شایعه ابزاری در جنگ نرم
گردآورنده: سپهر میرسعیدی
مقدمه :
شایعه پدیده ای است اجتماعی در عین حال که کلمه ای ساده است اما دارای کاربـردهای قوی است این پدیده اجتماعی حیات سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی انسانها را دستخوش تحول و دگرگونی زیادی ساخته است . شایعات پدیده هایی هستند مرموز که به صورت گفته یا نوشته هایی بی پایه و اسـاس ، بی دلیل و مدرک بصورت ترکیبی از چیزهایی که هم حـقیقت دارند هم ندارند به سرعت در قالب سینه به سینه بین مردم و جامعه معین پخش می شود.
کارشناسـان علـوم اجتماعی معتقدند که داستانهای دروغین و شایعات در حقیقت نسخه های تحریف شده ای از روایات و داستانهای حقیقی هستند که بعضی از آنها از روی قصد و غرض ساخته و پرداخته و نوشته و منتشر می شوند ، بعضی از شایعـات به مرور زمان شـکل گرفته و از چیز کوچکی شروع و در اثر واکنشها و دست به دست شدن ها و سینه به سینه رفتن به موضوعات خاص تبدیل میگردند که نهایتاٌ سر از روزنامه ها ، اینترنت ، محافل ، کنفرانس ها و رادیو و تلویزیون در می آورند .
آنچه با توجه به اینکه خیلی از ناقلین شایعه دلـشان نمی خواهد
که شایعه پراکنی کنند اما نا خودآگاه در اثر بحـران ها و تحولات
جامعه دسـت به این کار می زنند. معمولاٌ طـرح شایـعات از دو حال
خارج نیست ، یا بر مبنای تخیل ، دروغ و تهمت شکل مـی گیرد یا
درپی وقوع یک اتفاق و رویدادمنتشر میشود، که پذیرش آن بستگی
بستگی به وضعیت افکار عمومی جامعه مخاطب و زمان انتشارآن دارد.
برخی شایعه پردازی را تلاش فردی و جمعی برای حضور در دایره توجهات افکار عمومی می دانند . غیر از وضعیت مخاطبین و زمان انتشار شایعات جوامع و فرهنگ مردم نیز در پذیرش و پرورش شایعات موثر هستند و همچنین کنجکاوی مردم و نیاز آنان به خبر و اطلاعات را نیزاز عوامل گسترش شایعات می توان عنوان کرد.
در خصوص شایعه تعاریف مختلفی توسط صاحب نظران ارایه گردیده که بطور کلی در مفهوم عام شایعه را خبری از نوعی ابتدایی ترین خبرها دانسته اند که بر پایه هیاهویی بی اساس پدید می آید. شایعه انتقال پیام وخبر از طریق شفاهی است بی آنکه منبع آن شناخته شود . بنابراین خبری است از هر جهت غیر دقیق ، ناموفق و ناقص .
آلپورت و پستمن در کتاب روانشناسی شایعه، «شایعه» را چنین تعریف میکنند: «شایعه اصطلاحی است که به یک اندیشه واقعی معین و ارائه شده اطلاق میگردد تا شنونده بدان باور یابد. شاید معمولا از فردی به فرد دیگر، از طریق کلمات شفاهی انتقال مییابد، بی آنکه نیاز به دلیل و مدرکی داشته باشد».در تعریف دیگری آمده است: «شایعه، ترویجخبری ساختگی است و واقعیت ندارد و بر پایه بزرگنمایی، رعبآفرینی و یا تحریف استوار است، در بیان چنین خبری، جنبه کمرنگی از حقیقت و یا تفسیری خلاف واقع از خبری صحیح گنجانده شده است.هدف از پخش چنین خبری، تاثیر نهادن بر افکار عمومی، ملی، جهانی و یا نوعی دستیابی به اهداف سیاسی، نظامی و یا اقتصادی در قلمرو یک کشور یا جهان است.»
تعاریف شایعه:
شایعه یعنی توجه جامعه یا گروه به مسئله ای خاص.در جریان تبادل نظر مکرر ، افراد گروه سعی می کنند که پاسخ معما را با کنار یکدیگر قرار دادن قطعه هایی از اطلاعات که از اینجا و آنجا گردآوری کرده اند کشف کنند. هرچه مقدار اطلاعات کمتر باشد ، نقش ذهن ناخودآگاه گروه درتفسیر واقعه بیشتر می شودو هرچه مقدار اطلاعات بیشتر میشود، تفسیر آنان به حقیقت نزدیکتر می گردد. شایعات،حادثه یا حقیقتی نگران کننده است (نوئل کاپوناژ).
شایعه پدیده ای اجتماعی است و در روند همکاری گروه شکل می گیرد و مستقل می شود. در جمع تایید و تقویت می شود و به اوج خود می رسد و همین جمع با مسکوت گذاشتن آن، آن راخاموش می کنند و شایعه به پایان عمرش می رسد . شایعه خبر است .
دکتر بهمن امامی شایعه را خبری غیر دقیق، ناموفق و ناقص است شایعه از دیدگاه مذهبی، مجموعه ای از غیبت ، بهتان و حتی استهزاء یا دشنام است که بر اساس احکام دینی ما باید با آنها برخورد کرد و بی تفاوتی نسبت به آنها نوعی مشارکت در گسترش این گناهان است.
در لغت نامه دهخدا واژه شایعه، خبر یا اطلاعی غیر موثق است که مبتنی بر مشهورات یا قول اجتماع است یعنی اعتبار خود را از تواتر و شیوع خود می گیرد.شایعه خبر بی اساسی است که گوینده آن را برای ترور شخصیت انسان برجسته و آبرومند و یا هر موضوع دلخواه فردی یا اجتماعی در جامعه نشر میدهد . در معنای لغوی شایعه ، انتشار خبر نهفته است ، شایعه خبری بی اساس و یا ناروایی که در میان مردم زبان به زبان می گردد.
انواع شایعه دارای دو مشخصه عمده می باشد:
به صورت غیر رسمی (دهان به دهان) منتقل می شود
به سادگی نمی توان منشاء آن را مشخص ساخت
شایعه از نظر اسلام :
در اسلام همواره به انسان توصیه می کند تا درباره آنچه به آن یقین و علم ندارد ، زبان نگشاید همچنان که خداوند در قرآن می فرماید :«به چیزی که علم و اطمینان نداری ، اعتماد نکن و آن را بر زبان نیاور ، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسئول خواهند بود.»(قرآن کریم، سوره اسراءآیه36)
همانگونه که امام سجاد(ع)میفرماید:«هرگونه که دلت بر آن مایل است نمیتوانی لب بگشایی.»پیامبر اکرم (ص) میفرماید:«خدا بیامرزد کسی را که کلام خداپسندی را بر زبان آورد و پاداش گیرد و یا آنکه سکوت حکیمانه کند و از مبتلا شدن به کیفر سخن ناستوده سالم بماند .»
اسلام بر صامت، کم گویی، متین و استوار گویی، حقیقت گویی، پرهیز از اضافه گویی و هرزه گویی تاکید کرده است همانگونه که امام صادق(ع)می فرمایند:«انسان با ایمان در سخن گفتن، محدود و زبان او بسته است کسانی که دوست دارند تا زشتی ها میان مردم با ایمان شایع شود ، عذاب دردناکی برای آنان در دنیا و نیز آخرت مقرر شده است و خدا به رازهایی آگاهی دارد که شما از آنها بی اطلاعید.» امام علی(ع)در نهج البلاغه می فرمایند:«از نقل مطالبی که درباره آن اطلاعی ندارید پرهیز کن، زیرا اشرار مطالب بی اساس یعنی شایعات را علیه من به گوش شما می رسانند.»
انواع شایعه:
تلاشهای زیادی ازسوی پژوهشگران برای تقسیم شایعات صورت گرفته، اما به دلیل آنکه روابط اجتماعی به هم پیوسته و انگیزههای درونی جوامع متفاوت است، نمیتوان تقسیمی فراگیر به دست داد که در همهجا نافذ و قابل انطباق باشد. بدینروی، زاویه نگرش به شایعات و تقسیم آنها، گاه از حیث موضوعی است که شایعات درباره آن پرداخته میشود و گاه به انگیزههایی است که در ورای آن وجود دارد و گاهی نیز به عامل زمان و یا آثار و نتایج اجتماعی که در مردم به جای میگذارد.
تلاشاز دیگر دسته بندیها نظر روانشناس کانادایی ایروینگ است که شایعات منتشر در جنگ در کشورش، شش موضوع اصلی را در بر می گرفته که عبارتند از:
وحشت،نفرت،مرگ
اسراف و خوش گذرانی
تجاوز نظامی،یورش و تهاجم و به مخاطره افتادن امنیت
احساسات ضد انگلیسی
هیئت دولت در خصوص جیره بندی ، امور مالی و سرباز گیری
بی کفایتی در اداره امور جنگ
تقسیم بندی شایعه با توجه به عامل زمان:
با توجه به عامل زمان، شایعه را در سه دسته عمده تقسیمبندی می شود:
الف) شایعات خزنده: شایعاتی هستند که به آرامی منتشر میشوند و مردم آن را به طور پنهانی به یکدیگر منتقل میکنند و مطالبی که در جامعه علیه مسوولین آن، برای مشوه ساختن چهره نظام پخش میگردند، از اینگونه شایعات هستند.
ب) شایعات تند و سریع (آتشین): شایعاتی هستند که چون آتش به خون میزند. این نوع شایعات در زمانی کوتاه گروه وسیعی را تحت پوشش میگیرند. آنچه درباره حوادث و فجایع و پیروزیها و شکستهای بزرگ در زمان جنگ منتشر میشوند، از اینگونه شایعات است.
ج) شایعات غوطهور (غواص): اینگونه شایعات هرگاه شرایط را مساعد بیابند، قوت میگیرند. در غیر اینصورت، مستتر میگردند تا بار دیگر موقعیت فراهم شود. اخبار و مطالبی که در جنگها درباره آلودهسازی آبها، وحشیگری دشمن در برخورد با زنان و کودکان پخش میشود، از این نوع شایعات هستند.
علاوه بر این، تقسیمهای دیگری نیز برای شایعات وجود دارد:
شایعات توهمانگیز
شایعات رویایی
شایعات وحشت
شایعات نجوایی
شایعات معین
شایعات غیر معین
تقسیم بندی شایعه براساس موضوع:
برخی نیز شایعات را براساس موضوع آنها طبقهبندی کردهاند. بر این اساس، هرگروه از شایعات را، که حول موضوع خاصی دور میزند، در دستهای جدا قرار میدهند. موضوعات دامنه گستردهای دارند و از مسائل جنسی و بیماری گرفته تا سیاست، روابط خارجی و اقلیتها را شامل میشود. این شیوه میتواند فایده زیادی داشته باشد، زیرا تقریبا همه شایعات را شامل میشود.
در سیره نبوی، شایعاتی از هر دسته را میتوان یافت. نمونهای از شایعات خزنده را در «حدیث افک» مشاهده میکنیم. این شایعه برای جریحهدار ساختن نزاهت و طهارت اهلبیت(ع)پیامبر اکرم (ص)و به دست عوامل مرموز روانی (حزب نفاق) ساخته و پرداخته گردید و به تدریج، موجی از هیجان و اضطراب را در جامعه اسلامی پدید آورد.
این جریان در بازگشت از جنگ «بنی مصطلق» (مریسیع) در ماه شعبان سال ششم هجری روی داد آن وضعیت پر بیم و اضطراب با نزول آیات الهی به سر آمد و قرآن با قاطعیت کم نظیری با منافقان برخورد کرد. از جمله شایعات تند و شدید که در زمانی کوتاه، گروه وسیعی را زیر پوشش گرفت و انفعال و اضطراب فوری ایجاد کرد، شایعه قتل پیامبر (ص)در نبرد احد بود.
تقسیم بندی شایعه براساس انگیزه روانی:
در یک تقسیمبندی دیگر، انگیزههای روانی محور قرار گرفتهاند. شایعاتی که بر این اساس دستهبندی میشوند، بسته به انگیزهها باهم تقاوت دارند که میتوان آنها را در سه شاخه قرار داد:
شایعات رویایی:که آکنده از خیالات و آرزوها هستند
شایعات خیالی و موهوم: که در پی ایجاد ترس و وحشت و اضطراب هستند
شایعات تفرقهانگیز: که ایجاد بدبینی متقابل در نیروها میکنند.
ویژگی ها و خصوصیات شایعه:
هر شایعه مقداری از واقعیت را داراست . شایعه یک پدیده اجتماعی است که برای ساختن شایعه حداقل به دو نفر نیاز است.شایعه بیان نگرانی ها و اضطراب های بخشی از مردم در برابر فریب اطلاعاتی است.شایعه در ردیف پیامهایی است که برای تحریک هیجانی ، ترس را فریاد می کشد. شایعه کسی را قانع نمی کند ، چیزی را به زبان می آورد که عموم حاضرند آن را باور کنند.
شایعات منبع مشخصی ندارند مخاطبانش ناهمگون و پراکنده اند مسیرهای انتقال آن رسمی و غیر رسمی است شبکه های پخش آن ناپایدار و زودگذر است.سرعت انتشار شایعه شگفت انگیز است . محتوایش تازه وبروز وبا هزینه اندک قابل پذیرش بسیاری از مردم است.کنترل آن بسیاردشوار است.نوعی فرافکنی است تولیدش ساده ، بازتابش غیر قابل پیش بینی است مقابله با آن بسیار پیچیده است .شایعه به تدریج که تعداد زیادتری ازاشخاص رافرامیگیردقدرت اقناعی هم پیدا میکند.
شایعه بخشی ازیک خبر است که به علل مختلف دور ازدسترس افکار عمومی قرار گرفته ، اما نباید فراموش کرد که بخش قابل توجهی از شایعات را دروغ ، تهمت و افترا تشکیل می دهد. شایعه پردازی را معمولا افراد ضعیف النفس یا گروههایی که با بی توجهی عامه مردم روبرو می شوند تقویت می کنند . شایعات کوچک و بزرگی که هر از گاهی در جامعه با آن مواجه می شویم ، معمولا خبری دروغ با شاخ و برگهای فراوان است که علیه یک فرد یا گروه منتشر می شود و عده ای دیگر با طراحان این شایعه به تقویت و گسترش آن می پردازند.
شایعه پردازی درطول تاریخ موردتوجه برخی افراد یا گروهها بوده است .برخی شایعه را چون آب دریا می دانند که هرچه نوشیده شود بیشتر ایجاد عطش می کند و این به دلیل ایجاد ترس ، نگرانی در جامعه است. شایعه دارای پشتوانه است به این معنی که افراد ، گروه یا دستگاههایی در نشر آن دست اندر کارند شایعه حد و مرزی نداشته و تیر آن به سوی هرکسی نشانه می رود . شایعه عمر کوتاهی دارد که بعد از مدتی از شدت آن کاسته می شود و بیشتر افراد ساده و بیمار دل را میفریبد انسانهای مغرض ، حسود ، کم ظرفیت و کج فهم به شایعه سازی و شایعه پراکنی دامن می زنند . شایعات بازار سیاه اطلاعات است که الزاماٌ دروغ نیست ولی به خطا می رسد زیرا به مرور از حقیقت فاصله می گیرد بدلیل اینکه در پشت پیام ظاهری شایعه پیام پنهانی هم وجود دارد همین پیام پنهان است که موجب ارضای شدید عاطفی می شود .
شایعه شایعه برای گوینده و شنونده دارای اهمیت است . وقایع حقیقی در نوعی ابهام پوشیده است . جهت اطمینان به واقعی بودن شایعه اغلب اجزایی از خبر یا هسته ای از حقیقت در آن گنجانده می شود اما بیشتر شایعات در غیاب ملاکهای اطمینان بخش ساخته می شوند .شایعه در ضمن حرکت خود در مسیرش کوتاهتر،مختصرتر و فشرده تر میشود و به سادگی درک و بیان می گردد.در روایات متاخر شایعه کلمات کمتری است و همچنین جزئیات کمتری ذکر می شود .
برخی از خصوصیات شایعه:
سرعت انتشار و گسترش؛
پذیرش آن از سوی مخاطبین بدون نیاز به بررسی و دقت نظر که به دلیل نهفتگی بخش هایی از حقیقت درون متن شایعه می باشد.
بی اعتنا به محدودیت های زمانی و مکانی (شایعه مرزهای زمان و مکان را در می نوردد)؛
همواره قربانی دارد؛
فقط با تکرار می تواند مورد قبول جامعه قرار بگیرد لذا در پردازش آن بسیار تلاش می شود و به تبلیغات روی شایعه اهمیت زیادی داده می شود.
منبع نامشخص
مخاطبان متنوع
مجراهای انتقال رسمی و غیر رسمی
استفاده از قید زمان حال
هزینه اندک
قابلیت کنترل دشوار
تولید ساده
مبارزه با آن پیچیده و دشوار
گسیختگی و شکست روانی
استتار اطلاعات
تحقیر منابع خبری
دستیابی به حقایق
اهداف سیاسی در شایعه سازیهای مهم و کلان
اهداف اقتصادی در کسب منافع مادی و اقتصادی مورد توجه کارتل ها ، تراست ها ، تجار و بازرگانان
اهداف روانی مورد توجه نظامیان و متخصصان عملیات روانی در جهت تحت تاثیر قرار دادن افکار عمومی
اهداف گروهی در جهت تامین منافع گروه
اهداف فردی در جهت رسیدن به خواسته ها،آرزوهای شخصی
اهداف شایعه:
شایعه ابتدا در گستره وسیعی از جامعه شکل می گیرد. در این مرحله تکیه زیادی بر رسانه ها وجود دارد و شایعه پردازان با استفاده از برخی خلاهای اطلاع رسانی و… به انتشار شایعه می پردازند. در سیر پیدایش هر شایعه معمولاً نفر اولی وجود دارد که صحت شایعه به وی مستند می شود و معمولاً نوعی رابطه اعتمادآمیز بین شنونده و گوینده وجود دارد.
برخی افراد به صورت دهان به دهان نیز در گسترش دامنه شایعه نقش دارند و تشدید این امر زمانی به اوج می رسد که شفافیت اطلاعات در پائین ترین سطح ممکن باشد. در میان این افراد جدای از سیاسیون و احزاب، برخی به واسطه سرگرمی و تفریح و برخی به دلیل فشارهای عصبی در گسترش دامنه شایعه نقش دارند. ضمن اینکه متخصصین و روشنفکران به لحاظ نقش تخصصی خود و عده ای دیگر که سعی دارند خود را متفاوت از دیگران نمایش دهند نیز از جمله عوامل گسترش شایعات هستند.
شایعه به دلیل گسترش یافتن آن دارای ابعاد قانونی شده و مخالفت با آن به مفهوم مخالفت با حقیقت قلمداد می شود. (شایعاتی در قبل و بعد از انتخابات اخیر توسط برخی جریان های سیاسی مشکوک به طور وسیع در سطح جامعه پخش گردید و هدف آن القای تقلب در انتخابات بود و مخالفت با این موضوع نیز به منزله گناهی نابخشودنی از سوی این جریانات سیاسی وابسته تلقی می گردید).
روند شکل گیری شایعه:
درنهایت شایعه باعث تغییرجهان بینی ودیدگاه افرادشده وهمانندیک فعالیت اقتصادی به محض اینکه تعداد زیادی افراد درپخش شایعه شریک شدندآنگاه ارزش شایعه کاهش یافته ومجدداً به شایعات دیگر روی آورده می شود.
می توان نتیجه گیری کرد که در سیر پیدایش یک شایعه معمولاً یک ارباب وجود دارد که شایعه در راستای اهداف او طرح ریزی می شود و یک قربانی و یک واسطه که نقش پخش کننده شایعه را دارد.
گسیختگی گروهی از روانشناسان بر این باورند که شایعه پردازی نوعی بیماری است و معمولاً شایعه پردازان را افراد یا گروههای سرخورده اجتماعی،سیاسی وفرهنگی تشکیل میدهندکه برای تخلیه روانی خوداین کار را انجام میدهند. فردی که به بیماری سرخوردگی مبتلا شده به راحتی برای تخریب دیگران به دروغ ، تهمت ، افترا و حتی سندسازی روی می آورد ، تا شاید با مشاهده زحمت افتادن دیگران نوعی آرامش کاذب کسب کنند البته این نگرش نسبی است و همه موارد به افراد سر خورده و پریشان حال بر نمی گردد بلکه گروهها و افرادی که منافع آنها به خطر می افتد یا جایگاه و پایگاه خود را در جامعه و افکار عمومی از دست می دهند ، برای رسیدن به منافع خود به شایعه سازی می پردازند از نظر روانشناسان شایعه پردازی را دو گروه نیمه حرفه ای و حرفه ای می سازند .
شایعه از دیدگاه روانشناسی :
اهمیت
ابهام که در انتقال شایعه ، کم و بیش از رابطه های کمّی برخوردار است.
بعضی وقتها رابطه بین شایعه و منافع،آن قدر صمیمی میشود که می توان شایعه را بصورت فرافکنی یک وضعیت عاطفی تماماٌ شخصی توصیف کنیم. تحریف عواطف شخصی در فهم و تفسیر محیط زیست تنها در تناسب با آثار ترکیب شده اهمیت و ابهام رخ می دهد . فرافکنی و تفکرات آرزومندانه تمایلات بی کرانی نیستند . آنها تنها در شرایط مناسب عمل می کنند . انسانها هوسهای خود را با اعتقاد استحکام می بخشند و شایعات کذب را با دلیل تراشی و فرافکنی و تنها با ابهام موضوع و اهمیت خصوصی آن منتشر می کنند.
2 شرط شایعه از دیدگاه روانشناسی:
شایعه همانند هر بحث دیگر مرتبط با انسان،پدیده ای اجتماعی است.شایعه،زمانی وسیله ای برای حرفی است و زمانی دیگر ، موجب گسیخته شدن مهار طوفانهای خشونت بار. در پاره ای از موارد ، تا داستانی از نفس افتد و دیگر مطرح نشود ، تنها تنی چند از مردم از آن باخبر می شوند و البته گاهی این تعداد سر به میلیونها نفر می زند . البته در موارد بسیاری نیز شایعه خاصی و جود داشته که هرگز از نفس نیفتاده و حتی در ادواری از تاریخ ، مجدداٌ از سر گرفته شده است . بی شک شایعات از اهمیت ملی برای جامعه برخوردار هستند ، شایعات وبایی اجتماعی و پدیده ای به شمار می روند که هر ملتی باید با اتحاد ، جهت مقاومت در برابر آن و از بین بردن آن اقدام نمایند.
مشکل اجتماعی ناشی از شایعه از آنجا سرچشمه می گیرد ، که شنونده آن را به عنوان نوعی ارزشگذاری از دیدگاه گوینده به شمار نمی آورد ، بلکه آن را واقعیتی خبری فرض می کند. شایعه در یک محیط اجتماعی متجانس حرکت می کند و تا زمانی که امیال شخصی و قوی افرادی را که در نقل آن شریک هستند ، به خود جلب می کند ، به حرکت خود ادامه می دهند . نفوذ نیرومند این امیال شایعه را به عنوان عاملی توجیه کننده به کار می گیرد ، عاملی که از آنها تنها بیان یک تمایل احساسی انتظار نمی رود ، بلکه تشریح این تمایل و معنی دار کردن و توجیه آن مورد انتظار است.
شایعه استفاده از ابزار شایعه باعث می شود اولاً نقش دست های پشت پرده و اربابان همیشه پنهان بماند، ثانیاً با پرداختن جامعه به شایعات، دیگر کسی فرصت پرداختن به موضوعات اساسی و ریشه ای نداشته باشد. شایعه پراکنی همانند همه کنش های اجتماعی، نیازمند به وجود انگیزه هایی است که شخص را به انجام دادن آن سوق می دهند. این که افراد به چه انگیزه ای شایعه را می سازند و یا آن را می پراکنند، از جمله بحث هایی است که روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان به آن پرداخته اند.
اصولاً شایعه بر اساس سه رشته از احساسات انتشار می یابد: ترس، امید و تنفّر. انسان ها هنگامی که از پدیده ای احساس ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند.افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می شود. شایعه ای که سوء ظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجان های گوینده شایعه تقویت می شود.
منافع و انگیزه های شایعه پراکنی:
استناد به دوست یا فامیل نزدیک که حادثه را شخصاً گزارش نموده و کاملاً موثق است!
ایجاد جو بی اعتمادی به رسانه های دولتی؛
سلب اعتماد مردم از رهبران و مدیران جامعه؛
تولید و پخش شایعه در گستره ای عظیم از جامعه؛
سوءاستفاده از خلاهای قانونی؛
در حقیقت ویروس شایعه با زمینه سازی و شناسایی نقاط مستعد برای رشد به درون جامعه رسوخ کرده و به سرعت تکثیر می یابد و هر چقدر درجه اهمیت موضوع بالاتر باشد میزان گسترش شایعه نیز بالاتر خواهد رفت.
روش های مورد استفاده در عادی سازی شایعه:
بدون تردید،شایعات با توجه به نوع آنها و انگیزههایی که میآفرینند،تاثیر فراوانی درروحیه شهروندان و رزمندگان میگذارند. برای مثال، شایعه قریبالوقوع بودن صلح روح سستی و عدم فداکاری را میان نیروهای رزمی میپراکند ویا شایعاتی که با انتشارخبرشکست، رعب وهراس ایجاد میکنند،تحریک کننده بوده،روحیه شکست پذیری را دامن میزنند و به لحاظ تاثیر فوقالعاده شایعات درآشفته ساختن افکار عمومیوفروپاشی نیروهای رزمی، قرآن کریم هرجا سخن از شایعه به میان میآید، با قاطعیت تمام با آن برخورد کرده و کیفری سختبرایآن مقرر میدارد. پیش از این به نمونههایی اشاره شد.
تاثیرات شایعه:
گسترش ناامنی، ترس و اضطراب
ایجاد تفرقه و رویارویی بین اقشار جامعه
به خطر افتادن امنیت عمومی جامعه
انحراف افکار عمومی
مصروف شدن نیروی مردم برای انتقال و گسترش شایعه، هرچند ناخودآگاه باشد
ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از مسوولین
حاکم شدن خستگی روحی، یاس و بیتفاوتی در جامعه
نفوذ و حضور تدریجی دشمنان در جامعه به شکلی غیرمحسوس
کاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و نهادهای رسمی
برهم زدن تعادل حرکتبه سمت مطلوب در زمینههای گوناگون
تاثیرات شایعه در جامعه:
گسترش میزان اهمیت خبر در افکار عمومی، وجود اضطراب شخصی و نگرانی اجتماعی، بروز ابهام و میزان استعداد شایعه پذیری، وجود افکاری مالامال از عقده یا عقیده های غالبی در جامعه، از علل تاثیرگذار بر کیفیت و کمیت انتشار شایعه در جامعه می باشد. زمینه روانی افراد مانند اشخاص تلقین پذیر، از عمده ترین عوامل انتشار شایعه است.
اکثر این افراد ساختار ذهنی قوی و سالمی نداشته و از تجزیه و تحلیل مسایل پیرامون خود عاجزند. بیشتر کسانی که در قبال شایعه تلقین پذیر هستند، شایعات هم سنخ را در بخش هایی از حافظه طولانی مدت خود جای می دهند. به اعتقاد برخی از روان شناسان، شایعه پذیری می تواند یک آزمون روانی برای سنجش شخصیت افراد باشد.این عده معتقدندکه شایعه شاخص مهمی برای سنجش روحیه گروههای خاص به شمار می رود.
عوامل موثر در ترویج شایعه:
دشمن رسمی ( در جنگ ها ) و بحران ها
سرویس های اطلاعاتی و امنیتی و جاسوسی دشمن
ستون پنجم ( مزدوران و منافقان و … )
بنگاه های خبر پراکنی و روزنامه نگاران داخلی
افراد روانی یا ضعیف النفس ( به منظور جلب توجه یا ارضای نفس در حسد و نفرت و … )
شایعه سازی گاهی بارسیاسی ویژه ای دارد.چنان که دولت های توطئه گر وسلطه جوعلیه دولت ها و مردم انقلابی دیگر جوامع دست به شایعه و جنگ روانی می زنند . و گاهی هم بار اخلاقی و اجتماعی دارد . چنان که توسط بدخواهان ، حسودان و کسانی که دارای احساس حقارت اند علیه برجستگان جامعه انجام می گیرد وگاهی نیز بار انتقام جویی دارد که به مضمون ( الغیبت جهد العاجز ) صورت می گیرد .
عوامل تولید شایعات را میتوان به شرح زیر اشاره نمود :
کسی که دچار خشم و حالت انتقام جویی است به شایعه سازی علیه دیگران دست می زنند .
کسی که گرفتار گزافه گویی بوده زبان او از اختیار عقل و ایمان او خارج شده و بر مبنای هواهای نفسانی و خواسته های شیطانی سخن می گوید و عادت به غیبت و تهمت و افترا و یاوه گویی های دیگر دارد ، در این باره مرزی را نمی شناسد و به شایعه سازی می پردازد .
کسی که خود معیوب است دوست دارد تا عیوب او شایع شده و افرادی همانند او در جامعه وجود داشته باشند . شایعه ساز اگر افراد مثل خود را در جامعه نیابد از راه شایعه افکنی حضور توهمی وتخیلی در جامعه ایجاد می کند .
کسی که در درون خود درباره برجستگی های دیگران احساس حقارت کند .
کسی که اهل شر است .
چه کسانی شایعه می سازند:
باظهور و ترویج و گسترش شایعات در جامعه ، سلامت و تعادل روانی مردم با خطر جدی روبرو می گردد .
شایعه در زمان جنگ، امنیت ملی را به خطر می اندازد
شایعات حفاظت اطلاعات نظامی را تهدید می کند.
شایعات ویروس دشمنی و تنفر را نسبت به گروههای صادق و با وفای جامعه نشر می دهند .
شایعات می توانند موجب ایجاد روحیه شکست خورده و بی تفاوتی و یا اختلافات داخلی در ملت گردد .
جنگ روانی ، اضطراب و نگرانی از ثمرات تلخ شایعه در جامعه است .
شایعه باعث تشدید کینه ها ، خصومت ها و تفرقه و تضاد در پیش افراد جامعه می گردد .
شایعه موجب اوج گیری رذایل اخلاقی از جمله اخلاق ناروای غیبت ، دروغ ، افترا و … می گردد
پیامدها و عواقب شایعه:
شایعه باعث روحیه بدخواهی و تقویت روحیه انتقام جویی می گردد .
شایعه موجب حریم شکنی ونادیده گرفتن حرمت افرادو زیربار رفتن بسیاری ازمولفه هاوقوانین اخلاقی می گردد
انتظام اجتماعی در اثر شایعات به مخاطره می افتد .
شایعه باعث تضعیف روحیه دگر دوستی ، فداکاری و مولفه های اتحاد ، یگانگی و حس اخوت می گردد .
در مجموع می توان اذعان نمودکه ظهور و نشر شایعات در بین افراد ، جامعه و یک ملت موجب می گردد تا ارکان گروه ، خانواده ، اجتماع و حتی یک کشور دچار بحران روانی شده و توان یک ملت را تضعیف نماید . شایعه موجب تغییر افکار عمومی شده و اقدامات ، فعالیتها و حقایق یک کشور در اثر شایعه تحت تاثیر قرار گرفته و موجب تضعیف اراده ملت گردد .
شایعات بوسیله کلام منتقل می شود و بعضی وقتها از طریق روزنامه ها ، رادیو و تلویزیون نیز پخش می شود. در غیاب ملاکهای اطمینان بخش رسیدگی ساخته می شوند.در زمان جنگ شرایط نشر و پخش شایعه در کمال مطلوب قرار دارد .شایعه به اعتبار علایق ناقلان آن به حرکت در می آید و در جامعه ای با احساسات همگن به سفر خود ادامه می دهد.در آمادگی پذیرش شایعه تفاوت های فردی و اجتماعی و فرهنگی دخالت دارند . افرادی که از لحاظ اعتماد به نفس در سطح پایین تری قرار دارند و همچنین افراد کم سواد که از حوادث و اتفاقات پیرامون خود بی خبرند بیشتر تحت تاثیر شایعه قرار می گیرند . یک شایعه سرعت چشمگیری دارد . چنانگه بنابر محاسبه ای، سرعت آن را معادل 600 کیلومتر در یک ساعت تخمین می زنند . شایعه بدلیل گیرایی و کششی که دارد همواره سریعتر از خود شایعه ساز و با سرعتی باور نکردنی در جامعه حرکت می کنند .
عوامل متعددی در شکل گیری و گسترش شایعات دخیل هستند از جمله عدم اطلاع رسانی سریع و صحیح درباره وقوع یک رویداد یا حادثه یا حتی تکذیب آن. ضمن اینکه گسترش یک شایعه با جریان گردش آزاد اطلاعات رابطه ای معکوس دارد . با توجه به اینکه مناسب ترین محیط شکل گیری و گسترش پدیده شایعه رسانه های گروهی می باشد اما بدون تردید میزان موج سازی هریک از خبرگذاری ها، مطبوعات و همچنین سایتهای اینترنتی خبری در باره ی یک شایعه با هم متفاوتند . که در این بین مطبوعات جناحی و سیاسی بیشتر به پخش و گسترش شایعه دامن میزنند نشریات زرد منبع پخش و گسترش شایعات فردی به ویژه در خصوص افراد ، هنرمندان و … می باشد .
نحوه ، شیوه و ابزارهای گسترش شایعه:
حیات و پیشرفت شایعه تابع قانون خاصی است.برطبق این قانون رواج شایعه، اهمیت موضوع، ابهام . یعنی هرقدر اهمیت موضوع برای خواننده یا شنونده بیشتر باشد و ابهامات بیشتری پیرامون موضوع وجود داشته باشد شانس حیات و رواج شایعه بیشتر است.عدم برخورد قانونی مبادی مربوطه به شایعه سازان و شایه پراکنان نیز به گسترش شایعه کمک می کند.
در مجموع می توان گفت ؛ فقدان نظام اطلاع رسانی کارا موجب ایجاد و گسترش شایعه در جامعه می گردد ، از سوی دیگر دلبستگی افراد به شایعات باعث نفوذ اطلاعات غلط و مغرضانه در جامعه خواهد شد و ضرورت دارد تا ریشه های کسب اطلاعات از طریق شایعات شناسایی و با آنها برخورد مناسب گردد.
دو اصل اهمیت و ابهام محورهای اصلی پدید آمدن شایعه و گسترش آن می باشند شایعه با وجود خصلت دروغین خود به راحتی در جامعه جریان پیدا می کند . عدم اعتماد افراد به اخبار رسمی ، فقدان نظام اطلاعاتی صحیح و کارا و حاکم بودن سانسور شدید باعث رواج شایعه می گردد .
وجود وابستگی خبری و اطلاعاتی به رسانه های عمده
بالا بودن میزان هیجانات و التهابات اجتماعی
ضعف همبستگی اجتماعی و وجود شکاف های سیاسی در جامعه
وجود گروه های ثانویه (گروه های فشار) و یا با نفوذ در جامعه و رخنه کردن آن ها به منابع خبری
وجود تفکر و فرهنگ شایعه سازی و شایعه پردازی در جامعه
ناکار آمدی و نهادینه نشدن نظام ارتباطی
سردر گمی اجنماعی در زمینه کسب اطلاعات درست
فقدان اعتماد به رسانه های همگانی
وجود فضای بدبینی و سوءظن به منابع اطلاعاتی
وجود حاکمیت سانسور بر منابع خبری
اهمیت موضوع و تاثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی مردم
دلایل ذیل نیز در انتشار شایعه بی تاثیر نیستند:
عدم وجود اطلاعات دقیق و کافی درباره موضوع که بعضاً بدلیل سیاست سانسور مطبوعات و رسانه ها
فقدان ویاکمبود سوادرسانه ای که باعث می شود مخاطب هر خبری را از سوی رسانه های رسمی یا غیر رسمی بپذیرد و یا توانایی تشخیص خبر از شایعه را نداشته باشد.
زمانی که بعنوان نوعی خبر امید بخش در نزد افکار عمومی مطرح می شود.
اخبار ساختار شکن و جنجالی که غالباً فرصت و مجال بروز در رسانه های رسمی را ندارند
میزان اهمیت موضوع در جامعه
موقعیت و اوضاع و احوال مناسب
ابهام در خبر یا موضوع
اطلاعات و اخبار متناقض
شدت هیجانات و تشنجهای عاطفی
خلاء اطلاعات
شایعات تاثیر فراوانی در روحیه ملی هر جامعهای دارد و در هنگام جنگ به دلیل زیانهای بزرگی که بر جبهه داخلی وارد میآورند، اهمیتبیشتری مییابند. آشکار ساختن حقایق و گزارشهای صحیح و هماهنگی دستگاههای دولتی، مادام که با آگاهی کافی از خطر و اهمیتشایعات و انگیزههای پشت پرده همراه نباشد و در محو شایعات موثر نخواهد بود. آگاهی ، نقش عمده ای در مقاومت در برابر شایعات بازی می کند ، بویژه اگر در مورد جامعه ای باشد که دچار تناقضات فکری و اجتماعی است یا خرافات و عادات فرسوده در توجیه زندگی عمومی مردم اثر گذار است. کسانی که معتقد به سحر وخرافات هستند،آمادگی پذیرش هرگفته یا داستانی را که می شنوند دارند .
اساتید ، آموزگاران دانشگاهها و مدارس در ایجاد آگاهی لازم و از بین بردن افکار فرسوده ای که ممکن است در نسل در حال پیشرفت موجود باشد نقش موثر داشته باشند . روانشناسان در طی تجربه های خود در زمینه درمان شایعات ، متوجه بسیاری از مشکلات شدند که مانعی در برابر فعالیت آنها به شمار می رفت ، برخی از این روانشناسان کوشش کردند از نظر شیوه ی عمل و اثر این مشکلات در مورد مقاومت در برابر شایعات به ارزیابیهایی دست بزنند.از جمله تحلیل آلپورت و پستمن در مورد میزان اهمیت شیوه درمان شایعات و احتمال انتشار داستان های جعلی در موقع نفی آن داستانها مبادرت کردند .
مقابله با شایعات:
پیشگیری: قبل از شیوع هر شایعهاى باید خطرات و پیامدهاى شایعه را براى مردم تشریح کرد. شایعه وباى خطرناکى است که به شدت و سرعت از یکى به دیگرى منتقل مىشود. و افراد، گروهها، جوامع و حتى کشورهاى مختلف را تحت تاثیر شگرف خود قرار مىدهد. در آیات و احادیث متعدد هم نسبتبه انجام غیبت، داشتن سوء ظن و پرگوئى هشدار داده شده است. پس در جامعه اسلامى مردم باید به دنبال حرف و مطلب مستند و موثق باشند. روزنامهها نیز از درج اخبار بدون منبع و به نقل از «محافل خبرى» یا «افراد مطلع» باید خوددارى نمایند تا جامعه از خطر شایعه مصون ماند.
درمان: چنانچه شایعهاى فراگیر شد، باید اقدامات ذیل به عمل آید:
2/1) شناسایى منابع و افراد شایعهساز.
2/2) بىاعتبار کردن منبع و کشف هویت آنان براى مردم.
2/3) دادن اطلاعات صحیح به مردمى که تحت تاثیر شایعه قرار گرفتهاند (جامعه هدف) .
2/4) نادیده انگاشتن شایعات ضعیف و پاسخ غیر مستقیم به آن.
2/5) پاسخ شایعه با شایعه (که در جنگهاى روانى علیه دشمن به کار بسته مىشود) .
موارد ذیل برای مقابله با شایعات کارساز است:
صلاح نصردربخش شایعات کتاب جنگ روانی خودمطلبی تحت عنوان غلبه برشایعات را به شرح زیرتوضیح داده است:
ایمان واطمینان به اظهارات رسمی: چراکه اگرتوده مردم اطمینان خود را به این اظهارات از دست بدهند، شایعات انتشار می یابند .
ارائه واقعیات در سطح وسیع: باید مطبوعات ، رادیو و تلویزیون برای ارائه هرچه بیشتر خبر به کار گرفته شوند و تفاصیلی که ممکن است دشمن از آنها سود ببرد حذف گردد . مردم جویای حقایق هستند و اگر نتوانند به آن دست یابند ، شایعات را می پذیرند .
اطمینان به رهبری و زعمای امر: مسئله ای اساسی در مقاومت در برابر شایعات به شمار می آیند مردم ممکن است نظارت بر انتشار خبر و کمبود اطلاعات را بپذیرند و حتی ممکن است شایعاتی را که می شنوند دروغ ونادرست بشمار آورند، به شرط آنکه به رهبر خود اطمینان داشته باشند درچنین حالاتی مردم دارای آگاهی کافی هستند و علل کمبود اطلاعاتی را که در صورت انتشار ، مورد استفاده دشمن واقع می شود درک می کنند .
غلبه بر شایعات از دید صلاح نصر:
ضعف و سستی: عرصه مناسبی برای ایجاد شایعات و رواج آنهاست. مغزهای خالی ممکن است از دروغ پر شوند و دستهای بیکار ، زبانهای گزنده را بوجود آورند . به این سبب کار و تولید و اشتغال مردم به آنچه که سودش به آنها می رسد ، تا حد زیادی به امر مقاومت در برابر شایعات کمک می کند .
شایعات هجومی مسموم: غالباٌ نتیجه تبلیغات دشمن است و کسانی که به ترویج آن می پردازند دشمنان کشور به شمار می روند ، به این جهت موفقیت در پرده برداشتن از تبلیغات دشمن با روش ساده و روشن و مبارزه با مروجان شایعات با استفاده از همه وسایل ، دو رکنی به شمار میروند که طرح ریزی امر مقاومت در برابر شایعات ، برپایه آنها پی ریزی می شود .
با توجه به اینکه شایعات در تمامی ایام ، چه بحرانی چه عادی چه جنگ و چه صلح ظهور و بروز پیدا می کند لذا برای تحلیل شایعات حتما باید با انگیزه های شایعات ، قوانین آن ، تحریف ها و توزیع و نشر آن آشنا بود زیرا تحلیل گر شایعات بدون آگاهی و آشنایی با موارد یاد شده قادر به تحلیل صحیح شایعات نخواهد بود.
شایعات وقتی آغاز می گردد که خبری وجود نداشته باشد لذا لازم است که ملت در جریان دقیق ترین اخبار قرار گیرند و در این امر سرعت بسیار مهم است اگر ملت مطمئن شوند خبرهایی که در اختیار آنان قرار گرفته از نظر دقت بدترین خبرها بوده است ، این احتمال وجود نخواهد داشت که تصویر حاصله از یک موضوع را به قصد توجیه اضطراب های خود با خلق تصاویر از آنچه وجود خارجی ندارند ، تاریک تر کنند. همچنین با اثبات اینکه با زیاد شدن اخبار، شایعات نیز قوت می گیرند مشکل نیست .
ممکن است ابهام موجود از اینجا ناشی شود که یا خبر روشن نباشد یا فرد گونه های متناقضی از یک خبر را دریافت دارد و یا از درک خبر عاجز باشد . از این تفاصیل به وجود یک قانون کلی برای نیروی شایعه ، می رسیم قانونی که با دو عامل اهمیت و ابهام مربوط می شود و ما می توانیم آن را به شکل یک معادله جبری به صورت:
(نیروی شایعه = اهمیت × ابهام) تعریف کنیم .
تجزیه و تحلیل شایعه:
این راهنما می تواند خواننده را در تحلیل شایعاتی که هر روز می شنود رهنمون شود . سوالات بر یکی از اصول ثابت شایعات تکیه دارد . در زیر برخی از سوالات مطرح شده را قید می نماییم :
آیاموضوع مطرح شده،موضوعی است که آن را باورمیکنندوبرای اشاره به موضوعات جاری بکارمی آید ؟
آیا گوینده داستان و شنونده آن ، برای درستی داستان به دلیل محتاج هستند ؟
آیا داستان دارای عناصر ابهام و اهمیت است ؟ کدام یک از این دو عنصر بارزتر است ؟
کوشش در جهت دستیابی به یک معنی و مفهوم چگونه در شایعه منعکس شده است ؟
آیا شایعه،درمورد وضعیتی که ممکن است وضعیت بدی باشدیا درموردوضعیتی احساسی و پیچیده توجیه و تفسیری موجز و ساده ارائه می دهد ؟
آیا شایعه مبین نوعی تنش درونی است ؟
آیا اساس این تنش احساسی است یا غیر احساسی ؟
آیا این تنش از نوع اضطراب،خصومت، تمایل، احساس گناه، کنجکاوی و یا وضعیت فکری دیگران است ؟
راهنمای تحلیل شایعات ارائه شده توسط آلپورت و پستمن:
آیا داستان ، وجود یک احساس دیگر و نامطلوب را در گوینده توجیه می کند ؟
چه چیزی داستان را برای گوینده آن با اهمیت ساخته است ؟
چگونه بازگو کردن شایعه سبب تسکین می شود ؟
عناصر منطقی داستان کدام هستند ؟
آیا داستان یا شایعه حاوی چیزی هست که احتمال می رود هدف از آن برون افکنی باشد ؟
آیا شایعه به رویای بیداری شبیه است ؟
آیا شایعه می تواند هدف گریز از گناه را پاسخگو باشد ؟
آیا شایعه منعکس کننده یک حمله نابجا می باشد ؟
آیا احتمال دارد که گوینده شایعه به وسیله بازگوکردن آن برای خود آبرویی کسب کند ؟
آیا ممکن است که گوینده شایعه ازبازگوکردن آن،قصدشادکردن دوست خود یا انجام خدمتی راداشته باشد؟
آیا ممکن است شایعه تنها یک گفتگوی گذرا باشد ؟
آیا انسان می تواند اصل واقعیتی را که شایعه از آن منشا گرفته پیدا کند ؟
آیا شایعه مورد نظر ، یک شایعه محلی است ؟
آیا امکان ندارد که در اولین باری که شایعه شنیده می شود ، خطاهایی در آن یافت ؟
خط سیری که شایعه از آغاز پیدایش پیموده است ، چیست ؟
آیا احتمال ندارد که شایعه شامل مطالبی اضافی هم باشد ؟ این مطالب از چه نوع هستند ؟
آیا در شایعه تحریف اسامی ، تاریخها ، ارقام یا زمانها به چشم می خورد ؟
آیا شایعه ، مکان و نام مربوطه را حفظ کرده است ؟
آیا احتمال ندارد که موضوع شایعه به طور کلی تغییر کرده باشد ؟
آیا دلیلی وجود دارد که کوششی در جهت تقلید یا ابتکار صورت گرفته باشد ؟
نماد فرهنگی که شایعه منعکس کننده آن است ، چیست ؟
آیا شایعه یکی از ویژگیهای اسطوره را داراست ؟
آیا در آن وارونه کردن حقایق به چشم می خورد ؟
آیا شایعه شبیه یک لطیفه است ؟
آیا حالاتی که شایعه در آنها رواج یافته ، گویای باروری آن هستند ؟
چه چیزی ممکن است از آن حذف شده باشد ؟
آیا شایعه زبان عجیب و جالب و مصرانه خود را حفظ کرده است ؟
آیا در نتیجه دهان به دهان گشتن شایعه ، شدت آن بیشتر شده است ؟
آیا تحرک شایعه ، ابعاد آن ونمادهای شناخته شده مربوط به آن ، درزیاد شدن شدت آن نقشی داشته اند ؟
آیا شایعه تجسم خارجی یافته یا به چیزی ملموس تبدیل شده است ؟
شایعه گویای چه امیالی است ؟
آیا شایعه به حوادث جاری مربوط می شود ؟
آیا حوادث گذشته دارای ویژگیهای حوادث جاری هستند ؟
آیا شایعه گویای امیال فکری است یا احساسی ؟
آیا کلیه جزییات در موضوع اصلی جذب شده اند ؟
آیا تمرکز بر عناصر در شایعه به چشم می خورد ؟
آیا دلیلی بر تداوم شایعه وجود دارد ؟
هماهنگی فرایند جذب و هدف مورد نظر به چه صورت است ؟
آیا شایعه گویای شیوه های مرسوم فن بیان است ؟
آیادرموردتوجه روانی خاص به یک کاروعملکرد،طبقه اجتماعی،مسائل جنسی و…فرآیندجذبی به چشم می خورد؟
آیا در مورد جهت گیری فرد ، فرایند جذبی صورت گرفته است ؟
آیا می توان بخشی از شایعه را به درک نادرست موضوع مربوط دانست ؟
آیا شایعه مبین وجود ترکیبی از برانگیختگی و نفرت است ؟
معنای تعبیری یا مجازی شایعه چیست ؟
آیا شایعه به شکل سلسله مراتبی از شایعات منتشر می شود ؟ مخاطبان آن چه کسانی هستند ؟
آیا داستان مربوطه مردم را به این دلیل که ذهن آنها بیش از حد بسته و یا باز است جذب می کند ؟
آیا می توان گفت که این شایعه ، ناشی از ترس ، دشمنی یا یک تمایل است ؟
آیا شایعه جزیی از یک حمله سری است ؟
رابطه شایعه ، با اخبار و مطبوعات ، در صورت وجود چنین رابطه ای چیست ؟
ایمان و اعتماد به بیانیهها و گزارشهای رسمی
ارائه حساب شده حقایق و واقعیتها در سطح وسیع برای پرکردن خلا خبری، مشروط بر حذف جزئیاتی که ممکن است دشمن از آنها بهرهبرداری کند
اطمینان و اعتماد به فرماندهان و رهبران و مجموعه نظام حکومتی
ایجاد فرصتهای کار، اشتغال و تولید، زیرا خستگی، کسالت و بیکاری، زمینه مناسبی برای تکوین، ترویج و پذیرش شایعات است.
کشف تبلیغات دشمن و مبارزه با عوامل شایعهپراکن داخلی.
موارد ذیل برای مقابله با شایعات کارساز است:
در تعالیم و آموزههای دینی، راههای گوناگونی برای پیشگیری مقابله و محو شایعات ارائه شده است که در ذیل، به برخی از آنها اشاره میشود:
تشکیک: پیش از اقدام به تجزیه و تحلیل شایعه، باید در حدی منطقی نسبتبه آن، موضع تردید و شک در پیش گرفت، آن را جزمی و قطعی تلقی نکرد و به یکباره به قبول و نشر آن اقدام نکرد. قرآن کریم در پی انتشار «حدیث افک» میفرماید: «چرا هنگامی که آن بهتان را شنیدید، مردان و زنان مومن به خود گمان نیک نبردید و نگفتیدکه اینتهمتیآشکاراست؟» (نور: 12) بنابراین تشکیک به عنوان یک رفتار معقول، اولین گام در برخورد با هر شایعه و زمینهساز ورود به مدخل تحلیل و تبیین است.
سکوت: ابتداییترین شکل انتقال شایعه، دهان به دهان گشتن آن و سپس انتشار در سطح وسیع است. از اینرو، برای جلوگیری از فراگیرشدن شایعه در مقیاسی دامنهدار، باید آن را در نقطه آغاز سرکوب و زنجیره انتقال آن را قطع کرد. قرآن کریم در ادامه بیان «حدیث افک» این راه را پیشرو میگذارد. «چرا آنگاه که این سخن را شنیدید، نگفتید: ما را نشاید که آن را باز گوییم»(نور:16)
این آیه لحن توبیخآمیز دارد و به آن دلیل، مسلمانان را به اظهار این گفته (این تهمتی بزرگ است) فرا میخواند که از آگاهی یافتن از حقیقت امر، معذور و ناتوان نبودند. از اینجا، میتوان نتیجه گرفت عامل مهمی که موجب بروز و رفتار «تشکیک» و «سکوت» میشود، حاکمیتحالت نفسانی «تقوا» بر روند پاسخدهی آدمی است.
پیشگیری:
هسته اولیه تقوا، عبارت از پروا گرفتن از نفس کار زشت و پلیدی است. آنگاه پروا گرفتن از آثار و عواقب سوءکار زشتبه میان میآید. سرانجام، پاییدن خویشتن از خشم خدا، عذاب آخرت و آثار و عواقب شوم کار زشت و پلیدی.
انعطاف: یکی از اهداف دشمن از پخش شایعات تهاجمی، ایجاد دامی برای دستیابی به اخبار و اطلاعات خطیر و تعیین کننده و استفاده از آنها در وارد ساختن ضربههای موثر و کاری است. بدین منظور، از شایعاتی که میتواند سازمان نیروهای رزمی را دستخوش هرج و مرج و آشفتگی سازد، انتشار و اشاعه خبر انهدام مرکز فرماندهی و هدایت عملیات است که از یک سو، به منظور فروپاشی روحیه رزمی و از سوی دیگر، برای دستیافتن به آخرین اطلاعات واقعی و از زبان طرف درگیر صورت میگیرد.
وجود ضد فرهنگ ها و سنت های غلط در جامعه. به عنوان مثال برخی از افراد به محض شنیدن شایعه با استناد به ضرب المثل ها و سنت های بی اساس بلافاصله به تایید و گسترش شایعه اقدام می نمایند. مثلاً می گویند: تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها و…
تکیه افراطی جامعه به فرهنگ شفاهی و استناد بیش از حد به شنیده ها و عدم احساس نیاز به پیگیری و استدلال منطقی مطالب. این در حالی است که با توجه به شرایط جوامع مدرن امروزی انسان عاقل باید به تمامی شنیده ها با دیده شک و تردید برخورد کند و در پی یافتن علت و دلیل باشد.
در شایعه یک نوع خاصیت سرگرم کنندگی نیز وجود دارد که افراد برای خالی نبودن عریضه در مجالس و محافل به آن روی می آورند.
موانع مقابله با شایعه:
در طول سال های پس از انقلاب اسلامی، حجم گسترده ای از شایعات علیه نظام و مسئولان آن در راستای عملیات روانی غرب مطرح گردید که اهداف ذیل را تعقیب می کردند:
القای ناتوانی مسئولان در اداره حکومت و ناکارآمد نشان دادن حکومت دینی؛
وجود اختناق و فقدان آزادی در کشور؛
جعل اخبار مربوط به حضور مردم در صحنه های دفاع از انقلاب و نظام؛
تضعیف نهادهای ارزشی و دینی؛
تضعیف روحانیت و مرجعیت؛
اهداف غرب از ایجاد شایعه علیه نظام و مسئولین ایران:
دراین بخش شایعه ای راتحلیل میکنیم که نظام سلطه برای تضعیف ارکان نظام اسلامی طراحی ودرجهت تاثیر بر اراده مردم ایران به مرحله اجرا گذاشتند.
سایت های اینترنتی در نشراین شایعه که توسط سایت pajamas media درتاریخ 4 ژانویه برابر با 14 دی ماه 85 به صورت مختصر مطرح و سپس این شایعه توسط منوچهر قربانی فر ، دلال معروف اسلحه که روابط تنگاتنگی با اسراییل وپنتاگون دارد در اختیار سیاستمدارنومحافظه کار آمریکایی مایکل لدین ازاعضای موثر«موسسه امریکن اینتر پرایز» که برخی او را مسئول طرح براندازی جمهوری اسلامی معرفی می کنند قرار داد . علاوه بر قربانی فر سازمان منافقین نیز که رابطه بسیار نزدیکی با مایکل لدین دارد این شایعه را منتشر نمود سپس مایکل لدین طی مقاله ای که در تاریخ 10 ژانویه برابر با 20 دی ماه سال 1385 در وبلاگ خود منتشر نمود چنین اذعان نمود:«تازه ترین گزارشهای پزشکی نشان می دهند که وقتی حضرت آیت ا… خامنه ای هفته گذشته از بیمارستان مرخص شده دچار گردش خون نامناسب ، ضربان قلب ضعیف ، فشار خون بالا و نارسایی شنوایی است و تقریبا بینایی در یکی از چشمان خود را از دست داده و از دردشدید کمر رنج میبرد. ظاهراً نمیتواند به تنهایی از روی صندلی یا تخت خویش برخیزد . همه این عوارض ناشی از سرطانی است که او به آن مبتلا است . با این حال به پزشکان خود گفته است که تا زمانی که آمریکایی ها از منطقه خارج نشده اند و در لبنان، جمهوری اسلامی اعلام نشده باشد، زنده خواهدماند.»
مصادیقی از ایجاد شایعه در جامعه ما:
دراین بعد از طرح اولیه این خبر در اظهار نظری دیگر چنین عنوان نمود: «به نظر میرسد که آیت ا… خامنه ای فوت کرده و یا در حال فوت است و نظام ایران تلاش دارد ارزیابی کند اگر این خبر اعلام شود ، چه اتفاقی و واکنشی خواهد داشت و واکنش مردم و مسئولین چه خواهد بود.»
بعد از طرح شایعه مایکل لدین ؛ شبکه ها و رسانه های غربی ، اقدام به انتشار وسیع این شایعه کردند به این ترتیب بود که دامنه آن به اروپا رسید و آژانس های خبری ایتالیا (RAR–AKI–RAF)آن را نشر داده و از قول یکی از نمایندگان نامعلوم مجلس خبرگان رهبری و همچنین آیت ا… ناصری اعلام نموده که بدلیل بیماری ، توانایی اجرای وظایف رهبری را ندارد.این شایعات در روزهای پیش از برگزاری انتخابات نیز در داخل کشور مطرح گردیده بود وقتی به اروپا رسید که رهبر انقلاب اسلامی هم زمان با این شایعات ، دیدارها و ملاقات های عمومی مانند دیدار با مردم قم به مناسبت سالگرد قیام 19 دی و دیدار با شرکت کنندگان در هم اندیشی علمای اهل تسنن و تشیع در دومین همایش بزرگداشت ابن میثم بحرانی در 25 دی ماه داشته اند که رسانه ها به انعکاس آن مبادرت نمودند. همچنین خبرگزاری رویترز نیز در آن مقطع موضوع را جدی گرفته ، آن را با جواد ظریف ، نماینده ایران در سازمان ملل در میان گذاشت و او نیز با خنده این موضوع را تکذیب کرد.
پایان شایعه:
با دیدارهای پی در پی رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت امام خامنه ای در مناسبت های مختلف، دیدارهای مردمی، همایش، دانشکده افسری، دیدار هنرمندان و… شایعه ساخته شده توسط نظام سلطه به پایان خود رسید.
تفسیر:
این شایعه کذب، ساخته نظام سلطه و عوامل آن و عقبه آنها در داخل کشور در موقعیت زمانی خاص چون سنوات گذشته ، عملیاتی گردید. انتخاب این زمان برای طرح این شایعه ، بنا به دلایل ویژه ای اجراء شد:
شایعه انعکاس دشمنی نظام سلطه و عواملش بوده که انقلاب اسلامی را همیشه برای خودشان خطر دانسته و در ترس به سر می برند. وجود رهبری مقتدر درراس نظام را خطری برای منافع نامشروع خود دانسته و به همین دلیل این شایعه در خود ، عناصر کینه و نفرت را به همراه دارد و نشان دهنده آرزوها و امیال دشمنان انقلاب اسلامی و ایران اسلامی است .
معادله شایعات در این شایعه صدق نموده و اهمیت حادثه تنها برای ایرانیها نبوده بلکه این حادثه برای جهان اسلام که جمهوری اسلامی را ام القرای اسلام می دانند ، مهم است . اما ابهام موجود در این شایعه به گونه ای روشن از سیر حوادث شایعه و جزئیاتی که در آن یاد شده است ، آشکار می شود ، مردم در کنار نعمت داشتن رهبر ، بروز چنین خبری (شایعه ای) می توانست در اثر ایجاد جنگ روانی بی وقفه آرامش آنان و کشورشان را در چنین موقعیتی دچار اضطراب و ترس نموده که در این صورت کلیه این عوامل به اشاعه ابهام کمک کرده و سبب افزایش دشواری و کشف کند واقعیت گردد .
با توجه به اینکه این شایعات بافته خیال است،ولی بعضی ازعناصرمنطقی درآن یافت می شود که آن را در اذهان برخی قابل باور می سازد. معمولا هر انسانی به ویژه در سنین بالا می تواند دچار بیماری گردد و همچنین عدم اطلاع رسانی مناسب مبادی ذیربط و حتی اقدامات منفی و تشدید کننده دستگاههای اطلاع رسانی نیز موجب شک و تردید مردم گردید و تعداد کمتر ملاقات ها و دیدارهای رهبری نیز شاید به این تردیدها افزود.همزمانی انتخابات مجلس خبرگان که تنها جمع تصمیم گیرنده در خصوص تعیین رهبری است که به این امر کمک نمود و از همه مهمتر سرماخوردگی شدید رهبری در آن موقعیت نیز بیماری را تایید نمود.
از سوی دیگر این شایعات (داستان) از نظر شنونده ، نیز به دلیل احتیاج دارد . با همه تغییرات و تحریف هایی که این داستان به خود پذیرفت تا هنگام شنیدن آن قابل قبول گردد ، توالی حوادث و ترکیب آنها ایجاد شک می کند. البته با توجه به سابقه این شایعات در قبل در خصوص حضرت امام خمینی(ره)و همچنین بروز بیماری واقعی ایشان و اطلاع رسانی دستگاهها و حتی درخواست دعا از طرف مردم ، شنونده عاقل را به شک می اندازد و دیدارهای متعاقب رهبری با گروهها و مناسبتها ، جعلی بودن خبر و شایعه را اثبات می نماید.
این شایعه یکی از هزاران توطئه و عملیات روانی دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی علیه جمهوری اسلامی است که به راه انداخته و شنونده در مورد جهت گیری آن ، نوعی فرایند جذب را در این شایعه مشاهده می کند ارتباط این شایعه با موضوع فن آوری هسته ای جمهوری اسلامی و فشارهای مداوم نظام سلطه از یک سو و تهدیدات نظامی آمریکا از سوی دیگر و برگزاری انتخابات خبرگان رهبری و همچنین در پیش بودن سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی (دهه فجر) و راهپیمایی بزرگ و مهم 22 بهمن نشان دهنده کینه خفته در درون کسانی است که آن را ساختند و رواج دادند و در حمایت از آن جهت گیری کردند.مقاومت ملت را در کسب حق فن آوری هسته ای صلح آمیز و ایستادگی در مقابل تهدیدات آمریکا و حضور پرشور مردم در انتخابات خبرگان رهبری و راهپیمایی بزرگ 22 بهمن سال 1385 نشان از شکست دشمنان و پیروزی ملت ایران و حرکت رو به جلو مردم ایران بوده است.
این شایعه همچنین از صفت استمرار نیز برخوردار بود . رسانه های نظام سلطه و برخی از قلم به دستان وابسته و صهیونیسم جهانی به تغذیه آن اقدام میکردند واین کار درحالی صورت می گرفت که کشور مادر معرض تهدیدات مداوم نظام سلطه و فشارهای اقتصادی ، شدیدترین جنگ روانی قرار داشت.وضعیتی که تا حدودی آرامش مردم را در خصوص این شایعه بر هم زده بودند که باعث ایجاد نگرانی شدید در مردم شده بود اما بدلیل شناخت مردم ازکینه ورزی دشمنان وعدم اطمینان به رسانه های آنان وکسب اطلاع واطمینان از سلامتی رهبری،جبهه ای مقاومتر وحضوری پرشورتر درمیدان مقابله با دشمنان بوجودآوردکه موجب خنثی سازی توطئه گردیدکه بانشراخبارواقعی وتکذیب آن توسط رسانه های داخلی ومسئولین این شایعه روانه جهنم شد .
در دوران پس ازپیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، بطورکلی شایعه پردازان با اهداف ذیل، اقدام به شایعه پردازی می کردند. شناخت این اهداف می تواند برای جلوگیری از بروز این پدیده شوم افکار عمومی و مخلّ نظم و امنیّت در جامعه را بسیار مفید باشد.حال به برخی از شایعاتی که تا کنون پیرامون جمهوری اسلامی ایران وجود داشته است اشاره می کنیم:
شایعه پردازی با هدف به منزوی کردن جمهوری اسلامی ایران در زمینه های سیاسی، امنیتی و اقتصادی در ابعاد داخلی و بین المللی
ایجاد سد دفاعی در برابر صدور انقلاب اسلامی ایران به سایر کشورهای اسلامی و جهان سوّم از طریق پروژه ایران هراسی و بزرگ نمایی تسلیحات دفاعی جمهوری اسلامی ایران به نحوی که باعث ترس و وحشت نزد کشورهای منطقه شود
شایعه پردازی خصوص گسترش ژئوپلیتیک شیعه درمنطقه خاورمیانه وظهورناسیونالیسم مذهبی باگرایش شیعه
بی احترامی وهتک حرمت ارکان اصلی هویت ایرانی،اسلامی با نمایش فیلمها وتصاویر دروغین در جهت ایجاد بدبینی نزد افکار عمومی نسبت به دین ( فیلم های 300 ، شاهزاده ایرانی، بتی محمودی و از این دست )
اهداف شایعه پردازان در بحرانهای پس از پیروزی انقلاب:
تضعیف ثبات امنیت اجتماعی در ایران با شایعه پردازی خصوص ارتباط میان وقوع برخی زلزله ها در ایران با آزمایش های هسته ای و یا توزیع وسیع فرآورده های خونی آلوده
تضعیف وحدت ملی مانندشایعه سازی در رابطه بابرخوردهای دوگانه وتبعیض آمیز حاکمیت با اقلیتهای قومی فرقه ای
به چالش کشاندن ثبات امنیت اقتصادی کشورمانندشایعه سازی درباره پیامدهای وسیع تحریم های اقتصادی، قریب الوقوع بودن حمله نظامی و یا گسترش بیماریهای فراگیر در یک ناحیه خاص جغرافیایی
ایجادشایعه درمورد بیماری حادمسئولین عالی رتبه نظام توسط رسانه های بیگانه باهدف ارزیابی واکنش افکار عمومی نسبت به اینگونه وقابع و شناخت شرایط مناسب برای ایجاد بحران
ایجاد شائبه وجود اختلاف میان مسئولین عالی رتبه نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه های استراتژیک مانند ترویج شایعه وجود اختلاف میان تصمیم گیران عرصه فعالیت های هسته ای
در گسترش فضاى رسانه اى در طی یکصد سال اخیر، باعث تقویت محیط هاى مجازى در جنگ هاى روانى نامتقارن و یا شایعه پراکنى هاى براندازانه شود. در شرایطی این اتفاق افتاده است که همه روزه شاهد گسترش رسانه ها، وبلاگ ها، وب سایت ها، پست های الکترونیکى ، پیامک هاى تلفن همراه و شبکه های مجازی اجتماعی مانند فیس بوک و … می باشیم و گسترش این امکانات عملاً امکان ردیابى مرجع شایعه پراکنى را از دولت ها گرفته است و تبادل غیررسمى اخبار و اطلاعات نیز به همین ترتیب با توجه به فن آوری های فراهم شده در دنیای مجازی صد چندان شده است.
لذا، همانطور که قبلاً نیز گفتیم مسئله استراتژیک آسیب پذیرى امنیت اجتماعى نسبت به رواج شایعات و تلاش دشمنان در جهت ترویج شایعات سیاسى، امنیتى، اقتصادى و اجتماعى با هدف شکاف سازى و بى اعتمادى میان جامعه و سطوح حاکمیت، می تواند دلیل استواری باشد برای متولیان امر بویژه صدا و سیما و نهادهاى اطلاعاتى، امنیتى تا با بررسی دقیق شایعات برانداز و ریشه یابى آنها، نسبت به پیامدهاى ترویج آن، جامعه را آگاه نمایند.هر چقدر این اقدامات از جانب دولت و سازمان های ذیربط ضعیف تر باشد به همان نسبت مطمئناً ابزارها و شیوه هاى شایعه پراکنى دشمن نیز قوى تر و منسجم تر و همچنین موضوع شایعه حساس برانگیزتر خواهد بود و در نتیجه سرعت و ضریب تاثیر شایعه نیز افزایش خواهد یافت.
نتیجه گیری:
اطلاع رسانی دقیق، شفاف و به موقع پیرامون مسائل، موضوعات اساسی و چالش انگیزی که ممکن است دشمن یا افراد ناسالم و مغرض، با استفاده از آن به تخریب وجهه نظام اسلامی بپردازند. کار فرهنگی مستمر و دقیق برای بالا بردن سطح تحلیل افراد، که به نظر می رسد مهمترین عامل برای حفظ جامعه از آثارتخریب شایعه باشد و برخورد فیزیکی با مراکز شبهه پراکنی نیز می تواند در برخی جاها و شرایط مثمرثمر باشد.باید توجه داشت که همه ما، به عنوان عضوی از پیکره اجتماع این وظیفه خطیر را بر عهده داریم که از شایعه و شایعه سازی جلوگیری کنیم چرا که اگر روزی عضوی از اعضای این پیکره واحد آسیب ببیند و در تیررس قرار داشته باشد، هر کدام از ما به نحویی از این آسیب ها مصون نخواهیم بود. بنابراین ضروری است که به نکات و اصولی که برای غلبه بر شایعات در ادامه می آید، توجه کنیم تا بتوانیم در مقابل شایعه مقاومت و بر آن غلبه کنیم.
با توجه به اینکه شایعات در تمامی ایام ، چه بحرانی چه عادی چه جنگ و چه صلح ، ظهور و بروز می یابند ، بایست برای تحلیل شایعات به انگیزه ها ، قوانین آن ، تحریف ها و توزیع و نشر آن توجه نمود . شایعه وقتی بروز پیدا می کند که خبری وجود نداشته باشد . لذا با بررسی همه جانبه موضوع به سوالات بسیار زیادی که در این خصوص می تواند مطرح شود باید توجه نمود .