به نام خالق زیبایی ها صنایع دستی ایران
تعریف جامع صنایع دستی
صنایع دستی به مجموعه ای از هنر – صنعتها اطلاق می شود که عمدتاً با استفاده از مواد اولیه ی بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی است که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی اینگونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.
ویژگی های صنایع دستی
حضور موثر، بلاواسطه، خلاق و تعیین کننده ی انسان در تولید هر محصول.
تامین قسمت عمده مواد اولیه ی مصرفی از منابع داخلی
داشتن بار فرهنگی(استفاده از نگاره ها، نقش ها و رنگ آمیزی های اصیل، بومی و سنتی)
عدم همانندی و عدم تشابه فرآورده های تولیدی با یکدیگر
عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در مقایسه با صنایع دیگر
بی نیازی به کارشناس و متخصص خارجی
دارا بودن ارزش افزوده ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر
قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف( شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری)
قابلیت انتقال تجربیات و رموز و فنون تولیدی به صورت سینه به سینه و همچنین طبق روش استاد و شاگردی و نیز به شیوه های آموزش مدون و نهایتا آموزش آکادمیک و دانشگاهی.
خصیصه های صنایع دستی ایران
قسمت قابل ملاحظه ای از صنایع دستی ایران را زیر اندازهای سنتی (قالی، انواع گلیم، گبه، پلاس، زیلو و غیره) تشکیل می دهد.
بخش عمده ای از صنایع دستی ایران در مناطق روستایی و عشایری تولید می شود.
قسمت اعظم محصولات صنایع دستی ایران در محل سکونت صنعتگران تولید می شود.
بیش از 70 درصد تولید کنندگان صنایع دستی ایران را زنان تشکیل می دهند و لذا می توان گفت که زنان با ذوق و هنرمند ایرانی بالاترین سهم را در میان تولید کنندگان صنایع دستی کشور دارند.
دهه های متمادی است که صنایع دستی ایران، به واسطه ی اشتهار و اعتبار جهانی بخشی از درآمد ارزی مورد نیاز کشور را تامین می کند.
صنایع دستی ایران، به لحاظ تنوع در راس همه ممالک جهان قرار دارد.
طبقه بندی صنایع دستی ایران
1. بافته های داری( فرش دستباف)
شامل:
قالی: به عنوان مهمترین زیرانداز- که شامل قالی تمام پشمی، پشم ابریشم، کرک ابریشم،(گل ابریشم)، ابریشمی و تمام ابریشمی است.
گلیم:
گلیم دورو( ساده، پودبافت و تخت بافت)
گلیم یک رو(سوماک، پود پیچ و سوزنی)
گلیم یک رو با ترکیبی از بافت های قالی و گلیم همچون گلیم نقش برجسته ی ایلام.
زیلو
گبه
2.دست بافته های دستگاهی (نساجی سنتی)
جاجیم و جاجیم مانند ها( جاجیم، جاجیمچه، گلیمچه متکاذین، چنته، کیسه حمام، موج، ماشته و اهرامی)
پلاس
پارچه ها : پارچه های فاخر، مانند: زری، مخمل، مخمل نقش برجسته، ترمه، دارایی، پارچه ابریشمی بافت کلات نادری، پارچه ی ابریشمی بافت قاسم آباد رودسر( چادر شب) و شال.
سایر پارچه ها، مانند: عبا، برک، کرباس، متقال، ارمک، شمد، شعر، احرامی، چادرشب، وفرشی، پرده ای و ….
3.رودوزی های سنتی
دوخت روی پارچه:
سوزن دوزی قلاب دوزی
پته دوزی
بخارادوزی
نقش دوزی
نواردوزی
ملیله دوزی
گلابتون دوزی
خوس دوزی
زرتشتی دوزی
دوخت داخل پارچه:
چشمه دوزی
سکمه دوزی
الحاق مواد دیگر به پارچه که شامل:
قیطان دوزی زغره دوزی
ده یک دوزی نقده دوزی
پیله دوزی تکه دوزی( چهل تکه دوزی)
آجیده دوزی
منجوق دوزی
پولک دوزی
سکه دوزی
4. هنرهای فلزی
دواتگری
حکاکی روی فلز
قلمزنی
مشبک کاری
ملیله کاری
زرگری
کوفته گری(طلا کوبی، نقره کوبی و مس کوبی)
چلنگری( زمودگری)
قفل سازی
ریخته گری
زیور سازی
آثار فلزی ترکیبی( ضریح سازی، اسلحه سازی، علامت سازی)
5. مینا سازی(مینای نقاشی، مینای خانه بندی، مینای مرصع)
6. سفالگری
سفال بدون لعاب شامل: سفالگری با دست، چرخ کاری و نقش برجسته سفالی
سفال لعابدار:سفال دوغابی، لعاب سازی، نقاشی روی لعاب و نقاشی زیر لعاب
انواع کاشی:
هفت رنگ
معرق
زرین فام
مینایی
معقلی
سفال مینایی
سفال زرین فام
خرمهره در شهر قم تولید می شود
بدل چینی
7. آبگینه
شیشه گری
از لحاظ روش شیشه گری فوتی و شیشه گری فوتی قالبی
انواع شیشه بارفتن، دو پوست و سه پوست
تزیین شیشه تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه، آبگز کاری و مات کاری
شیشه با تلفیق فلز
8. هنرهای مرتبط با چوب
خراطی گره چینی
کنده کاری سوخت روی چوب
سازسازی درودگری
آروسی سازی نازک کار(ریزه کاری) چوب
معرق چوب معرق-منبت
منبت کاری
مشبک کاری
خاتم سازی
هنرهای مرتبط باسنگ
سنگ تراشی
خراطی سنگ
معرق سنگ
مشبک سنگ
حکاکی سنگ
مرصع
فیروزه کوبی
10. نگارگری
نگارگری کتاب و نگارگری مرقعات(تذهیب، تشعیر و گل و مرغ)
طراحی سنتی که شامل موارد زیر است:
طراحی قالی و گلیم
طراحی قلمی
ترسیمات ناخنی
گره کشی( طراحی گره)
ساخت ابزار و مواد ک شامل: بوم سازی، ساخت قلم و قلم مو، ساخت رنگ ها، چسب ها و روغن ها، مهره، کاغذ پوستی و تخته صیقل است.
11. چاپ های سنتی
چاپ روی کاغذ(چاپ سنگی)
چاپ روی پارچه که شامل چاپ ها ی زیر است:
قلمکار
کلاقه ای ( باتیک)
گره خورد(دارایی)
12. حصیر بافی
13. نمد مالی
14. پوستین دوزی
15. آثار چرمی
16. رنگ سازی سنتی
17. رنگرزی سنتی
پیشینه صنایع دستی ایران
صنایع دستی ایران به عنوان یکی از قطب ها اصلی صنایع دستی جهان، به همراه چین و هند دارای سابقه درخشان و پر پیشینه ای است.
قدیمی ترین مرحله زندگی بشردر ایران تمدن مخصوص و مشخص «عصر حجر» یا مزولیتیک» است.10 هزار تا 12 هزار سال پیش
مدارک به دست آمده از غار مسکونی هوتو یا کمربند در نزدیکی بهشهر فعلی و در گوشه جنوب شرقی دریای مازندران توسط کارلتون گویای موارد زیر است:
کشت غلات مخصوصا گندم و جو حدود 6000 سال قبل
محصولات زراعی به وسیله داسی که از سنگ چخماق ساخته شده و لبه ادندانه دار و مضرس داشته درو می شده است.
دامداری و استفاده از گوشت و شیربز و گوسفند رایج بوده
ریسیدن پشم گوسفندان
تهیه نوعی سفال ناهموار و کم پخت
تهیه انواع ابزارهای سنگی و استخوانی به منظور شکار
عصر مفرغ 1500 تا 3000 قبل از میلاد
مهره های زینتی
ابزار های سنگی در شمار مصنوعات کارگاهی درآمده
ظروف سفالین به وسیله چرخ های کوچک مخصوصی که با دست گردانده می شد تولید و طبق اصول و قواعدی منظم در کوره های سربسته چیده می شد و حرارت می دید تا به خوبی پخته شود.
نزدیک به 1200 قبل از میلاد آهن به جای مفرغ برای ساختن اسلحه و ابزارها تا حدودی زینت آلات به کارگرفته شد.
نخستین اکتشاف بزرگ در باب صنعت پیش از تاریخ ایران
متعلق به اوایل دوره مس است که توسط «دومرگان» در شوش انجام شد.
تبر، سوزن، آینه های مسین که از درون مقابر به دست آمده نشان دهنده استفاده مردم این دوره از فلز مس است.
بزرگترین صنعت ایرانیان در دوره مس سفالگری
اختراع چرخ سفالگری از تپه باستانی سیلک کاشان در عصر مس سنگی کشف شده توسط گیرشمن
کشفیات اریک اشمید در حفاری اطراف دامغان گویای ظهور فن لعاب دادن سفال در ایران پنج هزار قبل است.
در پی کاوش های زیویه در نزدیکی سقز، گنجینه ای از اشیای زرین و مفرغی و محصولات تهیه شده از عاج به دست آمده که به حدود قرن هفتم قبل از میلاد یعنی آغاز دوره حکومت مادها تعلق دارد.
جام طلایی کشف شده از حسنلو 85 کیلومتری جنوب ارومیه متعلق به قرون 14 تا 8 قبل از میلاد است.
جام مارلیک و دیگر آثارکشف شده از چراغعلی تپه( مارلیک تپه) در 14 کیلومتری جاده رودبار به رشت را می توان نشانه ای بارز از مهارت های فلزکاران ایرانی در حدود دوره حکومت مادها و حتی کمی پیشتر از آن در ایران دانست.
ابزار های مفرغی حکاکی شده لرستان، انواع سلاح ها، ابزارها و و سایل کشاورزی، وسایل تزیینی، اشیای آیینی، انواع دهانه و مالبند و دیگر ابزار های مخصوص اسب و گردونه، توتم ها و بتها، سنجاق های مفرغی با سری درشت و مزین به شکل سر و شاخ چهارپایان و امثالهم از هنرهای سنتی و صنایع دستی شاخص ایرانیان در هزاره اول قبل از میلاد است.
ویژگی صنایع هنری ایرانیان در دروه ما قبل تاریخ
ایرانی ها دارای ذوق هنری و زیبا پسندی خاص بوده اند که نمونه آن در آثار سفالین شوش، تپه سیلک، تپه حصار و نیز مفرغ هایی لرستان آشکار است.
ایرانی ها توجه ویژه ای به نقش حیوانات داشته اند.
افزون بر نقوش حیوانی از نقش های هندسی برای تزیین ظروف و من جمله سفالینه های خود استفاده می کردند.
شیوه کارهنرمندان قدیم ایران ((ناتورالیست))_طبیعت سازی_ نبوده بلکه ایرانیان به نقش های «تجریدی»-استیلیزه- و «رمزی»-سمبلیک- علاقه بیشتری داشته اند.
دردوره هخامنشی- 550 تا 330 ق.م.- ساخت جام ها و ساغرها(ریتون ها) از طلا یا نقره که به شیوه ی چکش کاری ساخته و پرداخته و تزیین می شد، در زمره شاهکارهای فلزکاری ایران ثبت شده است.
ریتون
ساغر یا جامی که در فارسی به کار می رود در اصطلاح علم باستان شناسی با عنوان ریتون (Rhyton ) مطرح است که ایرانیان در دوران باستان با شکلی خاص و مهارتی تمام آن را می ساختند. ظروفی که انتهای آنها به شکل سر حیواناتی مانند شیر ببر، گوزن، آهو، اسب، گاونر، بز وحشی و… با اندازه های متفاوت بوده است.
قالی پازیریک
قالی پازیریک، نخستین قالی بافته شده در جهان، توسط ایرانیان هنرمند و متعلق به حدود 500 ق.م. است.
قالی بهارستان
فرش بهارستان متعلق به دوره ساسانی که با نام های بهارخسرو و بهارکسری نیز شناخته می شود، یکی از مهم ترین آثار هنری ایران است که بر اثر حمله اعراب به ایران و انتقال آن به مدینه تکه تکه شد. این فرش در ایوان کسری قرار داشته و دارای ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر پهنا بوده است، در بافت این فرش از ابریشم، طلا، نقره و جواهراتی چون زمرد و مروارید استفاده شده است و طرح آن یکی از باغ های بهشت را نشان می دهد.
امتیاز دستبافته های دوره تیموری در انواع جدیدی است که بیشتر از دیبا و بافته های راه راهی است که طلا و نقره در آنها به کار رفته است و با اشکال پرندگان مطابق روش چینی تزیین شده است.
بافتن پارچه های مخمل در دوره تیموری معمول شده بود.
بی هیچ شک و تردیدی قالی ایران، پر رونق ترین عصر خود را در دوران صفوی گذرانده است.
در دوره صفوی، زیبا ترین قالی های ایران نظیر قالی معروف «قالی اردبیل» که هم اینک در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود- در زمان شاه طهماسب و شاه عباس بافته می شد و شهرهای تبریز، همدان، کاشان، کرمان، اصفهان و هرات از مهم ترین مراکز قالی بافی کشورمان بوده است.
نقش محرابی(سجاده ای)، نقش گل و نقوش طبیعی، نقش لچک و ترنج، و نقوش حیوانی 4 نقش عمده به کار رفته در قالی دوران صفوی است.
قالی های پولنزی(قالی های لهستانی) از معروف ترین قالی های صادراتی در دوره صفوی است.
نقش های معروف به «گل شاه عباسی» مربوط به دوره صفوی است.
در دوره صفویه از ابریشم نیز در قالی بافی و بافت فرش استفاده می شد و قالی های بس ظریف و زیبا که به قالی پرده نما مشهور است در دوره مذکور بافته می شد.
زیراندازهای سنتی ایران
حصیر بافی با سابقه ای حدود 12 هزار یکی از پر پیشینه ترین زیراندازها بوده
نخستین حصیرها مربوط به تمدن بین النهرین
نمد زیر انداز با سابقه ایی حدود 8 هزار سال منسوجی بافته نشده است که در اثر درگیری الیاف حلاجی شده پشم یا کرک با بهره گیری از آب گرم و در صورت لزوم و حسب عادت یک ماده قلیایی و مالش آن بر روی قالب حصیری پدید می آید.
جاجیم
منسوجی پشمی است دارای تار، پود و پود نازک که بر روی دستگاه ساده بافندگی به صورت نواری به عرض 18 تا 35 سانتی متر و یا با عرضی بیشتر تا حدود یک متر در استان فارس بافته می شود.
جاجیم ممکن است به صورت نواری باریک با درازای زیاد تا 70 متر بافته شود که پس از اتمام بافت، آن را به صورت توپ پارچه در می آورند.
استان اردبیل به ویژه روستاهای بخش (خورش رستم) در شهرستان خلخال مهمترین مرکز تولید جاجیم است.
انواع گلیم
پلاس
گلیم ساده(دورو یا تخت)
گلیم سوماک( یک رو)
گلیم یک رو ولی غیر سوماک
گلیم پدر صنعت نساجی
گلیم
«گلیم ساده» (گلیم تخت = گلیم دورو) 🙂 گلیم هایی هستند که با «شیوه پودگذاری» بافته می شود، یعنی تنها از نخ تار و نخ پود برای بافت آنها استفاده می شود و نخ پود با عبور از لا به لای نخ تار، طرح موردنظر را به تدریج بر روی گلیم به وجود می آورد.
تار یا چله به طور معمول از نخ پشمی یا نخ پنبه ای یا بعضاً نخ ابریشمی رنگ نشده انتخاب می شود و پود از نخ پشمی یا ندرتاً ابریشمی رنگ شده استفاده خواهد شد.
«گلیم سوماک» (= گلیم یک رو): گلیم هایی هستند که با «شیوه پود پیچی» بافته می شود، یعنی علاوه بر نخ تار و نخ پود، از پود نازک نیز در بافت گلیم استفاده می کنند و در واقع پود به حالت پیچش از میان نخ های تار عبور کرده و سپس با عبور پود نازک و بعد کوبیدن آن با شانه بافندگی نخ های تار و پود درهم پیچیده می شوند.
گلیم سوماک یا یک رو دارای تار، پود و پیچی بوده و در مجموع گلیمی ضخیم تر به لحاظ بافت و دارای شیوه ای متکامل تر در مقایسه با بافت گلیم ساده است. پشت گلیم سوماک بی نقش بوده و نخ های رنگین اضافی حاصل از پودپیچی را مشاهده می کنیم.
سوماک های مشهور ایران
سوماک ورنی در استان های آذربایجان شرقی و اردبیل
سوماک شیرکی پیچ در استان کرمان
سوماک رندی در استان های فارس و خوزستان
سوماک بی نام در استان خراسان شمالی
تفاوت عمده ی سوماک های ایران در نگاره ها و نقوش و بعضاً مواد اولیه مصرفی است.
ورنی با نگاره هایی از حیوانات اهلی و وحشی مشخص می شود
تار آن معمولا نخ پنبه ای و پود نخ های پشمی رنگ شده است البته ورنی با چله ای ابریشمی هم بافته می شود.
شیرکی پیچ دارای نگاره هایی از حیوانات اهلی و گل و گیاه است و تماماً پشمی است.
رندی با نگاره هایی از پرنده و گل و مواد اولیه مورد مصرف آن تماماً از پشم انتخاب می شود.
سرانداز نگاره های آن را فرم های چند ضلعی تشکیل می دهد و تماماً از پشم است.
بی نام نگاره هایش شباهتی به نگاره های سوماک سرانداز داشته و البته تا حدود کوچکتر و ظریف تر است .دارای پود، تار و پود پیچی پشمی است.
پلاس
گلیمی است درشت بافت، تمام پشمی با مواد اولیه ای ضخیم تر از مواد اولیه ی مصرفی در گلیم های دیگر که به صورت ذهنی و در واقع بدون استفاده از نقشه بافته می شود.
پلاس با عبور نخ های پشمی رنگین به عنوان پود از لابه لای نخ های تار یا چله و به روش ((پود گذاری)) بافته می شود.
کلات نادری، خراسان، ترکمن صحرا و استان گلستان از بهترین پلاس های ایران است.
زیلو
پیشینه ی بافت زیلو 500 تا 700 سال
خاستگاه مناطق کویری ایران همچون یزد و کاشان
مناسب برای پوشش کف مراکز مذهبی و منازل کویری
تنها زیر اندازی که هم تار و پودش از نخ پنبه ای است. از نخ پنبه ای رنگ شده برای پود و از نخ پنبه ای رنگ نشده برای تار استفاده می کنند.
نقوش آن هندسی و ذهنی است.
محدود بودن رنگ ها از ویژگی های زیلوهاست. زیلوهای ویژه مکان های مذهبی با رنگ بندی سفید و سرمه ای، سفید و آبی لاجوردی، سفید و آبی آسمانی و برای منازل از رنگ های سفید و سبز، سفید و قهوه ای و نارنجی و آبی آسمانی استفاده می شود
زیلو
گبه
نوعی فرش و بافته داری است، گره دار، تمام پشمی، ذهنی بافت که می تواند خود رنگ یا رنگی باشد.
گبه با پرزهای بلند و طرح های هندسی یا شکسته مشخص می شود.
گبه به واسطه درشت بافت بودن در واقع ((فرش زیر پا)) نام گرفته است.
به گبه خرسک هم گفته می شود.
قالی
فرشی است پرزدار که از طریق درگیری پرز(خامه یا گوشت) و گره زدن آن بر تار و نیز پود گذاری بافته می شود.
شاخص ترین و کامل ترین زیرانداز سنتی به واسطه بافت و اجرای نگاره، طرح و نقش است.
سابقه قالی به حدود 2500 سال پیش باز می گردد. (قالی پازیریک)
قالی پازیریک
ویژگی های قالی پازیریک
فرشی است در ابعاد189/33×200 سانتیمتر با گره متقارن معروف به گره ترکی
رجشمار آن تقریباً برابر با 3600 گره در دسیمتر مربع
محل اکتشاف سیبری
رنگ های این قالی را سرخ، نارنجی، زرد، سبز و آبی ایرانی تشکیل می دهد.
نگاره های قالی پاریزیک
24 مربع که در داخل هر کدام ستاره ای (گلی) هشت پر قرار دارد.
تصاویر حیوانی افسانه ای شبیه به شیر بالدار معروف به گریفین که از حیوانات اسطوره ای دوران ایران باستان و من جمله دوره هخامنشی است
نقش 24 راس گوزن شاخ پهن موسوم به گوزن زرد که حیوان بومی ایران است.
حاشیه ی دیگری دارای ستاره های شبیه به ستاره های هشت پر متن
حاشیه ای دارای 28 تصویر از اسب سوارانی که به طور دو نفر در میان به تناوب بر روی اسب ها نشسته یا در کنار آن ایستاده اند نقوش مذکور در سنگ تراشی های تخت جمشید ، مکرر دیده می شود.
مواد اولیه قالی دستبافت
تار(چله)، پرز(خامه=گوشت و یا خواب قالی)، پود زیر( پود ضخیم) و پود رو( پود نازک) تشکیل می شود.
ابزار کار قالی بافی
دار (عمودی یا افقی)
شانه (دفتین)
چاقو(کارد) قالی بافی
قلاب قالی بافی
قیچی قالی بافی
سیخ پودکشی
قشو(قاشین)
2 نوع گره در بافت قالی
گره نامتقارن(معروف به گره فارسی)
گره متقارن(معروف به گره ی ترکی)
ابعاد و اندازه های متناسب قالی
1- اندازه ی پشتی
2- اندازه ی سجاده ای
3- اندازه پادری
4- اندازه قالیچه که به قالی های تا کمتر از 4 متر مربع مساحت اطلاق می شود.
5- اندازه ی پرده ای
6- سرانداز(کلگی)
7- کناره نوعی قالی بلند و باریک که برای مفروش کردن پله ها، راهروها و اطراف طول قالی ها به کار می رود.
8- اندازه قالی- که از 4 متر مربع مساحت به بالا را شامل می شود که اندازه ی 6 متری (2×3) آن مطلوب ترین بوده و بیشترین متقاضی را دارد.
9- اندازه بزرگ پارچه- از اندازه 24 متر مربع مساحت به بالا را می گویند.
طرح های رایج در قالی
طرح های ذهنی بافت(بدون نقشه)
طرح های دارای نقشه
طبقه بندی بر اساس سبک های دو گانه
شکسته و طرح گردان
طیقه بندی بر اساس نظر سیسیل ادواردز
طرح هراتی
طرح بوته ای
طرح خرچنگی
طرح گل حنایی
طرح لچک ترنج
طرح مینا خانی
طرح شاه عباسی
طرح بید مجنون
طرح جوشقانی
طبقه بندی شرکت سهامی فرش ایران
طرح های آثار باستانی و ابنیه اسلامی
طرح های شاه عباسی
طرح های اسلیمی
طرح های افشان
طرح های اقتباسی
طرح های بندی (واگیره ای)
طرح های بته ای
طرح های درختی
طرح های ترکمن
طرح های شکارگاهی
طرح های قابی ( خشتی)
طر های گل فرنگ
طرح های گلدانی
طرح های ماهی در هم
طرح های محرابی
طرح های محرمات
طرح های هندسی
طرح های ایلی(عشایری)
طرح های تلفیقی
ارزیابی قالی
1- محل بافت
2- مواد اولیه مصرفی
3- افزایش نسبی مساحت
4- مزایا
5- معایب
6- رجشمار
7- مظنه بازار
کارشناسی گلیم
1- ثبات رنگ
2- هر گلیمی که دارای پودهای بیشتر و متراکم تری باشد، طبعا مرغوبیت بیشتری دارد.
3- سبکی وزن گلیم
4-نقوش گلیم در بیشتر مناطق تولید، منبعث از خلاقیت ذهنی بافندگان است.
5- گلیم خوب گلیمی است که در محل تغییر رنگ های آن، خامه ها کاملا در هم زنجیر شده و هیچ گونه شیار یا سواخی در حد فاصل رنگ های آن وجود نداشته باشد.
6- گلیم خوب نباید سره داشته باشد.
نساجی سنتی ایران Traditioanl Textile
پارچه های دستبافت
رنگ و رنگرزی
رودوزی های سنتی
چاپ های سنتی
پارچه های دستبافت 1- پارچه های نفیس(فاخر)
شیوه بافت دشوار
مواد اولیه آن گران قیمت و پر بهاء شامل ابریشم، نخ گلابتون، نخ طلا، نخ نقره، کرک و در مواردی پشم بسیار مرغوب
تعداد استادان در بافت پارچه های نفیس بسیار اندک است.
پارچه ها ی نفیس ایرانی زری، دارایی، مخمل، ترمه، مخمل نقش برجسته و پارچه های ابریشمی
زری
در تولید پارچه ی زری از نخ ابریشمی و از نخ گلابتون- نخی با مغز ابریشم و روکش تابیده از طلا یا نقره استفاده می شود.
برای بافت پارچه زری از دستگاه سنتی- معروف به دستوری- و یا از دستگاه ژاکارد دستی استفاده می شود و روزانه از 10 تا 40 سانتی متر پارچه بافته می شود.
دارایی یا ایکات
دارایی یا ایکات پارچه ای است از تار و پود نخ ابریشمی که البته امروزه در مرکز تولید آن یعنی شهر یزد از ابریشم مصنوعی برای بافت هم استفاده می شود.
به دلیل کاربرد روش ایکات در مورد تار یا پود و یا هر دو، باید میان ایکات تار و ایکات پود و ایکات دوگانه فرق نهاد. لازمه این هر سه روش آن است که نخ ها روی نوعی چوب کشیده شوند تا بتوان آنها را به صورت نقشی جمع کرد و به هم بست. ایکات های تار معمولاً ثابت هستند بدین معنی که همین که روی دستگاه بافندگی نصب شوند دیگر به آنها دست نمی زنند و فقط پود رنگین واحدی را به آنها می بافند. این قاعده استثنایی نیز دارد و آن اینکه هنگامی که تارها را به صورت افقی می بندند، بعد باید آنها را به ترتیب و توالی به جلو بکشند تا نقش پیکان شعله ای از آن پدید آید. ایکات های پود به کار بیشتر بر روی دستگاه بافندگی نیاز دارند زیرا هر گره ای باید در جایی دقیق ومعین زده شود تا نقش ظاهر گردد.
مخمل
مخمل، پارچه ای است با تار، پود و پرز که تماماً از ابریشم بوده و شیوه بافتی دشوار دارد.
نام مخمل با کاشان همراه بوده است.
ترمه
پارچه ای است یا تار و پود ابریشمی یا کرکی یا پشمی- پشم بسیار مرغوب- با شیوه ی بافت بسیار دشوار.
بافت ترمه ی سنتی- معروف به ترمه انگشتی- از دوره صفویه در ایران مرسوم بوده و همواره شهرهای یزد و کرمان مراکز مهم تولید این پارچه نفیس بوده است.
پارچه ابریشمی
بافت پارچه های ابریشمی در استان های خراسان شمالی، گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی و گلستان مرسوم و متداول است.
سایر پارچه های دستبافت
منظور از سایر پارچه های دستبافت پارچه هایی نظیر ملحفه، شمد، ارمک، قناویز، دستمال، سفره، روتختی، پرده ای، جاجیم، عبا، چوقا و… است که با استفاده از نخ پشمی، نخ پنبه ای، نخ کتان و نخ ابریشم مصنوعی تولید می شود.
مهمترین مرکز تولید پارچه های دستبافت یزد
اصول پارچه های دستبافت
اصالت مواد، پارچه های دستبافت باید با الیاف طبیعی بافته شود.
کیفیت بافت باید در حد بالا باشد
طرح ها و نقش ها اصیل و سنتی باشد
تمامی رنگ های به کار رفته در رنگرزی الیاف باید ثابت باشد
هرگونه نخ کشی، روزنه و گره بر روی پارچه های دستبافت نباید مشاهده شود.
کارشناسی پارچه ی زری
در بافت پارچه از نخ ابریشمی و نخ گلابتون نخی که مغز آن ابریشم است و دارای روکش طلا و نقره است استفاده شود.
طرح و نقش ابتکاری، غیر تکراری و پیچیده باشد.
طرح ظریف باشد
کارشناسی پارچه ی مخمل
در بافت پارچه ی مخمل باید از ابریشم طبیعی استفاده کرد
نگاره ها و نقوش باید جدید و ابتکاری باشد
اگر پارچه مخمل دارای نقوش برجسته باشد ارزش بالاتری پیدا می کند.
کارشناسی پارچه ی ترمه
پارچه ترمه باید تمام ابریشم یا تمام کرک یا تمام پشم(پشم مرغوب) باشد.
نگاره ها و نقوش ترمه باید جدید و ابتکاری (ولی در چهارچوب نگاره های سنتی) باشد.
اگر در بافت ترمه از نخل های طلایی برای خطوط بیرونی نگاره ها استفاده شود ارزش کار بالاتر می رود
اگر پارچه ترمه به روش انگشتی بافته شده باشد از ارزش بیشتری در مقایسه با ترمه بافته شده با ژاکارد دستی برخوردار است.
غیر یکنواخت بودن نگاره های ترمه و داشتن خرده نقش های متفاوت بر ارزش کار می افزاید.
کارشناسی پارچه های دارایی(ایکات)
در بافت پارچه از ابریشم طبیعی استفاده شود.
پارچه دارایی باید با نقش (شعله پیکان) مشخص شود.
هر چه نقوش آن، به خصوص نقش شعله ها تقارن نداشته باشد ارزش پاچه دارایی بیشتر می شود.
هر چه نقوش در یک خط نباشد(بالا و پایین باشد) ارزش پارچه بیشتر می شود.
رنگ زمینه ی پارچه معمولاً سفید، آبی و یا سرخ است و رنگ های شعله با قرمز، نارنجی، زرد و آبی مشخص می شود.
رنگ و رنگرزی
رنگرزی یعنی تثبیت یک ماده رنگ دار بر روی الیاف مورد نظر که می تواند از جنس پشم، ابریشم، نخ پنبه ای و کرک باشد.
رنگرزی الیاف رنگ های طبیعی و رنگ های مصنوعی
رنگ های طبیعی منشا گیاهی(نباتی)، منشا جانوری(حیوانی) و منشا معدنی(فلزی) دارند.
رنگ های طبیعی
ریشه ی روناس، پوست گردو، ساقه گیلاس، برگ کاهو، اسپرک، نیل، پوست انار، برگ مو، جاشیر و … در زمره ی گیاهان رنگرزا قرار دارند.
رنگ های جانوری- قرمز دانه- حشره ای شبیه به کفش دوزک که بر برگ انجیر هندی زندگی می کند-معروف ترین رنگ جانوری است که از آن رنگ قرمز به دست می آید. از کرمینه هایی که در برکه های راکد آب زندگی می کنند و از نوعی صدف دریایی نیز برای تهیه ی رنگ استفاده شده است.
مواد معدنی(فلزی) برای تثبیت رنگ الیاف استفاده می شود و در رنگرزی به آن ((دندانه کردن)) می گویند.
مشهورترین دندانه ها زاج سفید(سولفات مضاعف آلومینیوم)، زاج سبز معروف به ((کات کبود))( سولفات مضاعف مس) و زاج سیاه(سولفات مضاعف آهن)
رنگ های مصنوعی(شیمیایی)
در سال 1840 میلادی، نخستین رنگ مصنوعی توسط ((پرکین)) دانشمند آلمانی ساخته شد.
سابقه استفاده از این گونه رنگ ها در اروپا حدود 160 سال و در ایران حدود 125 سال است.
مقایسه رنگ های طبیعی و شیمیایی
رنگ های طبیعی، اگرچه در آغاز جلوه ای کم و تا حدودی کدر دارند اما با گذشت زمان و حتی در اثر شستشو، جلوه ای بیشتر و زیباتری پیدا می کنند.اما مواد رنگزای شیمیایی در آغاز حالتی فلز گونه و جلوه ای تند دارند که با گذشت زمان کدر می شود.
رنگرزی طبیعی هیچ گونه ضرر و زیانی برای رنگرزان نداشته و پساب آن برای چرخه طبیعت و محیط زیست زیان آور نیست.
رنگرزی با مواد ملونه طبیعی نیاز به مهارت و تجربه و صرف وقت و دقت کافی و فضای کار زیادی دارد.
رودوزی های سنتی ایران
اصطلاح ((رودوزی)) یا ((روکاری )) برای هنری به کاربرده می شود که طی آن نگاره های مختلف بر روی پارچه های بدون نقش از طریق دوختن و یا کشیدن قسمتی از نخ های تار و پود پارچه به وجود می آید.
وسایل لازم انواع سوزن و قلاب، انواع نخ های رنگین یا فلزی
115 نوع رودوزی های ایرانی شمارش کرده اند.
تقسیم بندی رودوزی ها
1- گونه ای که زمینه ی اساسی پارچه را سراسر بخیه می پوشاند تا زمینه ی تازه ای از رنگ و نقش پدید آید مانند سوزن دوزی بلوچ، قلاب دوزی رشت و پته دوزی کرمان
2- گونه ای که بر روی پارچه نقش چندانی دوخته نمی شود، بلکه با عبور نخ های رنگین از لابه لای تار و پود پارچه و دوختن این الیاف به یکدیگر پارچه ساده، حالتی مشبک و رنگین به خود می گیرد مانند سوزن دوزی اصفهان
3- گونه ای که در آن زمینه پارچه به رنگ اصلی باقی می ماند و به کمک الیافی با روکش های فلزی، نقوش متنوعی بر روی پارچه دوخته می شود. مانند گلابتون دوزی و خوس دوزی استان هرمزگان و ده یک دوزی
سوزن دوزی بلوچی
سوزن دوزی یکی از ظریف ترین هنر های دستی ایران است که طی آن تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک و بخیه های رنگین پوشیده شده است. این دوخت از اوایل صدر اسلام در میان بلوچ ها رایج و در دوره مغول و به خصوص تیموری و صفوی این هنر از رواج کامل برخوردار بود.
در اصطلاح محلی به آن «سوچن دوزی» نیز گفته می شود. از اصیل ترین هنرهای رایج در میان اقوام بلوچ است،
سوزن دوزی بلوچی
کارشناسی سوزن دوزی بلوچ
1- جنس پارچه ی موضوع رودوزی ترجیحاً نخی و نخ های مورد استفاده برای سوزن دوزی از جنس ابریشم و نگاره های موضوع رودوزی هندسی باشد.
2- پرکار بودن و یا کم کار بودن سوزن دوزی و ظرافت نخ مورد استفاده نقش مهمی در تعیین ارزش و قیمت کار دارد.
3- رنگ بندی مناسب و هماهنگی نخ های مورد استفاده در سوزن دوزی بر ارزش کار می افزاید.
پته دوزی کرمان
پته (یا پته دوزی) نوعی از رودوزی های کرمان است. پارچه زمینه پته پارچه ای ضخیم و پشمی است که عریض نامیده می شود. هنرمندان پته دوز باکمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندارها و بینشهای شخصی شان است، به وسیلهٔ بخیه های نخی رنگین بر زمینه ی پارچهٔ پشمی ضخیمی(عریض) مینشانند.
کارشناسی پته دوزی کرمان
پارچه مورد استفاده ((عریض))،( پارچه ی بافته شده از جنس پشم با طرح کج راه) . نخ های مورد استفاده،((ریس)) ( نخ های پشمی الوان، رنگ شده با رنگ های طبیعی) باشد.
هرچه نگاره ها جدید و ابتکاری(البته در چهارچب طرح های سنتی) باشد، کار از ارزش بیشتری برخوردار خواهد بود.
قلاب دوزی رشت
قلابدوزی رشت یا رشتی دوزی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی شهر رشت است و عبارت است ازتزیین پارچه های ارزنده ی ضخیم از طریق رودوزی. بدین ترتیب که زمینه ی پارچه به وسیله ی نخ های ابریشمین تزیین می گردد. به عبارت دیگر به روی پارچه های ضخیم، نقش های زیبایی با نخ ابریشمین و وسیله ای که قلاب نام دارد دوخته می شود
کارشناسی قلاب دوزی رشت
پارچه مورد استفاده از جنس ماهوت و نخ های موضوع رودوزی از جنس نخ ابریشم طبیعی باشد.
اگر قلاب دوزی با تکه دوزی همراه باشد و نگاره ها جدید و ابتکاری باشد ارزش کار بالاتر می رود.
ماهوت : یک نوع پارچه پشمینه کلفت پرزدار نفیس
چشمه دوزی قدیمی ترین سوزن دوزی اصفهان به شمار می آید
گلابتون دوزی هرمزگان
پارچه مورد استفاده از ترکیب پشم و پولیستر که ((شالمز)) نامیده می شود، باشد.
نخ های طلایی مورد استفاده گلابتون باشد ( یعنی نخ هایی که مغز آن از ابریشم و دارای روکش طلا باشد)
اگر گلابتون دوزی با بادله دوزی همراه باشد ارزش کار بالاتر می رود
نگاره های جدید و ابتکاری ارزش کار را بالاتر می برد.
گلابتون دوزی
بادله دوزی
بادله دوزی یا “تلی بافی” عبارت است از بهم پیوستن چند نوع زری با یکدیگر به صورتی که زری بزرگ دروسط و زری های کوچک در اطراف قرار می گیرند. بادله به شکل نوارهایی با پهنای ۱۵ سانتیمتر تولید می شود که معمولاً برای لبه شلوارهای زنانه مورد استفاده قرار می گیرد.در این صنعت دستی، چند نوع زری دوزی را به هم می دوزند و از این راه پارچه ای به دست می آید که بادوله نام می گیرد.
بادله دوزی
چاپ های سنتی ایران
کلیه پارچه هایی که به وسیله ی قلم مو، مهر و نظایر آن رنگ آمیزی شده و نقش می پذیرد.
چاپ قلمکار
چاپ کلاقه ای(باتیک)
قلمکار
چاپ و رنگ گذاری مستقیم طرح و نقش ها با قالب چوبی برای تهیه برای تزین پارچه های کتانی و پنبه ای را ((چاپ قلمکار)) می گویند.
«قلمکار» ، پارچه ای ساده و مازو شده از کرباس، کتان و غیره که بر آن به وسیله قالب و مهر، نقوشی تصویر کرده باشند و آن را به اشکال پرده، سفره، رومیزی و غیره در آورند و به نوعی از بافته های رنگارنگ و الوان است .
در گذشته نه چندان دور، قلمکارسازی به «چیت سازی» و قلمکارساز به «چیت ساز» و حرفه و هنر قلمکاری به «چیت سازی» یا «چیتگری» مشهور بود
در ابتدا روی پارچه های پنبه ای(از نوع متقال) و احتمالاً ابریشمی، با قلم نگاره های مورد نظر را نقاشی می کردند. ولی چون برای این نوع تولید، وقت زیادی صرف می شد. ضمنا نقوش رسم شده با قلم فاقد هماهنگی بود و باعث یکسان نبودن تولیدات می شد و همچنین قیمت تمام شده را نیز بالا می برد، بنابراین قلمکار سازان انتقال نقوش به وسیله ی قالب های حکاکی و کنده کاری شده بر روی پارچه را تنها راه چاره ی این مشکل دانستند.
قلمکار و قلمکارسازی از دوره ایلخانی در ایران مرسوم بوده است.
مرکز مهم قلمکارسازی شهر اصفهان
چاپ کلاقه ای (باتیک)
چاپ و رنگرزی غیر مستقیم طرح ها و نقش ها به وسیله مهر، قلم مو و تیان و ماده مقاوم برای تزیین پارچه ابریشمی و یا دیگر پارچه های نازک و ظریف را چاپ کلاقه ای می گویند.
" باتیک "، واژه ای جاوه ای است و جاوه یکی از مهم ترین جزایر کشور اندونزی – کشوری با بیش از 16000جزیره – است. باتیک به معنای " چاپ مقاوم " است.
چاپ کلاقه ای شیوه های مختلفی مانند چاپ مهری، چاپ بدون مهر (تار عنکبوتی یا ترک و موم، گره خورد یا پیچان، کوک زدن و نقاشی) و روش های تلفیقی دارد. اما رایج ترین شیوه آن استفاده از مهر و پوشاندن پارچه با ماده مقاوم و سپس رنگرزی آن است.
مواد اولیه مصرفی در چاپ باتیک:
پارچه ابریشم طبیعی، ماده مقاوم(واکس) و رنگ
ماده مقاوم یا واکس با بهره گیری از موادی هم چون پیه، پارافین، موم،کلفن و سقز تهیه می شود.
مراکز مهم چاپ کلاقه ای تبریز، اسکو و تهران
مراکز مهم چاپ باتیک در دنیا اندونزی، مالزی، تایلند، چین ، هند، پاکستان و سری لانکا
میناکاری
میناکاری
میناکاری هنر تزیین فلزات (بعضاً شیشه و سرامیک) با مواد رنگین مات یا شفاف با کمک گرفتن از آتش است.
مینای زمینه برجسته
روشی درمیناکاری است به این صورت که نگاره ها وخطوط مورد نظر رابرروی شیء حک کرده و سپس شکاف هایی را که به این نحو ایجاد می شود، با لعابهای رنگی پر کرده و درکوره با حرارت کافی قرار می دهند.
مینای حجره ای یا خانه بندی
دراین روش ابتدا مفتول های ظریفی را مطابق نقش مورد نظر بر روی فلز زیرساخت لحیم می کنند به این ترتیب سطح شیء مورد نظر به تعدادی حجره تقسیم می شود سپس خانه های ایجادشده را با لعاب بی رنگ می پوشانند و آن را در کوره قرار می دهند. به این ترتیب مفتول ها در اثر حرارت دیدن اکسید شده و تیره رنگ می شود. بعد شیء را سمباده زده و با لعاب شفاف می پوشانند. در مرحله بعد خانه ها را مطابق طرح با رنگ های مختلف پر می کنند و در کوره قرار می دهند.
مینا کاری خانه بندی
مینای نقاشی
در این روش به عنوان زیر ساخت بیشتر از مس استفاده می شود.
ابتدا سطح زیرساخت را با لعاب سفید به ضخامت دلخواه می پوشانند سپس طرح را با رنگ های مورد نظر توسط قلم مو نقاشی می کنند.
سفید کاری: پوشاندن سطح شی با لعاب سفید و غلیظ تا رسیدن به ضخامت مطلوب توسط حرارت را سفید کاری می گویند.
قلم گیری: محاط کردن دور تا دور نقوش به وسیله ی رنگ های تیره و یا طلایی را قلم گیری می گویند.
تهیه زیر ساخت در مینا کاری
معمولاً جهت تهیه زیرساخت مینا می بایست از فلزات خالص و یا آلیاژ فلزات با ترکیب درصد دقیق استفاده کرد. در صورت وجود ناخالصی هنگام حرارت دادن تاولهایی در سطح زیرساخت ظاهر می شود. حداقل ضخامت فلز در تهیه زیرساخت، 8/. میلیمتر است فلزات و آلیاژهایی که در ساخت مینا بیشتر استفاده می شود، عبارتند از: مس، طلا، نقره، برنج و برنز.
1- مس:
در تهیه مینا باید از مس با درصد خلوص بالا استفاده کرد. فلز مس به خاطر حالت چکش خواری، از بقیه فلزات رایج تر است. ضخامت مناسب جهت تهیه زیرساخت، حداقل 8/. میلیمتر است.
2- طلا: ضخامت زیرساخت و عیار طلای مصرفی در تهیه اشیاء مینایی با نظر سازنده تعیین می شود.
3- نقره: نقره مورد استفاده حداقل باید دارای عیار 84 باشد. حداقل ضخامت زیرساخت 8/. میلیمتر است که بسته به نظر سازنده ممکن است تغییر کند.
4- برنج: برنج مصرفی همانند مس نباید از ذوب قطعات مستعمل به دست آمده باشد؛ همچنین باید از ترکیب مس و روی از نوع مرغوب با ترکیب درصد دقیق استفاده شود. وجود ناخالصی در برنج مصرفی، هنگام حرارت دادن سبب ایجاد تاول بر سطح زیرساخت شده و از ارزش کار می کاهد. حداقل ضخامت مناسب جهت زیرساخت، 8/. میلیمتر است.
5- برنز: در ایران از این آلیاژ به ندرت استفاده می شود و می بایست شرایط ذکر شده جهت برنج را دارا باشد.
لعاب
لازمه ی ایجاد نقوش مینایی بر روی فلز به وجود آوردن سطح مناسبی است که توسط لعاب ایجاد می شود. معمولاً لعاب مورد استفاده، لعاب سفید رنگ است و لیکن بسته به نوع طرح، ممکن است از لعاب های رنگی نیز استفاده شود.
لعاب مینا در اثرحرارت (حداکثر 700 درجه سانتیگراد) سخت و شیشه ای می شود.
ترکیب احتمالی لعاب مینا مخلوطی از سنگ چخماق، سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک، سرب، قلع و … است. در صورتی که به این مواد اکسید قلع اضافه شود، لعاب کدر می شود.
مراحل کار
تهیه زیر ساخت: معمولاً به دو روش خم کاری و چکش کاری تهیه می شود.
برداشت آلودگی های مختلف از سطح زیرساخت:
1- شیء را درون مخزن شیشه ای متناسب با ابعاد آن حاوی نمک طعام و سرکه فرو می برند و یا بر روی شیء مورد نظر مستقیماً سرکه ریخته و سپس نمک بر روی کلیه سطوح آن می پاشند و توسط برس سیمی لکه ها را پاک می کنند.
2- استفاده از جوهر گوگرد (اسید سولفوریک)
3- استفاده از صابون، الیاف فلزی، سمباده و آب نمک: در پایان تمام مراحل، شیء پاک شده را با آب تمیز می شویند و توسط خاک اره آن را خشک می کنند. سپس قبل از لعاب کاری توسط هوای فشرده کمپرسور، آن را از هرگونه گرد و غبار پاک می کنند.
گام سوم، آماده سازی لعاب میباشد. پودر لعاب به جهت غیرمحلول بودن و وزن حجمی زیاد به تنهایی نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین جهت معلق کردن ذرات لعاب در آب و چسبندگی بیشتر آن، از غلظت دهنده های طبیعی مانند «به دانه» استفاده می کنند. ابتدا «به دانه» را می جوشانند تا لعاب آن به دست آید سپس آن را به نسبت 1 به 10 با پودر لعاب مخلوط می کنند.
4- لعاب کاری استکه به دو روش انجام می گیرد:
1- روش اسپری
به وسیله پیستوله در این روش لعاب به وسیله پیستوله در اتاقک کوچکی که به آن اتاقک اسپری گفته می شود، بر روی زیرساخت پاشیده می شود. این اتاقک می بایست به سیستم تهویه مناسب مجهز باشد تا اسپری کننده از ذرات معلق لعاب در هوا که سمی و خطرناک است، در امان بماند. در این روش مقداری از لعاب به هدر می رود.
2- روش دستی
یا غرقاب در این روش لعاب را بر روی قطعه می ریزند تا تمام سطح آن را بپوشاند. این روش به لحاظ جلوگیری از هدر رفتن لعاب و معلق نشدن ذرات آن در هوا، از نظر اقتصادی و از نظر بهداشتی ارجح است.
گام پنجم، پخت لعاب می باشد. پس از خشک شدن کامل لعاب و برطرف کردن هرگونه گرد وغبار از روی آن، مرحله پخت آغاز می شود.
برای پخت لعاب، حرارت کوره می بایست در حدود 900 درجه سانتیگراد باشد. فرآیند پخت لعاب بیش از 2 تا 3 دقیقه به طول نمی انجامد و زمانی که سرخی مناسب قطعه و لعاب توسط استادکار تشخیص داده و از پخت کامل لعاب اطمینان حاصل شد، شیء را از کوره خارج کرده و در کنار کوره قرار می دهند تا به تدریج سرد شود. صنعتگران سنتی از دماسنج استفاده نمی کنند؛ فقط به تجربیات و شواهد بسنده می کنند. در این زمان رنگ لعاب به رنگ زرد نخودی مایل است و با از دست دادن حرارت به تدریج رنگ آن به سفیدی می گراید.
گام ششم، آماده سازی رنگ است. رنگ های مورد استفاده برای نقاشی بر روی زمینه مینا به رنگهای نسوز معروف است و عمدتاً از پودر اکسید فلزات تشکیل شده است.
جهت آماده کردن این رنگ ها برای نقاشی روی اشیاء مینایی، می بایست ابتدا محلول صمغ عربی در آب را با گلیسیرن به نسبت 1 به 2 مخلوط کرده و پس از قرار دادن پودر رنگ مورد نظر بر روی شیشه و چکاندن چند قطره از مخلوط فوق توسط کاردک، رنگ را آماده کرده و مانند رنگ های آبرنگ از آن استفاده می کنند. در واقع مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین، عمل حلال رنگ را انجام می دهد.
گام هفتم، انتقال طرح بر روی لعاب میباشد. برای این منظور، ابتدا هنرمند میناساز، طرح مورد نظر خود که معمولاً برگرفته از نقوش اسلیمی و ختایی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت سازی است را بر روی کاغذ آورده و سپس کاغذ را «سوزن کاری» یا «سمباده کاری» می کنند به این صورت که خطوط طرح را نزدیک به هم سوراخ سوراخ می کنند. سپس با خاکستر یا دوده طرح را بر روی قطعه لعابی پیاده می کنند.
گام هشتم، نقاشی است که می توان با قلم گیری آغاز کرد و ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم گیری کرد و سپس قسمت های مختلف را رنگ آمیزی کرد. همچنین، می توان ابتدا طرح را رنگ آمیزی کرد و سپس دور آن را قلم گیری کرد.
در رنگ های مینایی، رنگ سفید وجود ندارد و اگر استفاده از این رنگ ضروری باشد، هنرمند با مهارت از سفیدی لعاب زمینه استفاده می کند و یا پس از نقاشی با قلم نوک تیزی رنگ را از روی زمینه برمی دارد تا رنگ سفید لعاب ظاهر شود. چنان چه در طرح مورد نظر، رنگ طلایی وجود داشته باشد، در همین مرحله باید با آب طلا، نقاشی را تکمیل کرد.
در مرحله نقاشی در صورتی که روغن هایی نظیر گلیسیرین یا اسطوخودوس و یا روغن های مشابه جهت آماده سازی رنگ استفاده شود، باید قبل از قراردادن شیء در کوره، آن را با گذاردن بر روی اجاق برقی و یا شعله ملایم (چراغ الکلی) و یا با نزدیک کردن قطعه به کوره، روغن آن را به صورت دود خارج کرد و از بین برد، زیرا در غیر این صورت ممکن است که در سطح مینا منافذی بر اثر جوشش این روغنها به وجود آید و سطح مینا آبله گون شود.
گام نهم، پخت نقاشی است. پس از آن که نقاشی بر روی لعاب پایان یافت، باید مجدداً قطعه را در کوره حرارت داد. این بار حرارت کوره می بایست بین 600 تا 750 درجه سانتیگراد باشد. در صورتی که جهت رنگ آمیزی از طلا استفاده شود، باید فرآیند پخت در حرارت حداکثر 450 درجه سانتیگراد صورت گیرد، زیرا در دمای بالاتر، طلا از بین خواهد رفت.
10. مرحله نهایی: پس از پایان پخت کار نقاشی مینا، روی آن را با لعاب شفاف با ضخامت کم می پوشانند و مجدداً می پزند.
11. تکمیل کاری: لعاب، لبه دهانه و پایه اشیاء مینایی مانند گلدان، بشقاب و ظروف مختلف را کاملاً نمی پوشاند و ظاهری ناخوشایند به آن می دهد. برای رفع این نقص، می بایست از زه های برنجی یا نقره ای استفاده کرد؛ به این ترتیب که ابتدا مفتول برنج یا نقره را به وسیله دستگاه نورد به صورت نواری با پهنای 2 میلیمتر درآورده، سپس از سوراخ مخروطی شکل عبور داده تا به شکل ناودان درآید. سپس به وسیله آن، لبه اشیاء مینایی را پوشانده و با لحیم نقره جوش داد.
طلا کوبی روی فولاد
طلا کوبی یکی از شیوه های تزیین اشیاء و آثار فولادی است.
در تهران و اصفهان رواج دارد.
از فولاد علم ساخته می شود. و بر روی تیغه های علم و به ویژه تیغه وسط که از سایر تیغه ها بلندتر است، اسماء مبارکه طلاکوبی می شود.
برای انجام کار طلاکوبی، جاهایی را که می خواهند طلاکوبی کنند، مشخص کرده و آن را با کارد مخصوص طلاکوبی که کوتاه و تیز است، زبر می کنند، سپس مفتول طلایی ( ویا درمواردی نقره ای) بسیار نازکی را روی سطح زبر جا میدهند. آن گاه با چکش طلاکوبی ، سطح زبر را می کوبند و سرانجام آن را جلا می دهند.
فیروزه کوبی
فیروزه کوبی(فیروزه نشانی)، هنری است که در طی آن فیروزه های ضایعاتی ناشی از تراش فیروزه به نحو جالب و هنرمندانه ای بر سطحی از یک بدنه یا زیرساخت فلز یا آلیاژ، در کنار هم نشانده می شود.
ساخت و پرداخت چنین فرآورده یی شامل دو مرحله ی کلی است:
مرحله اول زرگری: زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر است با یکی از فلزاتی که فوقاً به آن اشاره شد.
مرحله دوم فیروزه کوبی: که منظور ازآن نشاندن خرده سنگ های فیروزه انتخابی توسط هنرمند فیروزه کوب بر روی زیرساخت حاصل از مرحله نخست است.
هنرمند فیروزه کوب، سطح موضوع فیروزه کوبی را با لاک گردویی پوشش می دهد و با منقاش خرده سنگ های فیروزه را بر آن می نشاند و با حرارت حاصل از چراغ الکلی به میزان 40 درجه ی سانتی گراد کار تثبیت دانه های فیروزه برسطوح مورد نظر را به اتمام می رساند. مرحله بعد صیقل دادن سطح یا سطوح فیروزه کوبی شده و پولیش قسمت های فلزی ظرف است.