روند شکل گیری مجموعه بناهای مذهبی و غیرمذهبی
در طول زمان در بسیاری از شهرهای ایران بناهایی مجموعه ای ساخته شده که گروه ویژه ای را در معماری تشکیل می دهند. احداث اینگونه بناها سابقه ای بس طولانی دارد. کاوشها و بررسیهایی که اخیرا در محوطه ها و مناطق باستانی ایران انجام شده، نشان می دهد که به دلایل گوناگونی مذهبی، نظامی و اقتصادی اینگونه مجموعه ها شکل گرفته و توسعه یافته اند.
ایجاد اینگونه مجموعه ها، عمدتا در بافت اصلی و مراکز شهرها به صورت سمبل به وجود می آید (مانند مجموعه مرقد حضرت معصوم در قم).
اردبیل: بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
این بقعه، شامل مجموعه ای از مقابر شاهزادگان و امرای دوره صفوی است که در شهر اردبیل احداث شده است.
چینی خانه: این بنا به شکل چند ضلعی ساخته شده و گنبدی کوتاه و آجری روی آن قرار گرفته است.
شهیدگاه: در جنب مقبره شیخ صفی، دو مقبره متعلق به سلطان حیدر و سلطان جنید وجود دارد که به دستور شاه اسماعیل صفوی در این مکان دفن شده اند.
مسجد جنت سرا: این مسجد به شکل هشت ضلعی، در ضلع شمالی صحن واقع شده است.
قم: مجموعه بنای حضرت معصومه (س)
مانند مجموعه بناهای حرم حضرت رضا (ع)، مجموعه دیگری در شهر قم احداث شد که از نظر معماری و تزیینات، در ردیف شاهکارهای هنری محسوب می شود.
ری: مجموعه حضرت عبدالعظیم
مجموعه بناهای مذهبی حضرت عبدالعظیم، در ری نزدیک تهران واقع شده است. حضرت عبدالعظیم از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) در قرن سوم هجری شهید و در ری، دفن شد.
مشهد: مجموعه حرم حضرت رضا (ع)
مجموعه بناهای حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس- که برای مسلمانان، بویژه شیعیان ایران از اهمیت فراوانی برخوردار است. یکی از مهمترین مجموعه بناهای مذهبی است.
ماهان: زیارتگاه شاه نعمت الله ولی
شاه نعمت الله ولی، شاعر و عارف قرن نهم هجری است که ابتدا در شهرهای سمرقند، هرات و یزد زندگی کرد و سپس بیست و پنج سال از عمر خود را در ماهان به سر برد و پس از مرگش همانجا دفن گردید.
قزوین: شاهزاده حسین
مجموعه بنای معروف به شاهزاده حسین، از جمله بناهای مهم قزوین است.