1
بسم الله الرحمن الرحیم
2
تاریخ ادبیات 3
3
اهداف کلی درس
هدف کلی از درس تاریخ ادبیات 3 آشنایی دانشجو با ویژگی های
شعر و تحول آن در عهد صفوی، افشاریه، زندیه و قاجاریه و
گویندگان و نویسندگان مطرح این دوران است.
4
اهداف رفتاری
انتظار می رود که دانشجو پس از مطالعه این درس بتواند به
نحوی مستدل درباره تحول شعر در عهد صفوی،افشاریه و..
بحث کند و اطلاعاتی نسبتا مبسوط درباره گویندگان و
نویسندگان مطرح این دوران ارائه دهد.
5
گفتار اول
ویژگی های شعر و تحول آن در عهد صفوی
6
ویژگی های شعر
1-تنوع سبک ها 1:
-وجود شیوه های گوناگون سرایش شعر به دلیل گستردگی منطقه
جغرافیایی(طرز یا سبک شعر پیش از قرن دهم).
-رواج سبک هندی به عنوان سبک رایج شعری.
7
تنوع سبک ها2
سرایندگان مقلد سبک ادوار پیشین در شعر حماسی از فردوسی
در قصیده از خاقانی،انوری،در غزل از بابا فغانی،امیر خسرو
دهلوی و حافظ سرمشق گرفته اند.
8
2-تشخیص
جاندارانگاری در دوره صفوی از آرایه های غالب شعری است
و این امر بر جنبه تخیل شعر این دوره می افزاید.
زان چهره گل به دامن اندیشه می کنم
خورشید می فشارم و در شیشه می کنم
9
3-کاربرد تمثیل یا ارسال المثل
دلیل این امر ورود مضامین مربوط به محیط زندگی و رویدادهای
روزمره آن در شعر است.
مرا کیفیتی زان چشم کافی است
(ریاضت کش به بادامی بسازد)
طالب
10
4-رواج تک بیت
در شعر این دوره تک بیت هایی وجود دارد که مثل نیستند اما
حکم مثل سایر یافته اند:
نیست اوج اعتبار پوچ مغزان را ثبات
کوزه خالی فتد زود از کنار بامها
11
5-سادگی لفظ و تازگی زبان
بیرون آمدن شعر از محدوده زبان ادبی و انعکاس بسیاری از
لغات و ترکیبات آن دوره درشعر و نزدیک شدن شعر به سطح
ذوق و ادراک عام:
درغربت مرگ بیم تنهایی نیست
یاران عزیز (آن طرف)بیشترند
12
6-افراط در کاربرد صور خیال
افراط در استعمال صور خیال(مجاز،تشبیه واستعاره)که موجب
دشواری ادراک مضمون می شود:
دل(دامن مجاورت)چشم تر گرفت
با (طفل اشک)صحبت دیوانه در گرفت
13
7- رواج سبک هندی
-ویژگیهای سبکی:تخیل دقیق،الفاظ ساده،کثرت صور خیال،آوردن
مثل.
-وجه تسمیه سبک:شاعران این سبک عمدتا زبان فارسی را در هند
آموخته اند.
14
8- چیرگی معنی بر لفظ
فقدان توازن میان لفظ و معنا و افزونی کفه معنی بر لفظ تا حد
عدم تحمل لفظ و تلاش شاعر در همراهی خیالات باریک دقیق
با معانی.
15
9- مبالغه در ایجاز
گنجاندن مضامین دقیق در قالب یک بیت یا مصراع و توسل
شاعر به ایجاز حذف و راه یافتن ایجاز مخل به آثار شاعران
درجه دوم.
16
10-تکرار قافیه
میم باز بیگانه مشربست
تبسم غریب دیار لبست
عروس غمست این که بر خاطرم
زبان در دهانست و لب بر لبست
تکرار لب در چند قافیه
17
11-قالب شعر 1
-افزونی قوالب غزل و مثنوی بر دیگر قالب ها به ویژه قصیده.
-تنوع موضوع غزل:عشق،فراق،امید،یاس و…….
-تغییر در تعداد ابیات غزل(پنج تا بیش از 14 بیت).
18
11-قالب شعر2
-رواج قصیده سرایی با موضوعات:مدح رسول اکرم(ص) ائمه
اطهار(ع)،شاهان،سرداران.
-نزدیکی زبان قصیده به قصیده های پایان قرن هشتم و تفصیل
و بلندی قصاید.
19
12-ابهام
اصرار شاعر بر ایجاد پیچ و تاب در طرز بیان
مضمون ساده:
دیدار می نمایی و پرهیز می کنی
بازار خویش و آتش ماتیز می کنی
این دوره:
زپرکاری نظر میپوشد از عشاق سودایی
دکانداری است در جوش خریداران دکان بستن
20
13-مضمون تراشی
خاصیت سرمه در گرفتگی صدا:
از شهیدان نگاهت ناله هرگز بر نخاست
گوییا با سرمه دادند آب شمشیر تو را
21
14-تناسب میان کلمات شعر
الفت و ارتباط کلمات شعر:
یوسف من زیر لب تاکی گذاری خال نیل
این کبوتر در خور چاه زنخدان تو نیست
(یوسف،نیل،چاه،کبوتر-لب،خال،زنخدان)
22
گفتار دوم
ویژگی های شاعران عهد صفوی
23
1- مضمون یابی
یافتن و گنجاندن مضامین خیال انگیز و شگفتی آفرین و قابل
حفظ:
زنقطه حرف شناسان کتاب دان شده اند
به چشم کم منگر نقطه سویدا را
24
2-پیروی از خیال
خیال بندی کلام و تازه گویی و ابداع معانی غریب و نکته های
دیر یاب:
سواد شعر تو صائب جلای چشم دهد
ندیده است چنین سرمه اصفهان در خواب
25
3-پیراستگی
پیراستن تدریجی عیوب و ناهمواری ها از شعر و عاری شدن
زبان شعرا از نقص با دور شدن از ثنایی مشهدی و نزدیک شدن
به صائب تبریزی.
26
4-هندی سرایی یا مکتب هندی
دور شدن شاعران مقیم هند در مضمون یابی،تازه گویی،خیال
پروری و تصویر سازی از صائب و اسیر اصفهانی ودیر یاب
یا نایاب شدن بسیاری از مضامین اشعار آنها.
27
5- ممارست
-تمرین و ممارست شاعران این عهد با پیروی از سر مشق های
در دسترس جهت جای دادن مضامین کوتاه و ظریف و دست
نیافتنی در کلامی کوتاه.
28
6- کاربرد تشخیص در تمثیل
در این موارد شاعر ابتدا ادعایی می کند و سپس با ذکر مثالی
روشن که دلیل یا نظیر آن ادعاست به روشنگری می پردازد:
ریشه نخل کهنسال از جوان افزون ترست
بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را
29
7-تازه یابی مضامین
اصرار شعرا در آوردن معانی و مضامین نو به دلیل خستگی
آنها از تکرار اندیشه ها و گفته های اسلاف:
دربند آن مباش که مضمون نمانده است
یک عمر می توان سخن ز زلف یار گفت
30
8-تقلید از پیشینیان
-تقلید کلی یا جزئی شعرا از پیشینیان(تتبع خمسه نظامی و دیوان
حافظ)
-تتبع شاعران از التزام، تجدید مطلع، انتخاب ردیف های مشکل
استادان گذشته
31
9-لغزش در کاربرد الفاظ
راه یافتن لغزش هایی در الفاظ به واسطه جستجوی مضامین
خیال انگیز از سوی شاعران:
باشد همیشه یار درون دلم مدام
آن زهره ام کجاست که بینم به سوی دل
(همیشه و مدام به یک معنایند)
32
10-گرایش به محیط1
-نزدیکی شاعران به طبیعت و محیط زندگی (برگرفتن مضمون
از محیط اطراف).
-بیان موضوع به شیوه نویسندگان سبک رمانتیسم اروپا(برخورد
با طبیعت و اطراف با احساس خود،آن گونه که می خواهند).
33
گرایش به محیط2
غمی هر دم به دل از سینه صد چاک می ریزد
زسقف خانه درویش دایم خاک می ریزد
از بس کروی فتاد ایجاد زمین
هرکس به مقام خود بلندی دارد
34
11-مضمون ربابی
-تاثر شعرا از مضامین شعرای دیگر با وجود ادعای آنها در
تکراری نبودن مضامین در آن عهد.
-استفاده از مضامین گذشته به دلیل تقاضای پیوسته مضمون
و نکته از شاعر.
35
12-بازی با کلمه
استفاده از معانی گوناگون یک کلمه و استفاده از صنعت جناس
و ایهام جهت آفریدن مضامین جالب:
به دست غیر دادی ساعد چون نقره خامت
به قربان سرت گردم مکن این خام دستی ها
36
گفتار سوم
موضوعات شعر و انواع آن
37
بعضی اطلاعات لازم
1-حساب ابجد:
-قرار دادن اعداد خاص برای هر یک از حروف الفبا توسط اعراب
جهت حساب کردن(حساب جمل).
-ابجد،هوز،حطی،کلمن و…..
1:1-ب:2-ج:3-د:4-ه:5 و……..
38
2-ماده تاریخ 1
استفاده شاعران از حساب ابجد جهت ساختن مصراع، عبارت
یا کلمه ای که از مجموع حروف آن تاریخ واقعه ای استخراج
می شد(اشاره به مرگ امیری).
39
ماده تاریخ2
چراغ اهل معنی خواجه حافظ که شمعی بود از نور تجلی
چو در خاک مصلی یافت منزل بجو تاریخش از خاک مصلی
خاک مصلی=791(سال وفات حافظ)
40
3-ساده معما1
پوشیده داشتن نام کسی یا چیزی در دل و آوردن اوصافی با
رموز و اشارات که فهم مقصود،محتاج فکر و تامل و اعمال
قلب و تصحیف ودانستن حساب ابجد است.
41
معما 2
گر بخواهی نام آن زیبا رخ سیمین بدن
رو تو قلب قلب را بر قلب قلب قلب زن
مقلوب قلب=بلق با پیوستن حرف وسط کلمه قلب یعنی لام(به
حساب ابجد سی)،به مقلوب آن یس نام بلقیس در می آید.
42
هزل،هجو و طنز
هزل:ذکر چیزی به حسب ظاهر بر سبیل شوخی و بازی با
مقصودی جدی.
هجو:بر شمردن معایب کسی یا دشنام به او.
طنز:بر شمردن نقص های کسی یا اجتماعی(در طنز صراحت
هجو وجود ندارد).
43
5-شهر آشوب یا شهر انگیز
-در وصف شهر یا صنفی به هجو یا جد.
-این نوع شعر از قبیل اشعار وصفی و غنایی است.
-شهر آشوب در قوالب مختلف،به ویژه رباعیسروده می شود.
44
ب- موضوع های شعر و انواع آن
1- حماسه های تاریخی:
-نظم منظومه های تاریخی در بحر متقارب در بیان حال بزرگان
دین و دولت با نظر به شاهنامه فردوسی.
-از آن جمله اند:شاهنامه ماضی(در شرح سلطنت شاه اسماعیل):
قاسمی گنابادی،شاهنامه نواب عالی(در پادشاهی شاه تهماسب).
45
حماسه های دینی
-در بیان مناقب،معجزه ها و پیروزی های پیامبر اسلام و
بزرگان مذهب شیعه.
-قرار گرفتن این آثار در شمار مثنوی های متوسط حماسی
و قهرمانی.
-صاحب قران نامه درباره امیر حمزه صاحبقران.
-حمله حیدری در سرگذشت حضرت رسول(ص)و…….
46
3-داستان سرایی
-توجه ویژه شاعران به نظم داستان های عاشقانه.
-توجه به سادگی و کوتاهی در این آثار.
-فرهاد و شیرین،ناظر و منظور:وحشی بافقی.
-مهر ومحبت:حکیم شفایی اصفهانی.
47
4-قصیده گویی و مدیحه سرایی1
-توجه شاعران قصیده گوی به قصیده جهت ابراز هنر
شاعری،فراهم آوردن ساز و سامان زندگی،کسب اجر
اخروی.
-اشتمال اکثر قصاید بر مدح نبی اکرم (ص) و ائمه
شیعه(ع).
48
قصیده گویی و ….2
-تمایل زبان قصیده به قصیده های پایان سده هشتم و آغاز سده
دهم.
-توجه قصیده سرایان به ایجاد طرزی تازه.
-نزدیک شدن زبان قصیده به زبان تخاطب.
-نزدیکی زبان و معانی قصیده و غزل.
49
5-قصاید مصنوع
سرایندگان این گونه اشعار عبارتند از:
اهلی شیرازی،جنونی بدخشی،عیشی هروی و ….
مطلع قصیده جنونی بدخشی:
رخ تو لاله و نسرین خط تو سبزه و ریحان
لب تو غنچه رنگین قد تو فتنه بستان
50
6-منظومه های حکمی و عرفانی
-سرودن این گونه منظومه ها به تقلید از مخزن الاسرار، حدیقه و
مثنوی.
-برخی از این آثار عبارتند از:خلد برین:وحشی بافقی،مجمع الابکار:
عرفی شیرازی و…..
51
7-ساقی نامه
رواج ایجاد ساقی نامه در بحر متقارب یا هزج در موضوع های
ناپایداری دنیا،بیهودگی جهان و هستی آن،پناه بردن به مستی و
بی خبری و….. با مدح ائمه و پادشاهان و بزرگان در پایان آن.
52
8- ستایش،مرثیه و دیگر اشعار مذهبی
-رواج اشعار مدیحه آمیز درستایش نبی اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع).
-توجه شعرا به این گونه اشعار به عنوان زکات قریحه و طبع خود.
-از آن جمله اند:حرز النجات:سلیمی تونی و…..
و معروفترین آن:دوازده بند:محتشم کاشانی.
53
مکتب وقوع
ظهور مکتبی تازه به عنوان برزخ میان شعر عصر تیموری و
سبک معروف هندی (در بیان حالات عشق و عاشقی از روی
واقع:ماجراهای میان عاشق و معشوق،با زبانی قابل فهم و
عاری از پیرا یه های ادبی).
54
گفتار چهارم
شاعران معروف عهد صفوی
55
اهلی
-معاصر شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی.
-سراینده مثنوی سحر حلال به نام شاه اسماعیل.
-صاحب سه قصیده مصنوع به اقتفای سلمان ساوجی.
56
مثنوی های اهلی
-شمع و پروانه در بحر هزج در مسائل عرفانی.
-سحر حلال به نام شاه اسماعیل(در موضوع عشق جم به دختر
پسر عموی خود گل).
-اشعار دیگر او:رساله نغز،فواید الفواید،ساقی نامه و……
57
وحشی بافقی
-یکی از شاعران بزرگ و نام آور ایران در قرن دهم هجری.
-همراه بودن همیشگی شعرا و مفاهیم عاشقانه و به سبک مکتب
وقوع.
-تتبع وحشی از بابا فغانی و با شیوه ای سهل و ممتنع.
58
آثار وحشی
-مثنوی خلد برین:به تقلید از مخزن الاسرار.
-ناظر و منظور:داستانی عاشقانه و بر وزن خسرو وشیرین.
-فرهاد و شیرین:بهترین مثنوی وحشی که ناتمام مانده است.
59
ویژگی های اشعار وحشی
-سادگی،روانی و بی پیرایگی.
-پرهیز از به کاربردن لغات عربی.
-تاثیر و حضور عواطف تند و افراطی در شعر وحشی.
60
کلیات محتشم کاشانی
-صبائیه:اشعار دوران کودکی.
-شبابیه:شعر های دوران جوانی.
-شیبیه:اشعار دوران پیری.
-ماده تاریخ ها.
-معمیات.
-جلالیه.
-نقل عشاق.
61
محتشم
-شهرت قصاید محتشم به جامع اللطائف.
-تتبع محتشم از متقدمان در نظم و نثر.
-برخورداری دوازده بند او در سوگ حضرت سید الشهدا(ع).
از زبانی ساده،صمیمی و صریح.
62
شیخ بهایی
از علما و شعرای معروف سده دهم و یازدهم.
تالیفات:جامع عباسی به فارسی در فقه.
خلاصه الحساب،کشکول مجموعه ای در مطالب گوناگون،تشریح
افلاک در هیئت.
63
آثار شیخ بهایی
-فوائد الصمدیه در نحو.
-مفتاح الفلاح،حبل المتین فی احکام احکام الدین.
-منظومه های نان و حلوا،سوانح الحجاز،شیر وشکر،نان و پنیر
و……
64
ویژگی های شعر بهایی
-روانی و سادگی بیان.
-وجود چاشنی عرفان در شعر او.
-به کارگیری اصطلاحات عرفا و متصوفه در اشعار خود.
-انتقاد از ریا و تزویر در اشعار طنز آلود و نیشدار.
65
کلیم کاشانی
-ملقب به خلاق المعانی دوم.
-توجه ویژه کلیم به صائب.
-مهارت در سرودن انواع شعر به زبانی ساده و گاه دور از
انسجام.
-وجود حال و هوای غزل و تغزل در قصاید او.
66
شعر کلیم
-جلوه گری هنر اصلی کلیم در غزل.
-توجه شاعر به موضوعات سختی و رنج سفر،سردی و گرمی
هوا و….در تشبیب قصاید.
-امتیاز کلیم در مضمون آفرینی،خیال بندی و تمثیل.
67
ویژگی های شعر کلیم
1-معنی آفرینی و خیال بافی:
حدیث بحر فراموش شد که دور از تو
زبس گریسته ام آب برد دریا را
(وجود بارز تخیل و مضمون آفرینی در بیت)
68
2-تمثیل
مرا مسوز که نازت به کبریا افتد
(چوخس تمام شود شعله هم زپا افتد)
در محفلی که تازه درآیی گرفته باش
(اول به باغ غنچه گره بر جبین زند)
69
3-تخیل
برخورداری اکثر اشعار او از تخیل:
ما زآغاز و زانجام جهان بی خبریم
اول و آخر این کهنه کتاب افتاده است
70
4-استعمال زبان محاوره
بد نامی حیات دو روزی نبود بیش
آن هم کلیم با تو بگویم چه سان گذشت
یک روز صرف بستن دل شد به آن و این
روز دگر به کندن دل زین و آن گذشت
71
صائب تبریزی1
-بزرگ ترین شاعر قرن یازدهم هجری.
-تقسیم بندی موضوعی دیوان صائب:مرآت الجمال:وصف اندام
معشوق،آرایش نگار:مربوط به آیینه و شانه،میخانه:راجع به می
و میخانه،واجب الحفظ:نخبه مطالع غزلها.
72
صائب2
-توجه و استقبال صائب از مولوی،حافظ،سعدی و….
-شباهت شعر صائب از نظر توصیف جزئیات احوال و تجسم
حقایق حیات به نثر اروپایی.
-مایه گرفتن شعر صائب از فرهنگ مردم.
73
ویژگی های شعر صائب
1-تمثیل
غلبه بارز تمثیل در شعر صائب:
عیب پاکان زود بر مردم هویدا می شود
در میان شیر خالص موی رسوا می شود
74
2-نازکی اندیشه
صائب رنج و کوشش شاعر را جهت رسیدن به معانی نازک
ضروری می داند:
تا به مغز سخن افتاده مراره صائب
پوست بر پیکر من تنگتر از پسته شده است
75
3-جوینده زیبایی درغرابت
صائب علی رغم باور عام که غرابت رامخل فصاحت می دانند،
وجود آن در شعر را موجب زیبایی بیان می داند:
دل خراب مرا جور آسمان کم بود
که چشم شوخ تو ظالم هم آسمان گون شد
(غرابت رنگ آبی چشمان یار)
76
4- کاربرد صور پویای خیال
موجیم که آسودگی ما عدم ماست
ما زنده از آنیم که آرام نگیریم
بیهوده دست بر دل ما می نهد طبیب
با شور بحر پنجه مرجان چه می کند
77
5-تشخیص:
زبی تابی چنان سر رشته تدبیر گم کردم
که از سیماب می گیرم سراغ آرمیدن را
6-کاربرد غزل در هر زمینه:
وصف طبیعت،عشقبازی،پند و اندرز و……
78
7- همه جانبگی
صائب در هر زمینه ای مثل ها و ابیاتی متعدد دارد:
ظالم به ظلم خویش گرفتار می شود
از پیچ و تاب نیست رهایی کند را
79
8-شاعر تک بیت ها
در هر غزل صائب ابیاتی برجسته وجود دارد که بر زبان اهل
ادب جاری است:
در خشکسال آب گهر کم نمی شود
بخل فلک به اهل قناعت چه می کند؟
80
بیدل دهلوی1
دلایل اعتقاد پارسی شناسان هند به بیدل:
اول آن که آنها او را صاحب کمالات معنوی می دانند،دوم آن که
او را بعد از امیر خسرو و جامی بزرگ ترین شاعر تلقی می کنند
که در عرفان مقامی والا دارد.
81
بیدل 2
-به اوج رسیدن سبک هندی در شعر بیدل(تلقی شعر بیدل به
عنوان نمونه تمام عیار اسلوب هندی در میان شعرا).
-سعی بیدل در دور کردن خواننده ازمیدان اصلی تداعی ها
و خیال های رایج و ایجاد شگفتی در او.
82
آثار بیدل
آثار منثور:مراسلات،چهار عنصر،نکات.
آثار منظوم:مثنوی ها:عرفات،طلسم حیرت،طور معرفت،محیط
اعظم،تنبیه المهوسین،قصاید ترجیع بند ها و…….
83
ویژگی های شعر بیدل
1-ترکیب های خاص:
فرصت کمین:
آن قدر فرصت کمین قطع الفتها نه ایم….
حیرت آهنگ:
حیرت آهنگم که میفهمد زبان راز من……
84
2-انتخاب اوزان عروضی:
طبع آزمایی بیدل در اوزان خاص عروضی:بحر کامل مثمن،
رجز مثمن مطوی و…..
3-کاربرد ردیف های مشکل:
گرم نوید کیست سروش شکست رنگ
کز خویش رفته ایم به دوش شکست رنگ
85
4-حس آمیزی
-بیان و تعبیر مطالب به گونه ای که موجب آمیخته شدن دو حس
به یکدیگر می شود.
-شمع روشن می توان کرد از صدای عندلیب.
(آمیختن دو حس دیدار و شنیدار)
86
5-تصاویر متناقض
غیر عریانی لباسی نیست تا پوشد کسی
از خجالت چون صدا در خویش پنهانیم ما
(عریانی و پوشیدن)
6-مصراع دوم به عنوان کلید مفهوم بیت:
ما و تو خراب اعتقادیم بت کار به کفر و دین ندارد
87
گفتار هشتم
افشاریه و زندیه
88
میرزا مهدی خان استر آبادی
متولد استر آباد و متخلص به کوکب و مولف دو کتاب دره
نادری (مغلق ترین کتاب نثر فارسی) ، تاریخ جهانگشای
نادری(مفصل تر و ساده تر و روشن تر از دره) سنگلاخ
کتاب دیگر او در لغت ترکی و فارسی.
89
ویژگی های نثر میرزا مهدی خان
-حذف افعال بدون قرینه.
-آوردن (آن)به عنوان ضمیر ذی روح.
-مطابقت صفت و موصوف در تذکیر و تانیث.
-آوردن وجه وصفی افعال.
90
آثار لطفعلی آذر بیگدلی
-مثنویی به نام یوسف و زلیخا.
-تذکره ای به نام آتشکده در احوال 842 تن با نمونه اشعار آنها
با استفاده از تذکره های دولت شاه سمرقندی،هفت اقلیم و…..
91
مشتاق اصفهانی
-باور شعرای معاصر مشتاق به استادی او.
-پرهیز مشتاق از مدیحه سرایی و انحصار مدایح به مناقب نبی
اکرم(ص)و……
-قرار گرفتن او در جایگاه پیشروان نهضت بازگشت و کوشش
در حذف سبک هندی.
92
گفتار اول
اوضاع اجتماعی و ادبی ایران در دوره قاجاریه
93
اصلاحات فرهنگی و آموزشی امیر کبیر1
-حذف القاب و تعارفات بی معنی.
-اعزام محصل به خارج.
-استخدام معلمان و استادان خارجی.
-انتشار روزنامه و کتاب.
94
اصلاحات…2
-تاسیس مدرسه دارالفنون.
-رواج زبان های خارجی.
-دایر کردن فنون نظامی و طب.
95
نهضت بازگشت ادبی در این دوره1
-آغاز نهضت بازگشت ادبی در اواخر عهد زندیه.
-ستایش و مدح شاهان قاجار به شیوه عصر غزنوی و سلجوقی.
-شباهت اوزان قصاید و نوع مضمون تغزل ها به آثار گویندگان
غزنوی و سلجوقی.
96
نهضت بازگشت ادبی….2
-پیروی فروغی و نشاط در غزل از سعدی.
-قرار گرفتن قصیده سرایی به عنوان فن عمده شعر در دوره
قاجار(به دلیل رونق شعر درباری).
-توجه به شاهنامه و مثنوی سرایی در عهد قاجار (شاهنشاه
نامه صبا).
97
نهضت بازگشت…3
-دور شدن نثر فارسی از سستی و ضعف رایج دوره صفوی
در اوایل این دوره.
-رهایی نثر از کاربرد لغات مشکل عربی،سجع ها و استعاره
هایی پیچیده.
-مطرح شدن مفتون و نشاط به عنوان نمایندگان نثر این دوره.
98
نظر مخالفان درباره نهضت بازگشت
-عدم برخورداری این سبک از جایگاهی رفیع به دلیل وجود
مدیحه های مکرر و اشعار بی محتوا و تقلیدی.
-تکرار تم ها و درون مایه های دوران قبل در شعر این دوره.
-عدم انعکاس تحولات اجتماعی در شعر.
99
نظر موافقان نهضت بازگشت
-ارزش و اهمیت نهضت در متوقف ساختن سیر انحطاط شعر
دوره صفوی.
-زمینه سازی ارزشمند نهضت جهت تجدید حیات ادبی.
-پیشگیری نهضت بازگشت از در غلتیدن شعر به دامن شعر
در حال انحطاط اروپا.
100
گفتار دوم
شاعران معروف اوایل دوره قاجار
101
آثار صبای کاشانی1
-شاهنشاه نامه:داستانی حماسی به شیوه شاهنامه در ستایش و ذکر
وقایع پادشاهی فتحعلی شاه و مآثر آغا محمدخان و فتوحات عباس
میرزا.
-دیوان:در قالب قصیده و غزل.
102
آثار صبا2
-خداوند نامه:در بیان معجزات نبی اکرم(ص)و دلاوری های
حضرت علی(ع).
-عبرت نامه:در مدح فتحعلی شاه.
-گلشن صبا:به تقلید تحفه العراقین و بوستان.
103
آثار نشاط
-دیباچه ها،خطبه ها،وقف نامه ها و…..
-مدیحه ها،قباله ها،قصاید و…..
-نامه ها و فرمان های فتحعلی شاه.
-قطعات ادبی و حکایات اخلاقی.
104
سبک نشاط
-نثر نشاط حد فاصل نثر وصاف و سعدی است.
-انشای او در ترسل ها نسبت به قرون سابق ساده تر و نسبت به
زمان ما مصنوع است.
-اشعار او علی رغم صنایع شعری و ترکیب های نامانوس ساده
و روان است.
105
آثار مجمر اصفهانی
-دیوان شامل:قصاید،قطعات،ترکیب بند.
-اشعاری در هزل و هجو.
-یک مثنوی به سبک تحفه العراقین.
-قطعات منثور به سبک گلستان.
106
آثار وصال شیرازی
-مثنوی بزم وصال به پیروی از فردوسی.
-تکمیل مثنوی فرهاد و شیرین وحشی.
-ترجمه اطواق الذهب زمخشری.
-صبح وصال به تقلید از گلستان.
107
سبک وصال
-استادی وصال در فنون شعر.
-حفظ بهترین نمونه های شعر کلاسیک در عین تقلید از پیشینیان.
-فقدان مضامین بکر در دیوان او.
-انباشتگی دیوان و از مدح بزرگان.
108
فروغی بسطامی و سبک او
-تخلص ابتدایی مسکین و تخلص نهایی فروغی.
-قرار گرفتن او درشمار یکی از بهترین غزل سرایان دوره اخیر
در پیروی از سعدی.
-فقدان مضامین ابتکاری و وجود سوز و گداز عرفانی درشعراو.
109
سروش اصفهانی و آثار او
ملقب به خان و شمس الشعرا.
آثار:شمس المناقب در مدح پیامبر(ص) و….
روضه الانوار:ذکر فاجعه کربلا.
زینه المدایح:دیوانی در مدح خاندان رسالت.
110
قاآنی شیرازی1
-ملقب به حسان العجم از سوی محمد شاه.
-دارای سبکی خاص مشهور به سبک قاآنی.
-امتیاز او در روانی وشیرینی بیان از معاصران خود.
-معروف به حضور ذهن و روانی طبع.
111
قاآنی 2
-بدعت و نوآوری در تغزل و تشبیب.
-برخورداری از زبانی غنی وشیوا و تسلط کامل او بر الفاظ.
-اقتدار و هنر فراوان در ساختن مسمط.
-کمبود معانی و مضامین فلسفی و عرفانی در شعر او.
112
یغمای جندقی
-متخلص به مجنون و یغما.
-روشنفکری و بینش روشن او به روزگار خود.
-شهرت او به عنوان پیشاهنگ طنزهای سیاسی ادوار بعد.
-تحریر بسیاری از نامه ها به پارسی سره.
113
آثار یغما
-غزلیات معمولی به سبک و شیوه قدما.
-هزلیات جالب ترین بخش اشعار او:سرداریه،قصابیه،احمدا،
خلاصه الافتضاح.
-اشعر یاس آلود،مراثی.
114
محمود خان صبا
-مقلد عنصری،فرخی و منوچهری در قصیده.
-اشتمال اکثر قصاید او بر مدح.
-روانی و دل پذیری بیان.
-اشتمال برخی از آثار او بر فواید تاریخی.
115
فتح…خان شیبانی
-یکی از سخنوران فصیح و بلیغ قرن سیزدهم.
-وجود شکوه و گلایه از اوضاع نابسامان کشور در شعر او.
-تاثیر پذیری مستقیم آثار او از ارتباط با اروپا.
116
گفتار سوم
نثر نویسان معروف دوره اول قاجاریه
117
آثار قائم مقام
-دیوان:مشتمل بر سه هزار بیت.
-مثتوی جلایر نامه بر سبیل مزاح درباره غلام خود جلایر.
-منشآت،حاوی چند رساله و نامه های دوستانه.
118
سبک نثر قائم مقام 1
-بیان شیرین و الفاظ دلپذیر و خوش آهنگ.
-کوتاهی جمله ها.
-اجتناب از قرینه سازی و تکرار.
-حذف زواید القاب و عبارات خسته کننده.
119
سبک قائم مقام2
-امساک از استشهاد به آیات و احادیث.
-صراحت لهجه.
-آوردن لغات و اصطلاحات جدید و عامیانه.
-ایجاز و جامعیت کلام.
120
فاضل خان گروسی
-متخلص به راوی و یکی از نویسندگان فصیح دوره.
-علاقه مند به سجع و عبارات طولانی.
-صاحب تذکره انجمن خاقان در ذکر احوال شاعران دوره
فتحعلی شاه.
121
آثار حاجی فرهاد میرزا
-هدایه السبیل:سفرنامه حج.
-زنبیل(مانند کشکول شیخ بهایی).
-جام جم در جغرافیا.
-فلک السعاده در هیئت و……
122
سبک و آثار امیر نظام گروسی
-منشآت،چاپ کلیله و دمنه.
-مهارت در ساده نویسی.
-خالی بودن کلام او از رکاکت و پیچیدگی.
-برخورداری کلام او از صفت سهل و ممتنع.
123
آثار محمد حسن خان اعتماد السلطنه1
-مرآت البلدان ناصری:در جغرافیا و تاریخ شهرهای ایران.
-تاریخ منتظم ناصری:تاریخ عمومی بزرگی در سه جلد.
-خیرات حسان:در شرح احوال زنان معروف اسلام.
-المآثرو الآثار:شرح وقایع حکومت ناصر الدین شاه وعلما و
رجال دوره.
124
آثار اعتماد السلطنه2
-روزنامه خاطرات:خاطرات 15 ساله اواخر عمر او.
-خوابنامه یا خواب خلسه:در انتقاد از وضع دربار و وزرا.
-بقال بازی در حضور:نمایشنامه.
-دررالتیجان…:در تاریخ اشکانیان.
125
گفتار چهارم
تاریخ نویسی،تذکره ها و کتب شرح احوال
126
تاریخ نویسی
کتب تاریخی پس از صفویه،عموما با انشای پیچیده و آوردن
لغات نا مانوس و فضل فروشی و خود نمایی توام است و
عموما درباره سرگذشت سلاطین و امر است.
127
مآثر سلطانیه
از عبدالرزاق بیگ دنبلی خویی متخلص به مفتون در تاریخ
سلطنت فتحعلی شاه،ازلحاظ آگاهی به احوال اوایل قاجاریه
و اقدامات عباس میرزا مفید است.
128
تاریخ نو
نوشته شاهزاده جهانگیر میرزا فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلی
شاه در دنباله کار عبدالرزاق بیگ و در قالب عباراتی فاقد تکلف
بریده و بعضا نادرست،کتاب حاوی اطلاعات مفید تاریخی است.
129
ناسخ التواریخ
تالیف محمد تقی فرزند لسان الملک کاشانی وی علاوه بر این
کتاب تاریخ عالم را از دم تا بعثت نبی(ص) وخلفای راشدین
و ائمه(حضرت فاطمه،امام حسن،امام حسین(ع))نوشته است.
130
تاریخ قاجاریه یا تاریخ ناصری
اثر میرزا محمد تقی سپهر در تاریخ قاجاریه و سلطنت آغا محمد
خان،فتحعلی شاه،محمد شاه،ناصر الدین شاه است و از حیث انشا
مشابه ناسخ التواریخ است.
131
تاریخ تبریز
تالیف نادر میرزا،با استفاده از کتب تاریخی معتبر و سفرنامه
های اروپاییان و شنیده های مولف،با نثری ساده و روان و در
پاره ای موارد مغلق،کتاب حاوی اطلاعاتی مفید درباره عادات
و آداب مردم تبریز و آثار تاریخی است.
132
تذکره ها
زینه المدایح:محمد صادق مروزی.
تذکره انجمن خاقان:فاضل خان گروسی.
گلشن محمد،سفینه المحمود،نقل مجالس،تذکره دلگشا،نگارستان
دارا،گنج شایگان و…..
133
مجمع الفصحا
نوشته رضا قلی خان هدایت جامع ترین و آخرین تذکره های
شاعران فارسی زبان.
دیگر آثار او:تذکره ریاض العارفین،روضه الصفای ناصری،
اجمل التواریخ،ریاض المحبین،مظاهر الانوار و….
134
کتب شرح احوال
روضات الجنات…تالیف موسوی خوانساری در ترجمه احوال
تعدادی از دانشمندان و فضلا و شعرای قدیم و جدید اسلام.
135
القصص العلما
تالیف محمد بن سلیمان تنکابنی در شرح احوال 153 تن از
علمای شیعه از قرن 4 تا سده 13 هجری،تالیف کتاب در
سال 1290 پایان یافته است.
136
گنج دانش
تذکره کاملی در اسامی بلاد و اماکن ایران و حوادث تاریخی
و رجال مشهور است این کتاب در آغاز فهرستی از شهرها و
منابع مورد استفاده مولف دارد.
137
نامه دانشوران
تذکره مفصل و وسیعی در شرح احوال و صفات و آثار رجال
بزرگ و نامی اسلام است که گروهی از علما و فضلا در تالیف
آن با هم همکاری کرده اند این کتاب یکی از منابع مهم تحقیق
درباره معاریف اسلام است.
138
گفتار پنجم
چاپ و چاپخانه
139
چاپ و چاپخانه1
-اولین چاپخانه عربی و فارسی در ایران در اویل قرن یازدهم
هجری به وسیله کشیشان کرملی در اصفهان دایر شد.
-نخستین بار در زمان فتحعلی شاه قاجار و به همت عباس
میرزا چند تن از ایرانیان با آموزش فن چاپ،دستگاه چاپ
سربی و سنگی را به ایران آوردند.
140
چاپ و چاپخانه2
-نخستین کتابی که به حروف عربی در ایران چاپ شده رساله
فتحنامه قائم مقام بود.
-اولین مطبعه برای چاپ کتب فارسی در ایران به وسیله میرزا
صالح شیرازی در تبریز به کار افتاد.
141
روزنامه و روزنامه نویسی1
واژه روزنامه در بسیاری از کتب قدیمی به صورت روزنامجه
آمده است گفته اند که صاحب بن عباد،روزنامجه داشته و وقایع
ایام را در آن ثبت می کرده است.
142
روزنامه و…2
روزنامه به معنی کنونی ابتدا کاغذ اخبار نامیده می شد و
نخستین روزنامه ها را دولت و به صورت اوراق کوچکی
مشتمل بر اخبار و حوادث دولتی منتشر می کرد
143
روزنامه و….3
انتشار اولین روزنامه به صورت اعلامنامه ای به مدیریت میرزا
صالح شیرازی بوده که صفحه اول آن به اخبار ممالک شرقیه و
صفحه دوم آن اخبار ممالک غربیه اختصاص داشته است.
144
روزنامه وقایع اتفاقیه
-روزنامه ای هفتگی و مشتمل بر چهار تا هشت صفحه(با چاپ
سنگی) حاوی اخبار و مقالات سودمند علمی بوده است.
-شماره نخستین آن به نام روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران به
چاپ رسید(مشتمل بر اخبار دارالخلافه از شکار وسیاست و..).
145
روزنامه دولت علیه ایران
همان روزنامه وقایع اتفاقیه است که با تغییر نام به مدیریت
میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک اداره می شد،این روزنامه
اضافه بر اخبار،تصاویری نیز داشته است.
146
روزنامه علمیه دولت علیه ایران
این روزنامه به مدت هفت سال و به سه زبان فارسی،عربی
عربی و فرانسوی منتشرمی شد مندرجات آن مطالب علمی و
اکتشافات جدید اروپاییان و به قلم محمد حسین فروغی بوده
است.
147
روزنامه ملت سنیه ایران
نام دیگر روزنامه،ملتی بوده است مقالات آن بدون نام نویسندگان
چاپ می شد و آرم ملی آن تصویر مسجد شاه بود ظاهرا اعتضاد
السلطنه و پسر قآنی نویسنده مقالات بوده اند.
148
روزنامه دولت ایران
این روزنامه در حقیقت زبان رسمی دولت بود و به اخبار،صدور
فرامین،احکام عزل و نصب اختصاص داشت این روزنامه به مدت
پنجاه و هفت سال انتشار یافته است.
149
دو روزنامه فرانسوی
میرزا حسین خان سپهسالار جهت معرفی ایران به ملل خارجه
به یاری بارن دو نرمان روزنامه ای را به زبان فرانسوی منتشر
می کرد اما به دلیل دفاع از آزادی توقیف شد روزنامه دیگر
صدای ایران بود(به مدت 3 سال منتشر می شد).
150
چند روزنامه دیگر پایتخت
روزنامه علمی:به مدیریت صنیع الدوله.
روزنامه دانش:به مدیریت مجیر الدوله.
ماهنامه شرف و شرافت:به مباشرت محمد حسن خان اعتماد
السلطنه.
تربیت:به مدیریت محمد حسین فروغی.
151
جراید شهرستانها1
1-روزنامه ملتی:قدیمی ترین روزنامه بعد از وقایع اتفاقیه که در
تبریز و به صورت ماهانه منتشر می شد.
2-الحدید:این روزنامه در تبریز با عنوان های متفاوت مجاهد،
ایران نو وعدالت انتشار یافته است.
152
جراید شهرستانها 2
-روزنامه هفتگی ادب درتبریز به وسیله ادیب الممالک فراهانی
چاپ می شد که مقالات علمی داشت و به تصاویرعلما مزین
بود.
-گنجینه فنون:نخستین مجله ایرانی است که در تبریز توسط
آزادی خواهان منتشر می شد.
153
روزنامه های فارسی خارج از ایران
اختر:
اولین روزنامه به سبک جدید که در استانبول به مدیریت آقا محمد
طاهر تبریزی انتشار می یافت.به علت شهرت مقالات روشنفکران
در این روزنامه و گرایش مردم به آن،علاقه مندان به آن را اختری
مذهب می گفتند.
154
قانون
این روزنامه در لندن به وسیله میرزا ملکم خان ناظم الدوله با
مطالبی ساده و مورد علاقه مردم انتشار می یافت این روزنامه
در انقلاب فکری و نهضت سیاسی و اجتماعی ایران تاثیری
عمده داشت.
155
حکمت
این روزنامه به مدیریت میرزا مهدی خان تبریزی در قاهره
چاپ می شد نویسنده آن بر فارسی نویسی و آوردن جملات
بدون ترکیبات عربی اصرار داشت و مقالات آن بسیار موثر
بود.
156
ثریا
نشریه هفتگی که از سال 1316 در قاهره و به مدیریت میرزا
علی محمد خان کاشانی چاپ می شد و مقالات آن بسیار تند بود.
157
پرورش
از روزنامه های خوب زبان فارسی که به مدیریت میرزا
علی محمد خان کاشانی منتشر می شد اسلوب نگارش آن
زیبا و مقالات آن بسیار موثر و در حقیقت یکی از موجبات
انقلاب فکری ایران بوده است.
158
حبل المتین
مشهورتر از بقیه روزنامه ها بود که در کلکته چاپ می شد و
آزادی بیشتر داشت یکی از امتیازات روزنامه آن بود که یکی
ازثروتمندان با خرید شماره هایی از آن،روزنامه ها را برای
علمای نجف و جاهای دیگر می فرستاد.
159
گفتار هفتم
آشنایی با دارالفنون
160
دارالفنون1
طرح ایجاد دارالفنون به تقلید از دارالفنون استانبول و درسومین
سال سلطنت ناصر الدین شاه در سال 1266 ریخته شد و قرار
بود هر فنی در آن تدریس شود،پس دارالفنون نام گرفت.
161
دارالفنون2
-طراحی دارالفنون به وسیله میرزا رضا مهندس باشی از میان
افراد اعزامی به لندن جهت ادامه تحصیل (استاد فن نبا و قلعه
سازی)انجام گرفت.
-دارالفنون نخستین آموزشگاه عالی قبل از پلی تکنیک بود.
162
دارالفنون3
-ارسال سفارشنامه از سوی امیر کبیر جهت استخدام معلم برای
دارالفنون.
-ورود 7 معلم اتریشی به ایران و برگزاری جشن افتتاح دارالفنون
درسال 1268.
163
دارالفنون4
-حضور امیر کبیر درتبعید فین کاشان به هنگام افتتاح دارالفنون.
-به قتل رسیدن امیر قریب دو هفته پس از گشایش دارالفنون.
-توجه به ضرورت اخذ تمدن،احساس ضعف درهمه شئون زندگی
و لزوم تغییر اصول آموزش کهن به عنوان مبانی تاسیس
دارالفنون.
164
کتابها و علوم رایج در دارالفنون
علوم رایج در دالفنون عبارتند از:
طب،ریاضی،نظام،زبان های خارجی،مقدمات فارسی و عربی،
رشته ادبیات.
کتاب هایی که در این مدرسه تدریس می شد ترجمه یا اقتباسی
از زبان های اروپایی بود.