فضاهای عمومی شهری، دکتر خشایار کاشانیجو، نشریه هویت شهر، سال چهارم، شماره 6، 1389
خیابانهای معاشر پذیر؛ محل درنگ و ماندن، م.معینی، www.zibasazi.ir
پایان
کانال تلگرامی
بانک پاورپوینت های مهندسی رشته عمران و معماری https://telegram.me/Bankpptmohandesi