تربیت کودک
مقدمه
تربیت کودک، از آغاز تولّد و چه بسا پیش از آن شروع می شود. دوران کودکی، حساس ترین دورانِ تربیت است؛ زیرا که یادگیری در این دوران بر کودک تاثیر فراوانی گذاشته و سرشت او را شکل می بخشد. کودک از همان آغاز باید با پرورش بدنی، سالم و نیرومند با پرورش عقلی، متفکر و بلند نظر و با پرورش اخلاقی، آراسته به فضایل بار آید. در تربیت کودک عواملی چون خانه، خانواده، مدرسه، مراکز فرهنگی مختلف و بسیاری دیگر از نهادهای اجتماعی موثرند؛ پس برای دست یافتن به تربیت صحیح، نه تنها کودک که لازم است عوامل محیطی موثر بر او را نیز در نظر داشته باشیم.
تربیت کودک در هفت سال اول
مواردی که والدین بایستی در مراحل سیادت (هفت سال اول) فرزندان رعایت کنند.
1.ابراز محبت به کودکان
2.دادن آزادی و استقلال به فرزندان
3.عدم مبارزه با حس کنجکاوی کودک
4.دادن پاسخ های مناسب به سوالات او
5.ایجاد شخصیت در کودکان و احترام به شخصیت آنان
6.نادیده گرفتن بعضی از اشتباهات آنان
7.احتراز از پرخاشگری و لجاجت در برابر آنان
8.پرهیز از محبت ها و حمایت های افراطی و بی جا
9.امر و نهی کودکان به موقع با حفظ آبرو و شخصیت آن ها
10.آماده کردن کودکان برای رفتن به دبستان و. ..
تربیت کودک در هفت سال دوم
1ـ عدم تبعیض در خانواده:
والدین باید به اثرات سوء تبعیض از لحاظ روانی، عاطفی، اجتماعی و غیره کاملاً آگاه بوده و از اعمال تبعیض اجتناب ورزند.
2ـ هماهنگی در تربیت:
والدین باید با یکدیگر هم آهنگ باشند بدین ترتیب دستوراتی که از طرف مادر صادر می شود و یا روش هایی که به کار گرفته می شود از طرف پدر و سایر افراد خانواده باید تایید شود و بالعکس.
3ـ همکاری با مدرسه:
والدین باید با مدرسه همکاری کامل داشته و در اجرای روش های تربیتی و آموزشی با معلمان کاملاً هماهنگ باشند.
4ـ وفای به عهد
والدین باید وعده هایی که به فرزندان می دهند وفا کنند و از وعده هایی که امکان انجام آن ها مقدور نیست و یا به صلاح کودک نیست پرهیز کنند. در وفای به عهد باید به گونه ای عمل کند که فرزندان حتی احتمال پیمان شکنی و خلف وعده در مورد والدین ندهند.
5ـ گفتار نیک
والدین باید ضمن رعایت محبت به هنگام صحبت با فرزندانشان عفت کلام داشته باشند و به هنگام نافرمانی فرزندان از رفتارهای مستبدانه و زیاده روی در ملامت بپرهیزند.
6ـ انتخاب الگو
والدین باید الگوهای مناسبی برای فرزندان خود انتخاب کنند ـ الگو باید شرایط لازم و مربوط به خود داشته باشند ـ و از مقایسه کودک با همسالان به خصوص به قصد ملامت، اهانت، تحقیر، تمسخر و. … جداً خودداری کنند
7ـ آزادی
والدین باید ضمن اعطای آزادی به فرزندان مراقب رفتار، گفتار، ابتکارات و. … فرزندان خود باشند. اعطای آزادی بیان و…فرزندان را برای اجتماع فردا بهتر آماده می کند و موجب می شود تا کودکان بتوانند ابتکارات، خلاقیت ها و بالاخره لیاقت خود را بروز دهند.
والدین باید به بازی و تفریح کودکان مخصوصاً در سن اطاعت به صورت یک نیاز حیاتی توجه کنند و سعی داشته باشند تا امکانات تفریحات سالم را برای فرزندان خود فراهم کنند.
9ـ دوستی
از آن جا که فعالیت های گروهی شخص را برای زندگی بهتر اجتماع آماده می کند والدین باید اجازه دهند تا فرزندانشان دوستان مناسبی انتخاب کنند. والدین باید بر روابط دوستانه فرزندانشان نظارت داشته و راهنمای خوبی برای آنان و دوستانشان باشند.
10ـ مسئولیت
والدین باید ـ به خصوص در اواخر سن اطاعت ـ مسئولیت های مناسبی به فرزندان خود واگذار کنند و از آنان بخواهند مسئولیت های خود را به بهترین وجه انجام دهند. البته در مواقع ضروری باید آنان را ارشاد و راهنمائی کنند.
11ـ اعتنا به رفتار و گفتار فرزندان
والدین باید با دقت به اعمال رفتار، گفتار و. .. فرزندان توجّه کنند و عملاً به فعالیت های آنان ارج بگذارند تا بدین طریق به شخصیت در حال شکل گرفتن فرزندان احترام قائل شوند و از اعمال و عقاید درست او حمایت کنند.
12ـ دعای خیر
به منظور تقویت روحیه و اعتقادات مذهبی و قدردانی از فرزندان، والدین باید در فرصت های مناسب برای فرزندان خود دعای خیر کنند و از خدای بزرگ مسالت کنند که فرزندانشان را در تمام موارد یاری فرماید.
تربیت کودک در بعد مذهبی
خانواده مناسب ترین بستر برای پیدایش رفتارهای مذهبی است. از آن جا که تربیت مذهبی کودک دارای سیر منطقی و منظمی است، به رعایت تناسب بین مفاهیم آموختنی به کودک و سن او، در اسلام توجه خاصی شده است. آنچه به کودک درباره آموزه های دینی ارائه می شود و او یاد می گیرد، فقط از طریق تکرار، تقلید و آشنایی است. مفاهیم مذهبی با بالاتر رفتن سن او کمتر می شود و تعقل و تفکر جای تقلید صرف را می گیرد. توصیه شده است در سه سالگی به کودک کلمه: «لا اله الا الله» را یاد دهید، در چهار سالگی «محمد رسول اللّه صلی الله علیه و آله » و در پنج سالگی روی او را به قبله متوجه کنید تا با مقدمات نماز آشنا شود.
البته اجبار کودک به یادگیری مفاهیم و اعمال مذهبی بسیار اشتباه است؛ چرا که با خوشی و سروری او در تعارض است و گاه منجر به سرخوردگی، لج بازی و بی رغبتی نسبت به مسائل مذهبی می شود، بلکه باید نسبت به این امر، کاملا ظریفانه برخورد کرد.
در این سنین، کودک به نوع رفتارها و عملکرد والدین در موقعیت های گوناگون توجه ویژه دارد و به صورت غیرمستقیم آنها را می آموزد. بنابراین، واکنش افراد خانواده نسبت به مسائل مذهبی بر او تاثیر عمیقی می گذارد و زمینه گرایش یا طرد مذهبی در او فراهم می آید. انجام عبادت ها در حضور فرزند، او را تشنه هم رنگی با آنان می کند.
اگر والدین و بزرگ ترها در صورت علاقه مندی و همراهی کودک در این زمینه، پاداشی برای تشویق او در نظر بگیرند، کودک را برای تکرار عمل شایسته اش مشتاق تر می سازند. تشویق و تقویت رفتار مثبت کودکان، سبب شکل گیری عادت های ارزشمند در آنان می شود.
زمانی باید کودک را تشویق کرد که رفتار پسندیده ای از او سر بزند که البته، می تواند به صورت کلامی، غیرکلامی، مادی و معنوی، مستقیم یا غیرمستقیم باشد. درباره روش مناسب یاددهی مفاهیمی چون خدا، قیامت و غیره این نکته مهم است که شناخت و ادراک کودک در این سنین، بیشتر حسی است و بنا به اقتضای سن و سالش، نمی تواند مسائل را به صورت عقلانی درک کند. از این رو، بهتر است او را با نشانه ها و زیبایی های محسوس خلقت آشنا کرد و این گونه او را متوجه آفریننده ساخت. چنین شناختی احساسی خوشایند نسبت به خدا در او پدید می آورد که در پایداری رابطه وی با خداوند و پیدایش رفتارهای مثبت دینی موثر است.
توصیه های عملی به منظور تقویت ایمان مذهبی در کودکان
1. برای تثبیت ایمان در دل فرزندتان بینش های او را درباره خدا صحیح و عمیق کنید. و به پرسش های او در مورد خداوند جواب های درست و در حد فهم او بدهید.
2. برای تقویت ایمان فرزند به خدا و پذیرش توانایی های خودش، جمله های مثبت را بر روی کاغذی بنویسید و بر در و دیوار و محل دید او قرار دهید، برای مثال:
ـ برای سلامتی، توانگری، زیبایی و قدرتم از خداوند سپاس گزارم.
ـ خدا همه جا با من است و همه چیز نیکوست.
ـ قدرت و بزرگی خدا برتر و پایدارتر از دیگران است.
ـ من با ایمان به خدا، در کارهایم موفق می شوم.
3. مفهوم مرگ را برای او به صورت مثبت بیان کنید. به او بگویید مرگ یک میهمانی بزرگ و با شکوه نزد خداست. بدین وسیله، آگاهی و شناخت او را از مرگ بالا می برید و ترس از این مسئله را در او کاهش می دهید.
4. به او یاد دهید با خدا درد دل کند، صحبت کند، تشکر کند و کمک بخواهد، به ویژه در مواقع حساس مثل: امتحان دادن.
5. برای تقویت ایمان دینی، محبت به ائمه اطهار علیهم السلام را در سرلوحه برنامه های تربیتی کودک خویش قرار دهید؛ چرا که محبت به آنان، انسان را به ارادت و هم رنگی با آنچه خدا می خواهد، توفیق می دهد. بدین منظور، بیان داستان های دوران کودکی امامان معصوم علیهم السلام بسیار سودمند است.
6. با بالا بردن قدرت ایمان در فرزندتان، او را در برابر تحمل مشکلات مقاوم تر و برای پذیرش مسئولیت های بزرگ تر آماده سازید.
عوامل موثر در تربیت کودک
الف ـ والدین
ب ـ مدرسه
ج ـ محیط زندگی
والدین
والدین، نخستین کسانی هستند که کودک از آنها شکل می گیرد و بسیاری از روحیات و غرایز او در اثر تماس با آنها به وجود می آید. آنها از آن جهت که بسیاری از ویژگیها و صفات را از خود و اجدادشان به کودکان منتقل می کنند، عامل وراثتند و از آن جهت که در تماس همیشگی با فرزند خویش هستند و اعمال و رفتار او را زیر نظر دارند و او نیز آنها را الگوی خویش قرار می دهد، یک عامل محیطی برای تربیت به حساب می آیند. پس پدر و مادر (خانواده) اولین بذر رشد فردی و شخصیت آدمی را می کارند، زیرا کودک در بیشتر حالات خود، مقلد پدر و مادر خواهد بود.
مهمترین و سنگین ترین رسالت تربیت به عهده این عامل است که با بهره گیری از ابزار مختلف، در این میدان وسیع، قدم برمی دارد و نیازهای روحی، عاطفی، اخلاقی و اجتماعی کودک را تامین می کند.
پدر و مادر، اگر خود دارای ثبات نظر، آرامش روحی و دوستی باشند و هر گونه کینه و خشونت را از خود دور سازند، در ایجاد آرامش روحی فرزند و دلبستگی او به خانه و خانواده، کمک کرده اند. بسیاری از کودکان منحرف و کسانی که در بزرگسالی به جرمهای سنگین رو می آورند، به خاطر نبود آرامش در خانواده آنهاست.
مدرسه
چهره و حرکات معلم، طرز فکر و چگونگی برخورد او، اثری مستقیم در تربیت کودک دارد. معلم از آن جهت که مسوولیت رشد فکری و روحی دانش آموز را بر عهده دارد و انجام این رسالت با بارور کردن اندیشه انسانی و تربیتی او امکان پذیر است، باید پدر و مادر از تفکر معلم و جو حاکم بر محیط درسی فرزند خود باخبر بوده، در تربیت فرزندشان با مدرسه همکاری و همفکری نمایند.
محیط زندگی
محیط زندگی کودک، به سادگی و آسانی در کودک تاثیر گذارده و به طور مستقیم و غیر مستقیم غرایز و عاداتی را در او می پروراند. افراد به عنوان هم درس، دوست، هم بازی و … تاثیر مستقیم بر اندیشه و رفتار کودک دارند و وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو و تلویزیون، سینما، مجلات و کتابهای درسی تاثیر غیر مستقیم. قوانین و مقررات عرفی، اجتماعی و قبیله ای نیز در طرز تفکر، اخلاق، بیداری و خمودی کودک اثر گذاشته، به غرایز او شکل می دهند.
محبت به کودکان
علاقه به فرزند یک امر طبیعی است، کمتر پدر و مادری پیدا می شود که قلبا فرزند خود را دوست نداشته باشند، ولی دوست داشتن تمامی کودکان دارای ارزش است. انسانهای رشد یافته که درجاتی از کمال را طی نموده اند تمامی کودکان را دوست دارند، چون تمامی هستی را جلوه های خداوندی می دانند و کودکان نیز یکی از جلوه های خداوندی اند.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «هرگاه یکی از شما کسی را دوست دارد باید او را آگاه گرداند.»
امام صادق(ع) فرمود: حضرت موسی از خدای متعال سوال کرد افضل اعمال چیست؟ فرمود: «دوست داشتن فرزندان بهترین اعمال است، زیرا آفرینش آنان بر توحید است و اگر مرگشان فرا رسید به رحمت من داخل بهشت خواهند شد.»
و نیز امام صادق(ع) فرمود: «خدا بنده اش را به واسطه شدت محبتی که نسبت به فرزند خود دارد، مورد مرحمت قرار می دهد.»
اظهار محبت و علاقه پیامبر(ص) به کودکان
مهر و عطوفت رسول اکرم(ص) شامل همه کودکان می شد، رسول اکرم(ص) وقتی از سفری مراجعت می فرمودند و در راه با کودکان مواجه می شدند به احترام آنان می ایستادند، کودکان می آمدند، حضرت بعضی را در آغوش می گرفتند و بعضی را بر پشت و دوش خود سوار می کردند و به اصحاب خویش نیز توصیه می فرمودند که چنین کنند، بچه ها از این صحنه های مسرت آمیز بی اندازه خوشحال می شدند و این خاطرات شیرین را هرگز فراموش نمی کردند
روزی پیامبر(ص) نشسته بودند، حسن(ع) و حسین(ع) وارد شدند، حضرت به احترام آنها از جای برخاستند و به انتظار ایستادند، کودکان در راه رفتن ضعیف بودند، لحظاتی چند طول کشید، نرسیدند. آن حضرت به طرف کودکان پیش رفتند و از آنان استقبال نموده آغوش باز کرده و هر دو را بر دوش خود سوار نمودند و به راه افتادند و در همان حال فرمودند:
«فرزندان عزیز، مرکب شما چه خوب مرکبی است و شما چه سواران خوبی هستید.»
احترام به کودک
احترام به کودک و حسن معاشرت پدر و مادر با وی، یکی از اساسیترین عوامل ایجاد شخصیت در کودک است. رسول گرامی اسلام(ص) این برنامهی بزرگ را در یک عبارت بسیار کوتاه بیان فرمود و به صراحت اجرای آن را به پیروان خود دستور داد: «عَنِ النَّبیَّ(ص): اکْرِمُوا اوْلادَکُمْ وَ احْسِنُوا آدابَکُمْ؛ به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آنها معاشرت نمایید».
کسانیکه میخواهند فرزند با شخصیت بپرورند؛ به یقین باید به آموزش عمیق و عالمانهی رسول اکرم(ص) عمل کنند، پدران و مادرانی که فرزندان خود را احترام نمیکنند و با رفتار زشت و ناپسند خود، آنان را توهین و تحقیر مینمایند، نمیتوانند فرزندان ارزنده و با شخصیت تربیت کنند.
منابع
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4108/24335
https://hawzah.net/fa/LifeStyle/View/44612
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3280/4366/35428
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5659/6678/79078
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4584/33232
با تشکر فراوان از توجه شما عزیزان