پاورپوینت تحلیل معماری بازار اراک

تحلیل بازار اراک

تاریخچه
بازار اراک در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال 1228 هجری قمری در بافت مرکزی شهر تاسیس شده است. یکی از دلایل ساخت بازار وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر اراک بود. بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بازار سرپوشیده اراک نماد هویت و تاریخچه شهر اراک است.  بنای اولیه این بازار را در اوایل قرن ۱۳ حاکم وقت اراک یعنی سپهدار اعظم که نام مسجد و مدرسه ای در بازار نیز به نام اوست گذاشت.

معرفی پروژه
این بنا در مرکز بافت شطرنجی و قدیمی اراک قرار دارد و از سوی ۲ ورودی شمالی و جنوبی و ۸ گذر شرقی و غربی به محیط پیرامون متصل شده است. طول شمال به جنوب بازار اراک ۷۲۰ متر و جهت شرق به غرب آن ۲۰۰ متر است
بازار اراک به مرکزیت چهارسوق، از ۴ جهت به دروازه های قدیم شهر که دروازه قبله (جنوب) ،دروازه رازان (شمال)، دروازه حاج علی النقی (غرب) و دروازه شهرجرد (شرق) هستند متصل می شده است و به نوعی استراتژیک ترین نقطه شهر در زمان های گذشته بوده است. مساحت این مجموعه بزرگ تاریخی به حدود ۱۴ هکتارمی رسد.

ویژگی طراحی
مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بود.
این بازار در تاریخ 10 آبان 1355 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده است و بر خلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند.
راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می کند اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد قدیم را ساخته بود.

بازار اراک دارای ۵۰۰ باب مغازه، ۲۰ سراچه و تیمچه، مسجد، حمام، آب انبار، گذرها و کاروانسراها و مدرسه تاریخى سپهدارى (حوزه علمیه امام خمینى(ره)) است.
تاریخ شکل گیری و ساخت این بازار دیدنی به دوران ساخت شهر قدیم سلطان آباد باز می گردد، در واقع تاریخ ساخت بازار و شهر یکی است. طبق اطلاعات به دست آمده از اسناد و مدارک موجود، ساخت شهر احتمالا بیست سال طول کشیده است و این بازار و بخش های متفاوت آن از جمله راسته ها، سراها و دالان ها در همین مدت شکل گرفته اند. بنای اولیه ی این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) در اوایل قرن سیزدهم گذاشته است که مسجد و مدرسه ای در بازار به نام وی وجود دارد.

محورهای بازار
این بازار دارای دو محور عمود بر هم می باشد که یکی محور شمالی جنوبی به طول 720 متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول 200 متر و دارای 8 گذر و ورودی شرقی غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده اند.

تهویه بازار
به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است.

مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده ساخته شده و بر خلاف بازارهای
دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی می باشند.  راسته شمالی و جنوبی به 8 قسمت 100 متری ، هر قسمت دارای 50 باب مغازه ، تقسیم می شود. هر یک از این قسمت ها « گذر » نامیده می شود. 
علاوه بر دو راسته اصلی در بازار حدود بیست سرا و تیمچه نیز وجود دارد که فعالیت های مختلفی در آنها در جریان است. 18 واحد از این بناها در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از مهمترین آنها سرای نوذری، سرای کتاب فروش ها و سرای کاشانی می باشد.

این بازار از دیرباز به عنوان مرکز اقتصادی و تجارت شهر و نیز به عنوان کانون تجارت فرش مرکز و غرب کشور مطرح بوده و یکی از دلایل ساخت آن، وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد، مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه اراک و نیز شهرت جهانی فرش ساروق عنوان گشته است.
سرای نوذری که زیباترین سرای بازار اراک به شمار می رود به فرش فروشان اختصاص دارد و ساختمان آن دو طبقه است که در آن انواع قالی های دستباف و همچنین مواد اولیه آن از قبیل تار و پود، نقشه و دار قالی و خامه عرضه می شود این سرا مرکز یکی از ظریفترین و زیباترین مجموعه ها و گالری های فرش می باشد. سرای کتابفروش ها نیز از وسعت و معماری جالب توجهی برخوردار بوده و متشکل از یک تیمچه و سرای دو طبقه می باشد.

از دیگر سراهای دیدنی بازار اراک سرای کاشانی است که این سرا بعد از گذر سوم معروف به گذر ملا قاسم واقع شده است و از دو بخش تیمچه و یک حیاط مرکزی رو باز تشکیل شده است. این سرا نیز مختص فرش و برنج می باشد سراى مهر نیز به بازارچه صنایع دستى اختصاص دارد. 

این بازار همچنین دارای راه ها و گذرگاه های متعددی ست که نام بعضی از آنان برگرفته از نام شخص یا نوع کاربری آنها و نیز ریشه در امور مذهبی و فرهنگ تربیتی خاص مردم این شهر دارد مانند گذر قبله (وجود مسجدی به همین نام در این گذر) و گذ ر لوطی هاشم (نشانه فتوت و جوانمردی یک شخص به اعتبار کلمه لوطی ) و گذر ملا قاسم از جمله آن ها می باشند.

شیوه هاى خاص معمارى در این بنا موجب شده که فضاى این بازار در زمستان هوای گرم و در تابستان هوایى خنک و مطبوع جریان یابد. آجر، مصالح غالب درساخت بازار بوده و با ملات گچ، آهک و خاک رس تمامی بنا را ساخته اند.
در پی دیوارها و همچنین در جرز دیوار و طاقها برای استحکام بیشتر از تیرچه های چوبی استفاده شده و در پای ستونها هم صفحات و ورق های منجمد مسی و سربی به کارگرفته شده است.معماری بازار اراک با سبک معماری دوره قاجاریه و دارای طاق های گنبدی شکل آجرنماست که به صورت ضربدری ساخته شده است.

سقف بازار گنبدی ست و با کاهگل پوشیده شده،از نماى بیرونی و پشت بام، گنبدهاى ممتد در 2 ردیف شمالى – جنوبى و غربى – شرقى قابل مشاهده است.
گنبد چهارسوق بلندترین و عظیم ترین گنبد این بام است.سطح داخلی گنبد دارای رسمی بندی و آجرچینی است.

در مرکز هر گنبد دریچه اى تعبیه شده که کار نورپردازى و تهویه هواى هر سرا را انجام مى دهد. مجموعه بازار اراک در تاریخ 10 آبان 1355 و به شماره 1285 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
تیمچه ها در طرفین بازار و به فاصله ی ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شده اند که از آن جمله می توان به تیمچه ی کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و تیمچه مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب فروشان، نوذری، اکبری، فراهانی ها و کرمانشاهی که هر یک به کالایی خاص اختصاص یافته اند مانند پوشاک و غیره  اشاره کرد.

سراها و تیمچه ها
در مسیرهای طولی و عرضی بازار، سراها و تیمچه هایی وجود دارند که ساختمان آن ها معمولا دو طبقه هستند که در بعضی از آن ها تجار یا مسافرانی که از نقاط دور برای خرید به بازار می آمدند، شب را در طبقه دوم سپری می کردند.

سراها علاوه بر ایفای نقش تجاری، به عنوان اقامتگاه موقت نیز استفاده می شدند. بازار دارای سراهای گوناگون است. برخی از این سراها به نام بنیانگذار آن یا نوع کالا و محصولاتی که در آنجا یافت می شود، شهرت یافته اند. 
زیباترین و مهم ترین سراس بازار که همچنان توانسته ساختار اولیه ی خود را حفظ کند، سرای کاشانی است که به بازار فرش اختصاص یافته است.

کارکردهای بازار
بازارها از ابتدای وجود در ایران، همیشه مرکز تصمیم گیری های مهم سیاسی و اقتصادی و همچنین مرکز امداد و کمک به درماندگان بوده اند، ضمن این که بهترین هنر معماری بر اساس مصالح موجود در محل و نوع آب و هوای حاکم بر منطقه در ساخت بازارها به کار گرفته می شد.

کارکرد اقتصادی
بازار وسیعی چون بازار اراک، امکانات و زیرساخت های لازم برای مبادلات کالا را در اختیار دارد. امکاناتی از جمله انبار، محل نگه داری و تخلیه ی کالا، مراکز فروش و سراها و تیمچه های متعدد؛ بنابراین، این محل توانسته عامل سازنده ای برای جذب فروشندگان و خریداران باشد و موجب رونق اقتصادی منطقه شود. امروزه بازار اراک جایگاه خاصی در صادرات کالاهایی چون خشکبار و صنایع دستی، به خصوص فرش دستباف، دارد.

کارکرد اجتماعی
بازار مکانی است که طبقات مختلف اجتماعی، قومی، نژادی و فرهنگی در آن جمع شده و با هم ارتباط برقرار می کنند. بازار، محلی برای برخورد خریدار و فروشنده است که به شکل گیری نظام عرضه و تقاضا می انجامد.

کارکرد سیاسی
از جمله کارکردهای دیگر بازار می توان به مکانی برای شورش ها و اعتصاب های سیاسی در طول تاریخ اشاره کرد. در دوران مشروطه، رقابت تاجران اراک با انحصارطلبی شرکت های خارجی که در آن زمان در زمینه ی تولید و تجارت فرش در بازار فعال بودند، باعث شد تا شهر اراک و به موازات آن بازار به یکی از کانون های عمده مبارزه با سرمایه داری خارجی تبدیل شود. بازاریان و وابستگان به اقتصاد بازار، تحت تاثیر جریان نهضت مشروطه قرار گرفتند و این مسئله موجب نشر افکار ضد استعماری و ترقی خواهانه در شهر شد.

تیمچه و سرای کتاب فروشها بازار اراک
بنا: تیمچه و سرای کتاب فروشها
مکان : بازار اراک
آدرس : تقاطع گذر سوم از سمت ورودی بازار
معماری تیمچه و سرای کتاب فروشها بازار اراک
این مجموعه، که در جناح شرقی راسته اصلی بازار واقع شده است، از شمال به تیمچه و سرای کاشانی و، از شرق، به یک کوچه و، از جنوب، به یکی از گذرهای بازار محدود می شود و همچون دیگر بناهای بازار اراک، زمینی راست گوشه و نسبتا منظم دارد. مجموعه ترکیبی نامتعارف از فضاهای باز و بسته است. فضاهای بسته اصلی آن، که در بخش غربی واقع شده، یک تیمچه و دو دالان است. سرا در شرق مجموعه قرار گرفته است.

می توان کل مجموعه را صحن بزرگ و مستطیل شکلی فرض کرد که حجره ها در پیرامون آن نشسته اند و تیمچۂ طویلی از سمت غرب به درون آن پیشروی کرده است.
تیمچه با دو دالان در طرفین به بدنه صحن مفروض متصل شده است. این تصور با شکل نامتقارن سرا و حجم پیش آمده تیمچه در صحن، که بدان خواهیم پرداخت، تقویت می شود؛ اما هندسه هماهنگ دالانها و تیمچه و تفاوت آن با ضرباهنگ تقسیمات سرا مغایر فرض مذکور است.

بخش غربی مجموعه را، شامل تیمچه و دالانها، گویی بر اساس زیر نقشی واحد طراحی کرده اند؛ و در آن، همه دهانه ها و حجره ها بر شبکه ای از خطوط موازی با راسته بازار انطباق دارد.
تیمچه دو طبقه است و فضای میانی آن شکلی کشیده و شبه کشکولی دارد؛ با این تفاوت مهم که زاویه کنجها، بر خلاف معمول، نیم قائمه (۴۵ درجه) نیست. از طرفی، هیچ یک از حجره های واقع در کنجها تغییر جهت – ۴۵ یا حتی ۹۰ درجه – نیافته است؛ گویی حجره ها را، همچون حجره های دالانها یا بازارچه ها، به تشابه و توالی در کنار هم چیده اند و برخی از آنها را فقط برای پدید آوردن فضای گشاده میانی تیمچه اندکی عقب نشانده اند.

از این رو آنچه پخ کنجها را به وجود آورده ایوانچه ای در هر طبقه است که شکل و زاویه اش اثری در شکل حجره های واقع در پی خود نگذاشته است..

تقسیمات جدارهای فضا زوج است : دو دهانه بزرگ تر در میان؛ دو دهانه کوچک تر در طرفین هر جبهه. از این دو دهانه کوچک تر، یکی به راهرو و دیگری به پلکان اختصاص دارد. این راهروهای کوچک تیمچه را از شمال و جنوب به دالانهای طرفین متصل می کند

سقف فضای میانی تیمچه چوبی و مسطح و، در وسط، مرتفع تر است؛ و در حد فاصل سقف و دیوار، دورتادور تیمچه، روزن زیرسقفی ساده ای تعبیه شده است. سطح سقف و دیواره های قسمت بلندتر آن منبت کاری ساده ای دارد. در آثار معماری ما، معمولا سقف و دیوارها یکپارچه است.
این یکپارچگی به واسطه سطوح بسته و طاق و قوسهایی حاصل می شود که در آنها، تشخیص مرز دیوار و سقف دشوار است و، علاوه بر این، هیچ روزنی در میان سقف و دیوار فاصله نمی اندازد، زیرا نورگیرها غالبا در میانه سقف ظاهر می شوند.

همچنین، معمولا، با سقف سازی و اقسام کاربندی، نظیر رسمی بندی و یزدی بندی و مقرنس بندی، بر این پیوستگی سقف و بدنه تاکید می شود. با این همه، در این تیمچه، گویی ابتدا فضا را بدون سقف طراحی کرده و سپس درپوش مسطحی بر آن نهاده اند – کیفیتی که سخت متاثر از سلیقه های دوران جدید است. از همین روست که در اینجا نور و روزنها نیز نقش فعالی در فضاسازی ندارند.

نمای داخلی تیمچه تمام آجری است و در لچکی قوسهای فوقانی، تزیینات آجری اندکی دیده می شود. قوسهای طبقات پایین و بالا مشابه است؛ با این تفاوت که در طبقه بالا درون آنها با پنجره های مستطیل شکل کشیده ای به دو قسمت شده است. این پنجره ها در ایوانچه کنجها قوس نیم دایره دارد.
بام تیمچه شیروانی بزرگی است که اثر بسیاری در حجم بیرونی بنا و نمای درونی سرا گذشته است. نکته مهم دیگر اینکه در اینجا تیمچه، بر خلاف معمول، نمای بیرونی دارد؛ هر چند که این نمای بیرونی جزئی از نمای درونی سرا و دالانهاست که به آنها خواهیم پرداخت.

تیمچه به منزله هشتی کل مجموعه است و از غرب، به راسته بازار متصل می شود. در محل ورودی تیمچه به راسته، تحول چندانی رخ نداده است و سردر شاخصی دیده نمی شود. مدخل تیمچه راهروی است با ارتفاع دو طبقه که از راسته مرتفع تر است.
از همین رو، تعبیه روزنی در زیر طاق آن از جانب غرب ممکن شده است که روشنایی راهرو را تامین می کند. در طرفین راهرو، حجره هایی در دو طبقه واقع شده است. قرینه این راهرو در شرق تیمچه آن را به سرا می پیوندد. راه حجره های طبقه بالای تیمچه سه دستگاه پلکان است و حجره ها پلکانی اختصاصی ندارد.

دالان شمالی مجموعه دالانی است ساده که از شرق، به صحن سرا متصل است و از غرب، به جایی راه ندارد. این دالان، که با راهرو کوچکی در جنوب به تیمچه مرتبط است، طاق و قوسهایی ساده و متوالی دارد. تقسیمات آن تابع تقسیمات تیمچه و دهانه های آن است و حجره های جنوبی آن با تیمچه مشترک است. ارتفاع این دالان معادل دو طبقه و قدری بلندتر از تیمچه است؛ و در وسط و طرفین هر طاق آن، روزنی تعبیه شده است.

شکل روزنهای جانبی نیز نشان از سلیقه های متاخری دارد که در همه جای بنا خودنمایی می کند. نظیر این دالان در جنوب تیمچه نیز دیده می شود. دالان جنوبی از هر جهت مشابه دالان شمالی است، با این تفاوت که سقف ندارد؛ و بدین لحاظ، کیفیت فضایی کاملا متفاوتی دارد. برای حفظ تشابه نمای این دالان با نمای دالانی شمالی، در محل اتصال آن به صحن، قوسی سردر مانند ساخته اند.

سرا دو طبقه است و صحنی بزرگ با قاعده ای نزدیک به مستطیل دارد که حجمهایی در شرق و غرب به داخل آن نفوذ کرده اند. در طرح سرا، اثر معماری غربی آشکارتر است: طراح دست خود را بازتر دیده و انواع و اقسام طرحها و ترکیب حجمها را در بنا به کار برده است.
جبهه های شمالی و جنوبی صحن ساده تر است و هر یک هفت دهانه در سه اندازه دارد. دهانه های میانی، بر خلاف معمول، تنگ تر است و پلکان در انتهای آنها قرار دارد. در دهانه های کوچک نیز، در کناره های هر جبهه، پلکانی تعبیه شده است.

در کنج جنوب شرقی صحن، راهرویی است که به کوچه واقع در شرق بنا منتهی می شود. مدخل این راهرو فضایی است مربع شکل و با طاق چهار ترک، که نمونه دیگری است از تنوعات طرح در این مجموعه. تقسیم بندی نما، به جای آنکه بر طبق معمول با قاب بندی آن صورت گیرد، با خطوط قائم حاصل از نیم ستونهای برجسته ای صورت گرفته است که تا لبه بام ادامه می یابد.
لبه فوقانی پنجره های طبقه بالا تماما تخت و قوس پنجره های طبقه پایین تماما کمانی است. در نمای آجری بنا، تزیینات آجری و سنگی اطراف در و پنجره ها متاثر از معماری کلاسیک غرب است.

پنجره های دهانه های میانی بزرگ تر و تزیینات دور آنها مفصل تر است؛ و بدین وسیله، دهانه های میانی هر یک از جبهه های شمالی و جنوبی اهمیت بیشتری یافته است. وضع جبهه های غربی و شرقی نامتعارف تر است.
چنان که گفتیم، در جبهه غربی سرا، حجم تیمچه در درون صحن به صورتی نامعمول، اما هندسی، پیشروی کرده است. دو کنج این حجم پیش آمده به صورت کمانی از دایره پخ خورده است. نمای این حجم و نیز نمای سردرهای دو دالانی طرفین آن تقسیماتی ثقیل ودرشت نقش دارد.

سردر دو دالان قوس جناغی دارد و مرتفع تر از تیمچه است. قوسهای نمای بیرونی تیمچه کوتاه تر و کمانی، اما همچنان درشت نقش است. شیروانی تیمچه بر فراز این حجم تشخص آن را دو چندان و بر مرکز نمای این جبهه تاکید کرده است. این حجم برتری ارتفاع سردر دالانهای طرفین بر تیمچه را جبران کرده و به حجم میانی تفوق بخشیده است.
جبهه شرقی صحن حال و هوایی دیگر دارد. در میانه این جبهه، درست در مقابل حجم بیرون زده تیمچه، حجره بزرگی در دو طبقه به صورت حجمی نیم استوانه ای بیرون زده است که گویی پاسخی است به حجم تیمچه در آن سوی صحن. این حجم، که در مقابل ورودی سرا واقع شده، حکم شاه نشین صحن را یافته است.

همان طور که اشاره شد، یکی از گذرهای عمود بر راسته بازار از جنوب مجموعه می گذرد و کوچه ای نیز در شرق بنا واقع است. لذا بنا، علاوه بر نمای داخلی، نمای خارجی دارد. گذر، که در ابتدا سرپوشیده است و سقاخانه دارد، در ادامه روباز شده و جناح شمالی آن دیوار طویل و نسبت یکنواخت بنای مورد بحث است. در اینجا، نمای پشتی حجره های جناح جنوبی دالان و سرا دیده می شود.
تقسیمات این نما کمابیش تابع تقسیمات نمای داخلی است؛ و عامل اصلی تقسیم کننده نما نیم ستونهای برجسته ای است که از کف تا لبه بام ادامه یافته است. قوس پنجره های زیرین غالبا کمانی و قوس پنجره های فوقانی غالبا نیم دایره است. تزیینات آجری از سنخ تزیینات نماهای صحن است؛ اما نمای شرقی مجموعه، از سمت کوچه، سخت تخریب و دستخوش تصرف شده و حتی شاید کوچۂ موجود نیز تازه ساز باشد. در این صورت، بنادر این جبهه نما نداشته است.

در طرح حیاط سازی صحن نیز، سلیقه های متاخر به چشم می خورد. حوضی نسبتا بزرگ در وسط صحن قرار گرفته که شکل آن بی شباهت به شکل قسمت بیرون زده تیمچه نیست.
چهار باغچه مستطیل شکل در اطراف حوض قرار دارد که شکل گوشه هر یک، به تبعیت از مسیر حرکت در اطراف حوض، تغییر یافته است. بزرگی باغچه ها فضای سبز در خور این صحن بزرگ را تامین کرده است؛ اما امروزه بر جای یکی از باغچه ها بنایی ساخته اند.

تیمچه و سرای اکبریان بازار اراک
بنا : تیمچه و سرای اکبریان
مکان : اراک
آدرس : تقاطع گذر دوم از سمت ورودی بازار
تاریخچه تیمچه و سرای اکبریان اراک
مجموعه بازار اراک در هنگام تاسیس شهر اراک (سلطان آباد)، در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری، به امر سپهدار، والی شهر، و بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده است؛ و بنابراین، بر خلاف بازارهای دیگر، مسیرهای آن نه آزاد و منحنی، بلکه مستقیم و هندسی است. راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می کند ستون فقرات بافت شطرنجی شهر را می سازد. تیمچه و سرای اکبریان در کنار تقاطع یکی از این گذرها با راسته بازار واقع است.

از این رو خطوط اصلی طرح آن با مسیر بازار و بناهای اطراف موازی است و تضاد میان شکل آزاد مسیر بازار و شکل منظم و هندسی بنا، که وجه غالب در سیمای بیشتر ابنیه بازارهای ایران است، در اینجا به چشم نمی خورد.
این مجموعه از شمال به گذر و، از شرق، به راسته بازار و، از جنوب، به سرای قمیها محدود می شود. در جنوب غربی آن، فضایی باز وجود دارد که احتمالا بارانداز یا برف انداز بوده و در غرب مجموعه، سرای کوچکی است که از طبقه دوم به آن مرتبط است.

معماری تیمچه و سرای اکبریان اراک
این مجموعه ساده و منظم از یک تیمچه و یک سرا تشکیل شده است. معمولا در بناهای بازار، در جاهایی که تیمچه و سرا هم نشین می شوند، تیمچه مقدمه سرا و گاه هشتی آن است؛ ولی در اینجا، این قاعده نقض شده است.
سرا بلافاصله در جوار راسته بازار قرار گرفته و حتی ورودی شاخصی ندارد. تنها از تغییر فاحش مقدار نور در مسیر بازار معلوم می شود که در اینجا سرایی قرار دارد؛ زیرا نور صحن سرا از راهرو ساده و کوتاه آن به درون فضای نیمه تاریک بازار می ریزد.

صحن کانون تشکل سر است و حجره ها در اطراف آن مستقر شده اند. سرا دو طبقه دارد که طرح آنها مشابه هم است؛ اما جلو حجره های طبقه پایین رواقی بنا کرده اند. بام این رواق مهتابی حجره های فوقانی شده است. به این ترتیب، با وجود رواق، حجم داخلی صحن پلکانی شده و گویی بدنه صحن در طبقه بالا عقب نشسته است. اختلاف تراز کف رواق با کف صحن نیز بر اعتبار این رواق در فضا افزوده است.
رواق قاعدۂ صحن را به شکل هشت و نیم هشت در آورده است؛ در حالی که اگر آن را نادیده بگیریم همچون طبقه بالا، قاعدۂ صحن خود به شکل مربع است. حجره های جنوبی صحن بسیار کم عمق و حجره های شمالی بسیار طویل اند. بیشتر حجره ها، جز حجره های جنوبی، دو سویه اند: حجره های شرقی یک روی در صحن و یک روی در راسته بازار دارند؛ حجره های شمالی هم به صحن روی دارند و هم به گذر واقع در شمال مجموعه مرتبط اند؛ حجره های غربی، علاوه بر اشراف بر صحن، یک روی در تیمچه دارند. شیوۂ حجره بندی سرا تا حدی در زیرزمین نیز تکرار شده است.

راه تعدادی از حجره های زیرزمین از صحن و تعدادی دیگر از پلکانی است که در کنج شمال غربی تیمچه قرار دارد. نمای رواق در هر چهار جبهه صحن آهنگی یک نواخت، اما ساده و روان دارد. ستونهای سنگی استوانه ای و قوسهای کمانی رواق رنگ و بوی قاجاری بنا را دو چندان کرده است. نمای صحن در هر دو طبقه ترکیبی از آجر و در و پنجره های چوبی است که در طبقه زیرین، ستونهای سنگی را نیز بدان افزوده اند.
نمای حجره های پشت رواق ترکیبی از گچ و قاب آجری است. چنان که طرح اولیه بعضی حجره ها نشان می دهد، در و پنجره حجره های طبقه پایین یکسره بوده و به هنگام تعطیلی حجره، سرتاسر، با حفاظ ساده چوبی، پوشیده و نمای بیرونی آن تمام چوبی می شده است؛ اما نمای حجره های طبقه بالا سه قسمتی است: یک در و دو پنجره در طرفین آن، که هر سه در قوسی کمانی محاط شده است. در بالای در هر یک از حجره های فوقانی، روزنی مدور دیده می شود که از نشانه های معماری دوره قاجاریان است

حوضی کشیده، که جهت آن شمالی- جنوبی و عمود بر محور ورودی است، در وسط صحن قرار گرفته و به فضای صحن جهت بخشیده است. امروزه این حوض را باغچه کرده و در اطراف آن، درخت کاشته اند؛ ولی از باغچه های احتمالی قدیم در صحن نشانی نمانده است.

تیمچه در غرب سرا واقع شده و چون ورودی اصلی مجموعه از سمت راسته بازار است، سرا حکم مقدمه و ورودی تیمچه را یافته است. فضای میانی تیمچه شکلی کشیده دارد و شیوه استقرار و ابعاد تیمچه کاملا با طرح سرا هماهنگ است؛ زیرا یک ضلع تیمچه تماما به حجره های جناح غربی سرا اختصاص یافته و لذا کاملا هم اندازه اضلاع صحن است. راهرو رابط سرا و تیمچه نیز در میانه همین جبهه قرار گرفته است، گویی یکی از حجره ها را راهرو کرده اند.

تیمچه شکلی کشیده و چشمه های مکرر و مشابه (با نورگیری در وسط طاق هر چشمه) دارد که در کنار هم ردیف شده و حجره ها در دو طبقه در طرفین آن استقرار یافته اند. به این ترتیب، تیمچه دالانی کوتاه و عریض جلوه می کند و فقط شیوۂ اختتام طرح در دو سر فضا شکل آن را در قاعده و در طاق تغییر داده و به شکل تیمچه نزدیک کرده است.
این شکل آغاز و انجام امکان تعبیه حجره هایی دیگر را در دو سر تیمچه فراهم کرده است. بعلاوه، شیوه هم جواری تیمچه با سرا این امکان را فراهم کرده که صحن سرا قائم الزاویه باشد و حجره های کنج آن به تیمچه اختصاص یابد. چنان که گفتیم، هم جواری تیمچه و سرا به نحوی است که حجره های شرقی تیمچه فصل مشترک میان سرا و تیمچه است و به هر دو راه و دید دارد.

تیمچه از شمال از طریق راهروی ساده، به گذر واقع در شمال مجموعه مرتبط می شود. ورودی تیمچه از این گذر نیز چندان شاخص نیست؛ اما این همجواری با گذر موجب شده که بنا در این سمت دارای نمای بیرونی شود – نمایی ساده و تخت و مرکب از آجر و پنجره های چوبی و ساده حجره ها در دو طبقه، که آثار تصرف در چهره آن پیداست. تیمچه از جنوب نیز با فضایی باز (بارانداز یا برف انداز یا سرایی مخروب ) ارتباط دارد و حجره های جنوبی اش از آنجا نور می گیرند.

نکته مهمی که از طراحی یکجای این بنا با برخی بناهای اطراف آن حکایت می کند راه رسیدن به حجره های طبقه بالاست. وجود راهرو روباز مهتابی مانند در جلو حجره های طبقه بالای سرا این امکان را فراهم کرده که این حجره ها پلکان مشترک داشته باشند.
این پلکان در کنج جنوب شرقی صحن در پس رواق پنهان شده است؛ اما در طبقه بالای تیمچه، سه حجره جنوبی از طریق یک راهرو به هم مرتبط اند و برای رسیدن به آنها، دو دستگاه پله در کنجهای جنوب شرقی و جنوب غربی تیمچه تعبیه شده است؛

همچنین اند حجره های شمالی. البته طرح خود راهروها نیز شایان توجه است؛ زیرا در داخل تیمچه، وجود آنها احساس نمی شود؛ اما در داخل، حجره ها عقب نشسته اند تا ارتباط میان آنها و پلکان با حداقل اتلاف سطح برقرار گردد.
بعلاوه، وجود آنها این امکان را فراهم کرده است که بتوان از سرای واقع در غرب مجموعه، بدون عبور از حجره ای، مستقیما به هر دو طبقه سرای اکبریان رسید.

فضای رواق گونه حاصل از عقب نشینی حجرهها از ویژگیهای طرح این مجموعه است. راه حجره های جبهه شرقی تیمچه نیز مهتابی سر است؛ اما راه حجره های جبهه غربی مهتابی سرای کوچکی است که در جوار ضلع غربی تیمچه قرار گرفته است.
دو دستگاه پله، در کنجهای شمال غربی و جنوب غربی تیمچه، به مهتابی سرایی راه می برد که در پشت این حجره ها قرار دارد.
به عبارت دیگر، حجره های جناح غربی تیمچه نیز یک روی در تیمچه و یک روی در سرای مجاور دارند. در نتیجه، قریب به اتفاق حجره های این مجموعه از دو جانب نور می گیرند و بر خلاف اغلب حجره های بازار، کاملا روشن اند.

تیمچه حاجی باشی بازار اراک
بنا : تیمچه حاجی باشی
مکان : بازار اراک
آدرس : تقاطع گذر دوم از سمت ورودی بازار
معماری تیمچه حاجی باشی
این مجموعه، که ترکیبی است از یک تیمچه و یک سرای کوچک، در انتهای راسته فرعی بازار اراک و در جناح جنوبی آن واقع شده است. مدرسه سپهدار تقریبا روبه روی این تیمچه و سرای آقایی در جنوب غربی آن قرار دارد. تیمچه شکل کشکولی دارد و تناسبات کشیده اش آن را به دالان شبیه کرده است. دهانه حجره ها و طاق بندی تیمچه آهنگی یک نواخت دارد. این آهنگ در یک دهانه، که محل استقرار پلکان است، به نحوی نامتعارف نقض شده است. اتصال تیمچه به بازار نیز نامتعارف و با هندسه طرح مغایر است، که احتمالا اثر تصرفات بعدی است. این ارتباط از گوشه شمال غربی تیمچه از طریق راهروی ساده، که در یک سمتش دو حجره قرار دارد، برقرار شده است (شاید زمانی ورودی اصلی تیمچه از انتهای شرقی آن بوده باشد)

طاق و قوسها تماما آجری ساده و قوسها جناغی است. در وسط هر طاق، روزنی هشت گوش و، در طرفین هر طاق، روزنی بیضی شکل واقع است. دو سر تیمچه با نیم طاق خاتمه یافته و بخشی از نیم طاق شرقی فروریخته است.
تقسیم بندی نمای حجره ها در طبقه پایین تک قسمتی و در طبقه بالا دو قسمتی است. از بعضی در و پنجره های ساده چوبی قدیمی می توان ترکیب اصلی نما را حدس زد. با توجه به این ترکیب و بعضی تزیینات گچی تیمچه و ترکیب کلی طرح، به نظر می رسد که بنا متعلق به اواخر دوره قاجاریان یا اوایل دوره پهلوی باشد.

انتهای غربی تیمچه سه دهانه دارد که در دهانه میانی، راهرو ارتباطی تیمچه و سرا قرار گرفته است. جبهه شرقی سرا بر اساس دو دهانه از این سه دهانه بنا شده است. سرا صحنی کوچک و دو طبقه دارد. با توجه به نابسامانی طرح، احتمال می رود که بنا دستخوش تصرفات اساسی شده باشد. از این رو نمی توان درباره آن نظر قطعی داد.

تیمچه و سرای گلشن بازار اراک
بنا : تیمچه و سرای گلشن
مکان : بازار اراک 
آدرس : تقاطع گذر چهارم از سمت ورودی بازار
معماری تیمچه و سرای گلشن بازار اراک
تیمچه و سرای گلشن در جناح شمالی راسته اصلی بازار اراک و در جوار گذر چهارم آن واقع است. به این ترتیب، از شرق، به راسته اصلی و، از شمال، به گذر و، از غرب و جنوب، به کوچه ای محدود شده است. در میان بناهای این بازار، مشابهت های زیادی دیده می شود؛ از جمله: منظم بودن نسبی زمین و موازی بودن خطوط اصلی طرح با مسیر مستقیم راسته بازار و گذرهای عمود بر آن؛ مرکب بودن هر بنا از بخشهای باز (سرا) و بسته (تیمچه )، به طوری که در این بازار تیمچه یا سرای مستقل کمتر دیده می شود؛

اهمیت نداشتن ترتیب استقرار تیمچه و سرا نسبت به ورودی، به طوری که برخلاف معمول، گاه ابتدا سرا قرار گرفته است و بعد تیمچه، و گاه هر دو ارتباطی هم ارز و همعرض با بازار پیدا کرده اند؛ همانندی یا تشابه تقسیمات و هندسه تیمچه و سرا در هر بنا؛ اهمیت نیافتن دهانه های میانی؛ سادگی کاربندیها و تزیینات یا نبود آنها؛ نماهای آجری و احیانا ستونهای سنگی و کلا استفاده از ترکیبات مشابه از لحاظ شکل و رنگ و مصالح در نماها؛ سادگی در و پنجره ها؛ تفصیل نیافتن فضاهای ورودی؛ تک لایه بودن فضای بسته اطراف فضاهای میانی. همه این خصوصیات کمابیش در طرح مجموعه تیمچه و سرای گلشن نیز دیده می شود.

در این مجموعه، تیمچه و سرا در کنار هم نشسته اند و هر یک مستقلا با راسته بازار مرتبط است. فضای میانی تیمچه دوطبقه است و قاعده ای مستطیل شکل دارد. شکل قاعده در طبقه بالا به واسطه ایوانچه های مورب کنجها به کشکولی بدل شده است.
هر یک از جوانب شمالی و جنوبی تیمچه سه دهانه دارد. قوس این دهانه ها در طبقه پایین کمانی و در طبقه بالا جناغی است. این شکل قوسهای فوقانی بر هماهنگی نمای دیوارها با قوسهای بزرگ طاق افزوده است.

قوس ایوانچه های کنجها در هر دو طبقه کمانی است. قوسهای هر دو طبقه تک قسمتی است و پنجره های چوبی ساده ای دارد که بعضا به جای آنها، درهای فلزی امروزی نصب کرده اند.
سقف تیمچه از طاق و قوسهای پی در پی آجری ساده ای تشکیل شده است که هر یک روزنی مدور در وسط و روزنهایی بیضی شکل در طرفین دارد. در هر سر تیمچه، نیم طاقهایی هست که به اختتام فضا کمک کرده و با شکل قاعده هماهنگ است.

ورودی تیمچه در راسته بازار چندان شاخص نیست و مدخل آن راهروی است به ارتفاع دو طبقه و مرتفع تر از راسته بازار. این اختلاف ارتفاع تعبیه روزنی در زیر طاق ابتدای راهرو را ممکن کرده است.
در طرفین این راهرو، حجره هایی قرار دارد؛ و پله های طبقه بالا را در کنجهای تیمچه در نقاطی دور از دید تعبیه کرده اند. حجره های جنوبی تیمچه از سمت جنوب نور می گیرد و حجره های جبهه شمالی بین تیمچه و سرا مشترک است.

سرا صحنی کوچک دارد که شکل آن به واسطه وجود رواق کشکولی شده است. بام این رواق فضای روباز مهتابی مانندی است که ارتباط حجره های طبقه بالا را با یکدیگر و با پلکان مشترک تامین می کند. قوسهای کمانی رواق به ستونهای مدور سنگی اتکا دارد..
قوسهای طبقه بالا جناغی است و در داخل هریک، دو در ساده چوبی قرار دارد که آنها را به دو قسمت کرده است. به این ترتیب، نمای داخلی صحن ترکیبی است ساده از : آجر، در دیوارها و قوسها؛ سنگ، در ستونها؛ چوب، در پنجره ها و درها. نما تزیینات آجری مختصری دارد که به جای لچکیها، در داخل قوسها قرار گرفته است

چنان که گفتیم، در این بنا، همچون بیشتر بناهای بازار اراک، تقسیمات و حجره بندی تیمچه و سرا در امتداد هم است. واسطه این پیوند در اینجا حجره های مشترک میان تیمچه و سر است؛ اما در سرا، یک دهانه به آنها اضافه شده و، در نتیجه، جبهه های شمالی و جنوبی سرا دارای چهار دهانه شده است. جبهه غربی نیز سه دهانه مساوی و یک دهانه کوچک تر در کنار آنها دارد. دهانه اخیر به راهروی اختصاص دارد که سرا را به کوچه غرب بنا مرتبط می کند.

در جبهه شمالی نیز، همین تقسیمات دیده می شود؛ اما برای اینکه دهانه مربوط به مدخل بنا به وسط جبهه نزدیک تر شود، در ابعاد دهانه ها تغییراتی داده اند. دهانه کوچک تر جانبی در این جبهه به پلکان اختصاص دارد. حجره های جناح شمالی، علاوه بر صحن، بر گذر مشرف و از نور و دید هر دو طرف برخوردارند. نامتقارن بودن تقسیمات جبهه های شرقی و غربی موجب نامتقارن شدن شکل رواق شده است.
ضعف در هندسه نیز از مشترکات بیشتر بناهای بازار اراک است. در اغلب ابنیه بازارهای دیگر (حتى بناهای ساده می بینیم که طرح، على رغم مجاورت با مسیر منحنی بازار و محدودیت به زمین نامنظم و غیر هندسی، از استحکام هندسی برخوردار است و معمار دشواریهای ناشی از تباین طرح هندسی با زمین غیر هندسی و شیوه اتصال به بازار را استادانه به شیرینی طرح بدل کرده است؛

اما بناهای بازار اراک برعکس است: مسیر بازار مستقیم و شکل زمین بالنسبه هندسی و راست گوشه است، لیکن خود طرح هندسه ای مستحکم و استوار ندارد. در وسط صحن، حوضی است که شکل آن، به تبع شکل صحن و رواق، کشکولی است. این حوض را امروزه باغچه کرده اند.

حمام ها
بازار اراک دارای چهار حمام بوده است که بنا بر اقتضای زمان، برخی از آن ها تغییر کاربری داده اند. نام این حمام ها عبارت بود از حمام چهارسوق، حمام نو، حمام شیخ الاسلام و حمام فیروزه.

https://www.beytoote.com/iran/bastani/historical1-market-arak.html
http://ammi.ir/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C/%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DA%A9/
https://pickcad.com/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%DB%8C%D9%85%DA%86%D9%87-%D9%88-%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7/
https://pickcad.com/%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%aa%db%8c%d9%85%da%86%d9%87-%d9%88-%d8%b3%d8%b1%d8%a7%db%8c-%d8%a7%da%a9%d8%a8%d8%b1%db%8c%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d8%b1%d8%a7%da%a9-%d9%be%d8%a7%d9%88%d8%b1%d9%be/
https://pickcad.com/%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%aa%db%8c%d9%85%da%86%d9%87-%d8%ad%d8%a7%d8%ac%db%8c-%d8%a8%d8%a7%d8%b4%db%8c-%d8%a8%d8%a7%d8%b2%d8%a7%d8%b1-%d8%a7%d8%b1%d8%a7%da%a9-%d9%87%d9%85%d8%b1%d8%a7/
https://pickcad.com/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%DB%8C%D9%85%DA%86%D9%87-%D9%88-%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7/
https://pickcad.com/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%DB%8C%D9%85%DA%86%D9%87-%D9%88-%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D9%84%D8%B4%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DA%A9-%D9%BE%D8%A7/
https://pickcad.com/%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%DB%8C%D9%85%DA%86%D9%87-%D9%88-%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%AF%D9%84%D8%B4%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DA%A9-%D9%BE%D8%A7/
https://www.kojaro.com/attraction/24059-%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DA%A9/