دکتر نرگس محمدی بدر
1
دانشگاه پیام نور
دکتر نرگس محمدی بدر
2
دانشکده علوم انسانی
گروه زبان و ادبیات فارسی
دکتر نرگس محمدی بدر
3
نام درس
دستور زبان فارسی 2
دکتر نرگس محمدی بدر
4
نام اثر: دستور زبان فارسی
مولف: دکتر حسن انوری
دکتر نرگس محمدی بدر
5
تعداد واحد : دو
سال تحصیلی : 86- 85
تهیه کننده : دکتر نرگس محمدی بدر
دکتر نرگس محمدی بدر
6
هدف از یادگیری دستورزبان
درک متون ادب فارسی اعم از شعر و نثر
ادراک صحیح متن های مغلق و دارای تعقید های لفظی و معنوی
دکتر نرگس محمدی بدر
7
هدف از یادگیری دستورزبان :
کسب معیار های لازم برای استنباط صحت و سقم آثارنویسندگان ،شعراو محققان
ویرایش متون از نقطه نظردستورفارسی
دکتر نرگس محمدی بدر
8
الفبای فارسی
مجموع نشانه هایی که برای نشان دادن آواهای هر زبان به کار می رود: ا، ب،…
دکتر نرگس محمدی بدر
9
واج
هرکدام از آواهای زبان را واج می گویند.
از کوچک ترین واحد صوتی متمایز، یعنی کوچک ترین واحد صوتی ای که می تواند تغییری در معنا ایجاد کند.
مثال: رود، زود
دکتر نرگس محمدی بدر
10
انواع واج
واج ها به دو دسته تقسیم می شوند :
صامت
مصوت
دکتر نرگس محمدی بدر
11
مصوت
دکتر نرگس محمدی بدر
12
صامت /همخوان
صامت: آوایی است که درادای آن جریان هوا هنگام خروج در نقطه ای میان گلو ولب ناگهان به مانعی برخورد می کند.
مثال : ِ، ُ،
دکتر نرگس محمدی بدر
13
صامت های زبان فارسی
صامت ها در زبان فارسی 23 عدد هستند :
ء،ب،ت،ج،خ،د،ر،ز،س،ش،ف،ق،ک،ل،م،ن،و،ی ، ه .
برای برخی صامت ها چند نشانه به کار می بریم. مانند: س،ز و… .
دکتر نرگس محمدی بدر
14
مصوت
مصوت: آوایی است که با لرزش تار آواها از گلو بیرون می آید و هنگام ادای آن دهان گشاده می ماند .
مثال : آ، او،ای
دکتر نرگس محمدی بدر
15
مصوت
در زبان فارسی شش مصوت وجود دارد: مصوت های بلند ، مصوت های کوتاه :
آ ، او، ای ، -َ ، -ِ ، -ُ .
دکتر نرگس محمدی بدر
16
مصوت های بلند
مصوت بلند :آ ، او، ای
دکتر نرگس محمدی بدر
17
مصوت های کوتاه
مصوت های کوتاه : -َ ، -ِ ، -ُ
دکتر نرگس محمدی بدر
18
مصوت مرکب
به مصوتی گفته می شود که در حین ادای آن وضع اعضای گفتار تغییر می بذیرد،و بر اثر آن ، زنگ یعنی ارتعاشات فرعی صوت نیز مختلف می شود .
صدا از یک مصوت به سوی مصوت دیگر می لغزدو می توان آن را در حکم دو مصوت شمرد : روشن، فردوسی
دکتر نرگس محمدی بدر
19
جمله واقسام آن
جمله: کوچکترین واحد کلام که مفید معنی کامل باشد و آن مرکب است از مسند الیه و مسند و رابطه یا فعل.
مثال: بهرام دانا است
به عبارت دیگر: جمله یا مجموع چند کلمه است که بر روی هم پیام کاملی را برساند.
دکتر نرگس محمدی بدر
20
اجزای جمله
نهاد:کسی یا چیزی یا مفهومی است که کاری یا حالتی به آن نسبت داده می شود .
دکتر نرگس محمدی بدر
21
اجزای جمله
گزاره: قسمتی از جمله است که حکمی را درباره ی نهاد بیان می کند.
دکتر نرگس محمدی بدر
22
اقسام جمله
جمله بر دو قسم است: فعلی ، اسمی
جمله ممکن است به صورت یک کلمه بر زبان بیاید
مثال: بیا !
دکتر نرگس محمدی بدر
23
گروه ، واژه
هر جمله از اجزای کوچکتری تشکیل شده است که می تواند واژه یا گروه باشد.
دکتر نرگس محمدی بدر
24
گروه ، واژه
چند واژه که حول یک محور جمع شده باشد را گروه گویند. مثال: دانش آموزان کلاس پنجم آمدند
دانش آموزان : هسته / دانش اموزان کلاس پنجم : گروه
هر کدام از جزءهای هسته را واژه ای تشکیل می دهد. برخی از واژه ها نیز قابل تقسیم به اجزای کوچکتری هستند .
دکتر نرگس محمدی بدر
25
گروه ، واژه
هر کدام از جزءهای هسته را واژه ای تشکیل می دهد. برخی از واژه ها نیز قابل تقسیم به اجزای کوچکتری هستند .
دکتر نرگس محمدی بدر
26
واژک
کوچکترین واحد زبانی است که دارای بار دستوری و معنایی باشد و نمی توان آن را به واحد کوچکتری تقسیم کرد
مثال: تمرین
دکتر نرگس محمدی بدر
27
ارکان جمله
همه اجزای جمله از حیث نقش وارزش،
یکسان نیستند ودر میان آن ها دو یا سه جزء هستند که ساختمان جمله روی آن ها استوار است و بی وجود آن ها ساختمان جمله فرو می ریزد .
دکتر نرگس محمدی بدر
28
جمله با فعل تام
فاعل
فعل
دکتر نرگس محمدی بدر
29
اجزای جمله با فعل ربطی
نهاد
مسند
فعل ربطی
مثال: مسعود با ادب است
دکتر نرگس محمدی بدر
30
جایگاه و ترکیب اجزای جمله
نهاد،معمولا در صدر جمله
فعل،همیشه در آخر جمله می آیند، خواه فعل ربطی باشد یا تام
مفعول، معمولا پس از نهاد و پیش از فعل
دکتر نرگس محمدی بدر
31
جایگاه و ترکیب اجزای جمله
متمم، پس از نهاد و پیش از مسند
منادا، در آغاز جمله و پیش از نهاد می آید
بدل، معمولا پس از مبدل منه می آید
دکتر نرگس محمدی بدر
32
جایگاه و ترکیب اجزای جمله
تمییز،معمولاپس از مفعول و پیش از فعل می آید
مسند، پس از نهاد و پیش از فعل ربطی جای دارد
مضاف الیه، معمولا پس از مضاف می آید
دکتر نرگس محمدی بدر
33
جایگاه و ترکیب اجزای جمله
صفت بیانی، معمولا پس از موصوف می آید
قید، معمولا جای قید دراوایل جمله است وپس ازنهاد می آید
دکتر نرگس محمدی بدر
34
اقسام جمله براساس مفهوم
دکتر نرگس محمدی بدر
35
تقسیم جمله از حیث مفهوم و چگونگی بیان
جمله به اعتبار طرز بیان به 4 دسته تقسیم می شود:
خبری ، پرسشی، عاطفی ، امری
دکتر نرگس محمدی بدر
36
خبری: در آن از وقوع کار یا بودن حالتی به اثبات یا نفی خبر می دهیم .
مثال: مسعود آمد.
جمله خبری
دکتر نرگس محمدی بدر
37
جمله پرسشی
پرسشی: که در آن درباره امری پرسش به عمل کوچکتری .
مثال : حال شما چطور است ؟
دکتر نرگس محمدی بدر
38
جمله عاطفی
جمله عاطفی : که با یکی از عواطف خود از قبیل تعجب، تمنی، خشم…را بیان می کنیم.
مثال : عجب گل قشنگی
دکتر نرگس محمدی بدر
39
جمله امری
امری :که در آن انجام دادن کاری یا داشتن و بذیرفتن صفت و حالتی به اثبات یا منفی طلب می شود.
مثال : لطفا دفترت را بیار .
دکتر نرگس محمدی بدر
40
جمله شرطی
جمله شرطی:که با دو فعل ساخته و شرطی را بیان می کند .
مثال : اگر بیایید ما هم می آییم.
دکتر نرگس محمدی بدر
41
جمله مستقیم
مستقیم: جمله است که در آن اجزای کلام، نظم طبیعی و ترکیب مستقیم خود را داشته باشد.
مثال : محسن دیروز کتابی به من داد .
دکتر نرگس محمدی بدر
42
جمله غیر مستقیم
غیر مستقیم: جمله ای است که در آن اجزای کلام، نظم طبیعی وآیین ترکیب اجزا و ارکان به هم خورده باشد.
مثال: باز برگردم به تاریخ
دکتر نرگس محمدی بدر
43
جمله فعلی
جمله فعلی: به جمله ای می گویند که از نهاد و فعل تام ساخته شده باشد:نهاد ، گزاره
مثال : سیب رسید .
دکتر نرگس محمدی بدر
44
جمله بی فعل
جمله بی فعل :به جمله ای می گویند که در ظاهر فعل ندارد فعل آن در ژرف ساخت یعنی در تقدیر و در نیَت گوینده باشد.
مثال:ایستادن ممنوع.
دکتر نرگس محمدی بدر
45
جمله اسنادی
جمله اسنادی: به جمله ای می گویند که از نهاد ، مسند و فعل ربطی ساخته شده باشد.
مثال :هوا سرد است.
دکتر نرگس محمدی بدر
46
جمله ساده
ساده: جمله ای است که در آن تنها یک فعل به کار رفته باشد.
مثال: علی آمد .
دکتر نرگس محمدی بدر
47
جمله مستقل
جمله مستقل: به تنهایی مفهوم روشن و کاملی دارد.
مثال : آ زادی بزرگترین نعمت هاست.
دکتر نرگس محمدی بدر
48
جمله ناقص
جمله ناقص: به تنهایی مفهوم روشن و رسایی ندارد.
مثال :اگر وقت داشتم … .
دکتر نرگس محمدی بدر
49
جمله مثبت
مثبت: وقوع امری یا داشتن حالتی را خبر می دهد .
مثال : مریم درس می خواند .
مثال : کتاب را بر دار .
دکتر نرگس محمدی بدر
50
جمله منفی
منفی: وقوع امری یا داشتن حالتی را نفی می کند .
مثال : مریم درس نمی خواند .
دکتر نرگس محمدی بدر
51
جمله معترضه
در ضمن جمله اصلی می آید و مفهومی یا نکته ای را توضیح می دهد که اگرآن را حذف کنیم خللی در معنی و مفهوم جمله اصلی بدید نمی آید.
مثال : استادم –رحمه الله- مرد کریمی بود .
مثال : بیهقی ، خدا بیامرزداو را ، مرد فاضلی بود .
دکتر نرگس محمدی بدر
52
جمله مرکب
جمله هایی هستند که معنی آن ها با یک فعل تمام نمی شوند و برای آن که معنی کاملی را برسانند به چندین فعل نیاز دارند، این گونه جمله ها را که از چندین قسمت تشکیل شده اند جمله مرکب می نامند .
دکتر نرگس محمدی بدر
53
اجزای جمله مرکب
پایه : آن قسمت از جمله مرکب که غالبا غرض اصلی را در بر دارد .
مثال : تا شیر را باز کردم آب فوران کرد .
پایه
دکتر نرگس محمدی بدر
54
اجزای جمله مرکب
پیرو :آن قسمت که همراه جمله ی پایه می
آ ید و وابسته ی آن است .
مثال : تا شیر را باز کردم آب فوران کرد .
پیرو
دکتر نرگس محمدی بدر
55
ساختمان فعل های ساده
فعلی است که مصدر آن از بن ماضی + ن که نشانه مصدر است ساخته می شود.
فعل ساده فعلی است که بن مضارع آن یک وازک باشد ،یعنی قابل تقسیم به اجزای
دیگرنباشد .
مثال: نال، خور از مصدر نالیدن و خوردن
دکتر نرگس محمدی بدر
56
ساختمان فعل های ساده
فعل های ساده پس از حذف ”ن“ از مصدر بن ماضی باقی می ماند واز جهت تغییری که از بن ماضی به بن مضارع انجام می گیرد می تواند به 8 گروه تقسیم شود.
دکتر نرگس محمدی بدر
57
گروه اول
فعل هایی هستند که مصدر آن ها به“- یدن“ ختم می شود
مثال: آرمیدن- آرمید- آرام
مثال: ا رزیدن-ارزید-ارز
دکتر نرگس محمدی بدر
58
گروه دوم
فعل هایی هستند که مصدر آن ها به“- دن“ ختم می شود.
مثال :راندن-رانى-ران
مثال: ماندن-ماند-مان
دکتر نرگس محمدی بدر
59
گروه سوم
فعل هایی هستند که مصدر آن ها به“-ودن“ ختم می شود
مثال: آسودن- آسود- آسا
مثال: بخشودن-بخشود-بخشا
دکتر نرگس محمدی بدر
60
گروه چهارم
فعل هایی هستند که مصدر آنها به“- ادن“ ختم می شود.
مثال: افتادن-افتاد-افت
مثال: نهادن-نهاد-نه
دکتر نرگس محمدی بدر
61
گروه پنجم
فعل هایی هستند که مصدر آنها به“- ختن“ ختم می شود
مثال: آموختن-آموخت-آموز
مثال: انداختن-انداخت-انداز
دکتر نرگس محمدی بدر
62
گروه ششم
فعل هایی هستند که مصدر آنها به“- ستن“ ختم می شود.
مثال:پیراستن – پیراست – پیراس
مثال: دانستن-دانست-دان
دکتر نرگس محمدی بدر
63
گروه هفتم
فعل هایی هستند که مصدر آنها به“- شتن“ ختم می شود.
مثال: انباشتن-انباشت-انبار
مثال: نکاشتن-نکاشت-نکار
دکتر نرگس محمدی بدر
64
گروه هشتم
فعل هایی هستند که مصدر آنها به“- فتن“ ختم می شود.
مثال: شتافتن – شتافت – شتاب
مثال: یافتن – یافت – یاب
دکتر نرگس محمدی بدر
65
فعل های چند شکلی
بن ماضی برخی از فعل ها به چند شکل به کار می رود، در نتیچه مصدر آنها نیز که از بن ماضی ساخته می شود، چند گونه است. در حالی که بن مضارع آنها اغلب واحد است
دکتر نرگس محمدی بدر
66
مثال فعل های چند شکلی
مثال: افراشتن(مصدر)،افراشت(بن ماضی)
مثال:افراختن(مصدر)، افراخت(بن ماضی)
بن مضارع:افراز
دکتر نرگس محمدی بدر
67
فعل مرکب
فعلی است که از ترکیب صفت یا اسم با یک فعل ساده به دست می آید و مجموعا یک معنی را می رساند .
مثال: زمین خوردن
دکتر نرگس محمدی بدر
68
همکرد
فعل ساده ای که با آن فعل مرکب می سازند.
مثال: ساختن، خوردن
دکتر نرگس محمدی بدر
69
فعل لحظه ای
فعل لحظه ای فعلی است که جریان یا امتداد عمل یا حالت را کوتاه و لحظه ای و به صورت شروع نشان می دهد .
مثال: افتادن
دکتر نرگس محمدی بدر
70
فعل تداومی
فعل تداومی فعلی است که جریان یا امتداد عمل یا حالت را با تداوم بیان می کند،ابتدا وانتهای آن مورد نظر نیست
مثال: هوا نسبتا گرم است
دکتر نرگس محمدی بدر
71
رابطه فعل با حرف اضافه
برخی از فعل ها با حرف اضافه خاصی به کار می روند،ارتباط این قبیل فعل ها با حرف اضافه اغلب امری صوری است .
دکتر نرگس محمدی بدر
72
رابطه فعل با حرف اضافه
طبیعت زبانی فعل و حالت کاربردی فعل است که حرف اضافه خاصی را به همراه می آورد.
مثال: کمک کردن به کسی ، پرسیدن از کسی
دکتر نرگس محمدی بدر
73
زمان دستوری
مراد از زمان دستوری نامی است که فعل ها با آ ن نامیده می شوند .
مثال : اگرمی دانستم می گفتم : ( اشاره به حال دارد ) اما زمان دستوری : ماضی ساده
دکتر نرگس محمدی بدر
74
زمان تقویمی
همان زمان اصلی است ، که در آن گذر لحظه ها و آنات را درک می کنیم .
به حال ، گذشته و آینده تقسیم می شود .
دکتر نرگس محمدی بدر
75
موارد کاربرد ماضی ساده
بیان فعل در زمان گذشته
بیان فعل در زمان حال و آینده
به جای ماضی استمراری در ”بودن و داشتن “ .
مثال : سال ها بود که او را ندیده بودم .
دکتر نرگس محمدی بدر
76
موارد کاربرد ماضی ساده
در ماضی ملموس از مصدر داشتن به عنوان فعل معین
مثال : داشتم می رفتم .
در ماضی بعید از مصدربودن به عنوان فعل معین
مثال : رفته بودم
دکتر نرگس محمدی بدر
77
مهم ترین موارد کاربرد ماضی نقلی
در تقابل با ماضی مطلق در افعالی مثل شنیدن و فهمیدن
مثال : شنیدم که نامه را نوشته و توی پاکت گذاشته است .
دکتر نرگس محمدی بدر
78
مهم ترین موارد کاربرد ماضی نقلی
بیان فعلی که در گذشته شروع شده و هنوز ادامه دارد .
مثال : مسافران در راه توقف کردند .
دکتر نرگس محمدی بدر
79
مهم ترین موارد کاربرد ماضی نقلی
بیان فعلی که در گذشته اتفاق افتاده و اثر آن تا حال باقی مانده است .
فعلی که منفی است اما احتمال وقوع آن می رود .
مثال : علی رفته وهنوز برنگشته است .
دکتر نرگس محمدی بدر
80
مهم ترین موارد کاربرد ماضی نقلی
به جای ماضی التزامی
مثال : احتمالا سعید به خانه رفته است . (رفته باشد )
در ماضی ملموس نقلی از مصدر ” داشتن “به عنوان فعل معین
مثال : داشته می رفته است .
دکتر نرگس محمدی بدر
81
مهم ترین موارد کاربرد ماضی استمراری
در ماضی ابعد از مصدر ” بودن “به عنوان فعل معین
مثال : رفته بوده است .
دکتر نرگس محمدی بدر
82
مهم ترین موارد کاربرد ماضی استمراری
بیان فعلی که در گذشته استمرارو ادامه داشته است .
مثال :آب بعد ازآن که به این حوض ها می رسید جاری شده بیرون می رفت .
دکتر نرگس محمدی بدر
83
مهم ترین موارد کاربرد ماضی استمراری
بیان فعلی که در گذشته چند بار تکرار شده است .
مثال : می نوشتم و امضا می کردم و می رفتم .
بیان عادت در گذشته
مثال : پدرم سال ها سیکار می کشیدولی در آخر ترک کرد.
دکتر نرگس محمدی بدر
84
مهم ترین موارد کاربرد ماضی استمراری
بیان فعلی که درزمان وقوع آن فعل
د یگری نیز واقع شده است .
به جای مضارع التزامی
دکتر نرگس محمدی بدر
85
مهم ترین موارد کاربرد ماضی استمراری
به جای فعل التزامی همراه با بیان شرط ، آرزو و…
مثال : دیروز به دیدار علی رفتم کاش سعید هم می آمد . (همراه آرزو)
دکتر نرگس محمدی بدر
86
ماضی نقلی مستمر
ماضی نقلی مستمردر جایی به کار می رود که جمع میان موارد استعمال ماضی نقلی و ماضی استمراری باشد.
مثال : کره زمین به چهار بخش تقسیم می کرده است
دکتر نرگس محمدی بدر
87
مهم ترین موارد کاربرد ماضی بعید
بیان فعلی که در گذشته دور اتفاق افتاده است .
بیان فعلی که پیشتر از فعل دیگر اتفاق افتاده است .
مثال : سیمین کارش را تمام کرده بود که سعید رسید .
دکتر نرگس محمدی بدر
88
ماضی ابعد
برای بیان وقوع فعلی که در گذشته دورتر اتفاق افتاده وبه طریق نقل حکایت گفته می شود به کار می رود .
مثال : در کشتی زوجه استاد محمد علی
نا خوش شده بود و دکتر به معالجه او می پرداخته است .
دکتر نرگس محمدی بدر
89
مهم ترین موارد کاربرد ماضی ملموس
ماضی ملموس فعل دراشرف اتفاق افتادن یا در حال اتفاق افتادن در گذشته نشان می دهد .
مثال : داشتم ناهارمی خوردم که علی آمد .
دکتر نرگس محمدی بدر
90
ماضی ملموس نقلی
ماضی ملموس نقلی از ماضی نقلی ” داشتن
“و ماضی نقلی فعل اصلی ساخته می شود .
مثال : داشته می رفته که زمین می خورد .
دکتر نرگس محمدی بدر
91
مهم ترین موارد کاربردمضارع اخباری
بیان فعل در زمان حال
مثال : کجا می روی ؟ به کتابخانه می روم .
بیان افعالی که پیوسته در حال رخ دادن هستند .
مثال : گیاهان می رویند .
بیان افعالی که عادت و تکرار را می رساند .
مثال : هر روز کتاب می خواند .
دکتر نرگس محمدی بدر
92
مهم ترین موارد کاربردمضارع اخباری
بیان شرط و جزای شرط
در نقل داستان یا خبر به جای ماضی
مثال : ملت گاندی رامقدس می داند .
برای شروع نقل قول
مثال : نقل می کنندکه….
دکتر نرگس محمدی بدر
93
مهم ترین موارد کاربردمضارع التزامی
بیان وقوع فعل همراه شک و تردید
مثال: شاید امروز سعید به خانه ما بیایید .
بیان وقوع فعل همراه با آرزو وتمنا
مثال : کاش امروز سعید به خانه ما بیایید .
دکتر نرگس محمدی بدر
94
مهم ترین موارد کاربردمضارع التزامی
در شرط
مثال : ا گر تو بیایی من هم می آییم .
در جزای شرط
مثال : ا گر تو می آیی من بیاییم .
بعد از فعل هایی که برلزوم و تمکن دلالت دارد .
مثال : باید بروم .
دکتر نرگس محمدی بدر
95
مضارع ساده
فعل مضارع که بدون ” می“ و ” ب“به کار رود را مضارع ساده گویند .
مثال : گویند از دلدار بگذر .
دکتر نرگس محمدی بدر
96
مهم ترین موارد کاربردمستقبل
برای بیان وقوع فعل در زمان آینده
مثال : هفته آینده به باغ خواهیم رفت .
در جمله پیرو برای بیان جزای شرط
مثال : اگر به دانشگاه بروید من هم خواهم آمد .
دکتر نرگس محمدی بدر
97
فعل های معین وربطی
فعل های“است“ ومشتقات آن،“بودن“ ، ” گشتن“ ،”شدن“ و”باشیدن“ فعل معین هستند .
دکتر نرگس محمدی بدر
98
فعل های معین وربطی
”است“، درصرف ماضی نقلی ازاین فعل استفاده می کنیم . “ام“و … .
بودن: در صرف ماضی بعید وابعد از آن استفاده می شود . دیده بودم
دکتر نرگس محمدی بدر
99
فعل های معین وربطی
باشیدن: در صرف ماضی التزامی استفاده می کنیم.
شدن: در صرف فعل های مجهول استفاده می کنیم وبه صورت فعل ربطی نیز به کار می رود.
گشتن / گردیدن: گاهی به جای فعل های ربطی به کار می روند.
دکتر نرگس محمدی بدر
100
فعل بیان خواب
درقدیم در نقل حوادثی که در رویا می دیدند از فعلی استفاده می کردند که به ”ی“ ختم می شد.
مثال:
دیدم به خواب که دوش ماهی برآمدی
کزعکس هجران روی شب هجران سرآمدی
دکتر نرگس محمدی بدر
101
فعل هایی که تمیز می گیرند
فعل هایی هستند که تنها با فاعل ومفعول و متمم نمی توانند جمله بسازند بلکه کلمه دیگری نیز باید آورد تا معنای آن را تمام کند و جمله ای که ساخته می شود دارای مفهوم باشد
فعل هایی که برآگاهی و یقین دلالت می کنند: دانستن ، دیدن ، شمردن ، یافتن و… .
دکتر نرگس محمدی بدر
102
رو ساخت و ژرف ساخت جمله
رو ساخت آن جزیی است که به زبان می آوریم
ژرف ساخت آن جیزی است که در ذهن سخن گوی جای دارد
مثال: می توانید بروید ، شما دانش آموزان می توانید بروید
دکتر نرگس محمدی بدر
103
تنازع
کتابی که تو خریده ای به این قیمت نمی ارزد.
مفعول ونهاد در هم ادغام شده اند، یعنی کتاب هم مفعول است هم نهاد و دو فعل بر سریک کلمه به نزاع پرداخته اند.
واژه کتاب را که برای یک فعل، مفعول و برای فعل دیگر نهاد است“ متنازع فیه“ یا “مشترک“ می گویند.
دکتر نرگس محمدی بدر
104
حذف
حذف گاهی بنا به عرف زبان است. بدین معنی که اهل زبان در مواردی از روی عرف وسنت ، عناصری از زبان را به صورت کلیشه ای با حذف مقداری از واژکان آن به کار می برند وگاهی بنا به قرینه است و قرینه هم یا لفظی است یامعنوی:
الف)عرف زبان:صبح به خیر
ب) حذف به قرینه لفظی
دکتر نرگس محمدی بدر
105
حذف فعل
در پاره ای از جملات برای رعایت اختصار یا به حکم ساختمان جمله و عرف زبان، فعل حذف می شود یا جمله اصلا فعلی ندارد.
دکتر نرگس محمدی بدر
106
انواع حذف فعل
جمله هایی که در تعارف و دعا و نفرین وامثال آنها به کار می رود. مثال : درود
جمله هایی که با ضمیر پرسشى ”کو“ می آیند و فعل نمی گیرند. مثال : احمد کو؟
دکتر نرگس محمدی بدر
107
انواع حذف فعل
مثال ها و ضرب المثل ها: روز از نو روزی از نو
برخی از جمله های پرسشی: چه خبر؟
برخی از جمله های تعجبی: چه عجب!
دکتر نرگس محمدی بدر
108
حذف نهاد
نهاد یکی از دو یا سه رکن جمله است و بی وجود آن جمله ،کامل نیست .
نهاد در مواردی حذف می شود.
هر گاه دو یا چند جمله پیوسته ، دارای نهاد واحدی باشند نهاد معمولا تنها در جمله اول می آید .
دکتر نرگس محمدی بدر
109
حذف مسند
معمولاهمراه فعل ربطی و دیگر وابسته های خود حذف می شود
مثال: که مریض است؟ علی
دکتر نرگس محمدی بدر
110
حذف مفعول
مفعول به ندرت به تنهایی حذف می شود و اغلب همراه حرف نشانه و دیگر اجزای جمله حذف می شود .
مثال : که انگلیسی می داند؟ من می دانم .
دکتر نرگس محمدی بدر
111
حذف در محاوره
می رم خونه. (می روم خانه)
دکتر نرگس محمدی بدر
112
حذف متمم
متمم نیز معمولا همراه حرف اضافه و گاهی با اجزای دیگر جمله حذف می شود.
مثال: که کتاب من را به شما داد؟ محسن
دکتر نرگس محمدی بدر
113
حذف حرف ربط
حروف ربط نیز گاهی در جمله حذف می شود
مثال: می پرسی چه طور شد مرد سیاسی شدم؟
یعنی: می پرسی چه طور شد که مرد سیاسی شدم؟
دکتر نرگس محمدی بدر
114
حذف اجزای دیگر جمله
اجزای دیگر از قبیل قید، صفت، مضاف الیه ، معمولا همراه سایر اجزا و ارکان حذف می شود.
مثال: احمد دیروز مداد قرمز مرا بر داشت و برد.
دکتر نرگس محمدی بدر
115
اضافه
اضافه آن است که اسمی را به اسم دیگری نسبت دهیم. نشانه نسبت کسره ای است که میان آن دو می آید.
مثال: مدادِ حسن، خانه ی علی
دکتر نرگس محمدی بدر
116
اقسام اضافه
اضافه تخصیصی
اضافه ملکی
اضافه تشبیهی
اضافه استعاری
دکتر نرگس محمدی بدر
117
اقسام اضافه
اضافه توضیحی
اضافه بیانی
اضافه مقارنت
اضافه بنوت
دکتر نرگس محمدی بدر
118
اقسام اضافه
دکتر نرگس محمدی بدر
119
اضافه تخصیصی
تخصیصی: در این نوع از اضافه، مضاف به مضاف الیه اختصاص دارد.
مثال : دراطاق
دکتر نرگس محمدی بدر
120
اضافه ملکی
اضافه ملکی: در این نوع از اضافه، میان مضاف و مضاف الیه رابطه مالک وملک بر قرار است .
مثال : صاحب باغ
دکتر نرگس محمدی بدر
121
اضافه تشبیهی
اضافه تشبیهی : در این اضافه میان مضاف و مضاف الیه رابطه شباهت برقرار است.
مثال : قد سرو
دکتر نرگس محمدی بدر
122
اضافه استعاری
اضافه استعاری: در این نوع از اضافه، مضاف در غیر از معنی حقیقی خود استعمال شده باشد.
مثال : دست روز گا ر
دکتر نرگس محمدی بدر
123
اضافه توضیحی
توضیحی: در این نوع از اضافه، مضاف اسم عام است و مضاف الیه نام مضاف را بیان می کند.
مثال : شهر شیراز
دکتر نرگس محمدی بدر
124
اضافه بیانی
اضافه بیانی :آن است که مضاف الیه جنس مضاف را بیان کند.
مثال: ظرف مس
دکتر نرگس محمدی بدر
125
اضافه مقارنت
اضافه مقارنت : در این نوع از اضافه، میان مضاف و مضاف الیه معنی مقارنت و همراهی است.
مثال: با پای ارادت به خدمتتان رسیدم
دکتر نرگس محمدی بدر
126
اضافه بنوت
اضافه بنوت: در آن ، اسم فرزند بر پدر یا مادر افزوده می شود.
مثال : سام نریمان
دکتر نرگس محمدی بدر
127
نکته هایی درباره حروف
باز:”باز“ با زاء مکسور به معنی ” به سوی“، ” به جانب“:
مثال :
بدان خستگی باز جنگ آمدند
گرازان بسان پلنگ آمدند
دکتر نرگس محمدی بدر
128
نکته هایی درباره حروف
بیش: با کسره شین ، حرف اضافه است و به معانی گوناگون به کار می رود:
نزد:بگفتند پیشش یکایک مهان
سخن های شاهان وگشت جهان
در برابر: جهان دار پیش جهان آفرین
نیایش همی کرد و خواند آفرین
دکتر نرگس محمدی بدر
129
نکته هایی درباره حروف
بر: با راء مکسور حرف اضافه است به معنی ”به“ ،”بیش“و ”در برابر“ .
مثال : یکی نامه فرمود پس شهریار
نبشتن بر رستم نام دار
دکتر نرگس محمدی بدر
130
نکته هایی درباره حروف
دون : حرف اضافه ای است برای استثناء ، به معنی ” جز“، ” غیر“.
مثال : سواری راهزار دیناررسیده وهرپیاده را هزار دینار ، دون دیگر هیچ
دکتر نرگس محمدی بدر
131
نکته هایی درباره حروف(را)
را: به عنوان نشانه مفعول به کار می رود و معمولا مفعولی که با ” را“ می آید معرفه است.
را ، گاهی حرف اضافه است
را به معنی از
مثال : قضا را درآمد یکی خشکسال
دکتر نرگس محمدی بدر
132
نکته هایی درباره حروف(را)
را ، به معنی به : یکی را از دوستان گفتم
را ،به معنی برای .
مثال : حسن خلقی ز خدا می طلبم خوی تو را
دکتر نرگس محمدی بدر
133
نکته هایی درباره حروف(را)
را ،به معنی در: این نوع اغلب برای بیان وقت و زمان می آید
مثال : سر هفته را کرد آهنگ ری.
دکتر نرگس محمدی بدر
134
نکته هایی درباره حروف(را)
را، به معنی در برابر: پیراهن صبر بوشیده ام که محنت را هیچ چیزی چون صبر نیست.
نشانه اضافه:
مثال : ای مرغ سحرعشق ز پروانه بیاموز
کان سوخته را جان شد و آواز نیامد
دکتر نرگس محمدی بدر
135
نکته هایی درباره حروف
فا: حرف اضافه و به معنی ”به“ و ”بر“ جز آنها است .
مثال : دل فا زبان گوید .
دکتر نرگس محمدی بدر
136
نکته هایی درباره حروف
فراز: حرف اضافه و به معنی ”به“ و ”بر“.
مثال: زان یال زر بر یک بیل نر نشاند.
دکتر نرگس محمدی بدر
137
نکته هایی درباره حروف
فرا: حرف اضافه و به معنی ”به“ و ”بر“ ،در“،“به سوی“ است.
مثال : چراغ یقینم فرا راه دار.
دکتر نرگس محمدی بدر
138
انواع که
“که“ گاهی برای تاویل است.
که ، به معنای بلکه : در این صورت ”که“ را ”که“ی اضراب می گویند .
مثال : حسن آمد نه، بلکه علی آمد.
دکتر نرگس محمدی بدر
139
انواع که
که، به معنای زیرا : در این صورت ”که“ را ”که“ی تعلیل گویند.
مثال : من از بیگانگان هرگز ننالم
که با من هر چه کرد آن آشنا کرد
دکتر نرگس محمدی بدر
140
انواع که
که به معنای در حالی که.
مثال: بسی تیر و دی ماه و اردیبشهت
برآید که ما خاک باشیم و خشت
دکتر نرگس محمدی بدر
141
انواع که
که ، به معنای اگر: مثال: چه کند کز بی دوران نرود
که ، به معنای چنانکه: زدیده ام شده یک چشمه در کنار روان
که آشنا نکند در میان آن ملاح
دکتر نرگس محمدی بدر
142
انواع که
که، به معنای لیکن:
مثال:
ای رقیب این همه سودا مکن و جنگ نجوی
بر کنم دیده که من دیده از بر نکنم
دکتر نرگس محمدی بدر
143
انواع که
برای تفسیر وشرح وبعد از افعال گفتن، شنیدن و…و گلماتی که صریحا یا تلویحا به معانی آنهاست
مثال :خاک مشرق شنیده ام که کنند
به چهل سال کاسه جینی
دکتر نرگس محمدی بدر
144
انواع که
که برای مفاجات،یعنی برای بیان امرناگهانی
مثال : او به سخن در، که در آمدغبار
کشت سک از پرده کرد آشکار
دکتر نرگس محمدی بدر
145
پیشوند/ پسوند
واژک هایی هستند که در اول یا آخر واژه ها می آیند و مفهوم جدیدی به آنها می بخشد و در برخی موارد، طبقه دستوری آنها را عوض می کنند .
دکتر نرگس محمدی بدر
146
پیشوندهای معروف
”ب“ که بر 4 گونه است
ب+ خرد
ب+ سرعت
ب+ خوبی
ب+ دست
دکتر نرگس محمدی بدر
147
پیشوندهای معروف
”با“: بر سر اسم می آید وصفت مرکب تشکیل می دهد:
مثال :با هنر
دکتر نرگس محمدی بدر
148
پیشوندهای معروف
”باز“:پیشوندی است که معنای ”دوباره“ و“ ازنو“ می دهد:
بازگشتن ، بازدید ، باز پرس
دکتر نرگس محمدی بدر
149
پیشوندهای معروف
بر: در موارد زیر کاربرد دارد:
بر داشتن
بر داشت
بر انداز
بر کنار
دکتر نرگس محمدی بدر
150
پیشوندهای معروف
بی: پیشوند نفی است و بر سر کلمه ها صفت می سازد.
بی گناه
بی ریخت
بی خود
بی همه حیز
دکتر نرگس محمدی بدر
151
پیشوندهای معروف
” در“درموارد زیر کاربرد دارد:
در رفتن
در گذشت
در گیر
دکتر نرگس محمدی بدر
152
پسوندهای معروف
”ا“ : بر مبالغه و تاکید و کثرت ودادن بارعاطفی به کار می رود ،همچون:
خوشا
بهنا
دانا
خوانا
بادا
دکتر نرگس محمدی بدر
153
پسوندهای معروف
”ار“ : در سه مورد کاربرد دارد:
دیدار
پدیدار
خواستار
گرفتار
دکتر نرگس محمدی بدر
154
پسوندهای معروف
”آسا“: پسوند تشبیه است و صفت وقید
می سازد.
مثال : نهنگ آسا
دکتر نرگس محمدی بدر
155
پسوندهای معروف
”اک“ به بن مضارع فعل چسبیدن و اسم می سازد .
مثال : خوراک ، پوشاک
آگین پسوند مبالغه :
مثال : زهرآگین
دکتر نرگس محمدی بدر
156
پسوندهای معروف
”ان“ این پسوند در موارد زیر به کار می رود :
در آخربن مضارع می آید وصفت فاعلی می سازد .
مثال :لغزان ، روان
دکتر نرگس محمدی بدر
157
پسوندهای معروف
برای نسبت پدری یا نیایی:
مثال : بابکان ، قبادان
برای ساخت قید زمان
مثال: بامدادان ، ناکهان
دکتر نرگس محمدی بدر
158
پسوندهای معروف
برای نسبت به مکان و قبیله و ساختن نام مکان و سرزمین به کار می رود .
مثال : خاوران ، توران
برای ساخت اسم مصدر.
مثال: آینه بندان ، آشتی کنان
دکتر نرگس محمدی بدر
159
پسوندهای معروف
اندر ، پسوندی است به معنی ” نا ” و در صفت هایی می آ یدکه بر خویشاوندی ناتنی دلالت دارد .
مثال :مادر اندر ، دختر اندر
دکتر نرگس محمدی بدر
160
پسوندهای معروف
انه : برای تشبیه و لیاقت ونسبت به کار می رود وصفت و قید می سازد .
مثال : دلیرانه ، استادانه
اسم می سازد .
مثال : صبحانه ، عصرانه
صفت و قید می سازد .
مثال : ماهانه، سالانه
دکتر نرگس محمدی بدر
161
پسوندهای معروف
موارد کاربرد پسوند -َ ک:
برای تصغیر اسم:
مثال: مرغک،شاخک
برای تقلیل و تدریج در قید :
مثال : کم کمک ، نرم نرمک
دکتر نرگس محمدی بدر
162
پسوندهای معروف
برای تحقیر و توهین :
مثال :شاعرک ، مردک
برای تحبیب :
مثال : دلبرک ،طفلک
دکتر نرگس محمدی بدر
163
پسوندهای معروف
برای تشبیه
مثال: عروسک، شکلک
برای نسبت
مثال : ناخنک ، سنگک
دکتر نرگس محمدی بدر
164
پسوندهای معروف
برای ساختن اسم آلت
مثال : غلتک
برای ساختن اسم از صفت
مثال : سرخک ، هنرکده
دکتر نرگس محمدی بدر
165
میانوند
الفاظی که در میان کلمه های مرکب ذکر می شود .
مثال : سراسر ، میانوند ، کما بیش
برخی حروف اضافه نیز به صورت میانوند به کار می روند .
مثال : سر به سر ، سرتا سر