بهره وری
اندازه گیری و تحلیل
دانشگاه آزاد اسلامی
واحد کرج
دانشکده مدیریت و حسابداری
رویکردهای مختلف به اندازه گیری بهره وری
بهره وری از سه دیدگاه
اقتصادی،
مهندسی صنایع
و مدیریت قابل بحث است که رویکردهای مهندسی صنایع و مدیریت قدری به هم نزدیک بوده اما رویکرد اقتصادی سمت و سویی مجزا از ایندو دارد.
رویکرد اقتصادی به بهره وری
رویکرد غالب در ادبیات اقتصادی بهره گیری از دو عامل سرمایه و نیروی کار جهت تامین ورودیهای فرایند است و به همین علت در اکثر معادلات اقتصادی تولید تابعی از ایندو عامل در نظر گرفته می شود:
Q = f (L,K)
L = نیروی انسانی (کار)، K = سرمایه ، Q = میزان تولید
اقتصاد دانان بهره وری عوامل تولید را میزان تاثیر گذاری آنها بر سطح تولید می دانند. بر این اساس، بهره وری یک عامل تولید، بامیزان تاثیرگذاری افزایش آن بر سطح تولید سنجیده می شود. بدین ترتیب، بهره وری عوامل تولید را می توان تولید متوسط یا تولید نهایی آنها دانست. در مورد نیروی کار داریم:
= تولید نهایی نیروی کار
= تولید متوسط نیروی کار
بهره وری با رویکرد اقتصادی
ذکر این نکته الزامی است که در ادبیات اقتصادی ،بیشتر کارایی اقتصادی محاسبه و بررسی می شود تا بهره وری. کارایی اقتصادی عبارتست از نسبت میزان محصول قابل استفاده به نسبت میزان منابع تولیدی که برای تولید آن محصول به کار رفته است.
کارایی هر روش تولیدی بر حسب ارزش محصول به دست آمده در ازاء ارزش هر واحد از منابع تولید به کار رفته اندازه گیری می شود. به بیان ساده:
هر قدر ارزش پولی محصول به دست آمده در ازاء یک واحد پول از منبع تولید بیشتر باشد ، کارایی اقتصادی نیز بیشتر خواهد بود.
مفهوم کارایی
=کارایی
خروجی واقعی
ورودی واقعی
خروجی مورد انتظار
ورودی واقعی
خروجی مورد انتظار
خروجی واقعی
=
مثال : اگر میزان تولید یک کارگر 120 قطعه در ساعت و نرخ استاندارد تولید آن 180قطعه در ساعت باشد، کارایی کارگر عبارتست از :
گاه کارایی را با میزان به کار گیری منابع جهت دستیابی به اهداف توسط سازمان و یا با به کار گیری رابطه زیر نشان می دهند:
=کارایی
مقدار منابع واقعا مصرف شده
مقدار منابع مورد انتظار برای مصرف
انواع کارایی
کارایی فنی
کارایی تخصیصی
کارایی ساختاری
کارایی مقیاس
انواع کارایی
کارایی فنی:
کارایی فنی میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل تولید مشخص شده است. به عبارت دیگر میزان توانایی تبدیل ورودی هایی مانند نیروی انسانی، ماشین آلات،و … به خروجی ها در مقایسه با بهترین عملکرد، توسط کارایی فنی سنجیده می شود.
کارایی تخصیصی:
این کارایی بر تولید بهترین ترکیب محصولات با استفاده از کم هزینه ترین ترکیب ورودی ها دلالت می کند. پاسخگویی به این سوال که : آیا قیمت ورودی های مورد استفاده به گونه ای است که هزینه تولید را حداقل کند؟“ بر عهده این کارایی می باشد.
انواع کارایی
کارایی ساختاری:
کارایی ساختاری یک صنعت از متوسط وزنی کارایی شرکتهای آن صنعت به دست می آید. با استفاده از معیار کارایی ساختاری می توان صنایع مختلف با محصولات متفاوت را مقایسه کرد.
کارایی مقیاس:
کارایی مقیاس یک واحد از نسبت ”کارایی مشاهده شده“ آن واحد به ”کارایی در مقیاس بهینه“ به دست می آید. هدف این کارایی تولید در مقیاس بهینه می باشد.
دو روش عمده برای اندازه گیری کارایی در اقتصاد پیشنهاد می شود:
الف. روشهای پارامتری
در این روش تابع تولید مشخصی با استفاده از روشهای مختلف آماری و اقتصاد سنجی تخمین زده شده سپس با به کارگیری این تابع نسبت به تعیین کارایی اقدام می گردد.
ب. روشهای غیر پارامتری
این روش نیازمند تخمین تابع تولید نمی باشد. تحلیل پوشش داده ها(DEA) روش غیر پارامتری است که کارآیی نسبی واحد را در مقایسه با یکدیگر ارزیابی می کند. در این تکنیک نیازی به شناخت شکل تابع تولید نیست و محدودیتی در تعداد ورودی ها و خروجی ها نمی باشد
شاخص بهره وری
Mali شاخص بهره وری را بدینصورت تعریف می کند. (Mali,1978)
شاخص بهره وری
در تعیین تفاوت بین کارایی و بهره وری باید به نکات زیر توجه داشت:
1- کارایی به عنوان معیاری بین صفر تا یک و یا بر حسب درصد بین صفر تا صد بیان شده است در حالی که بهره وری می تواند بزرگتر از یک باشد.
2- بهره وری در ارتباط با تک تک عوامل مانند بهره وری نیروی انسانی یا سرمایه محاسبه شده ولی کارایی به عنوان معیاری کلی باید از ترکیب ورودی ها و خروجی حاصل شود.
سه روش در محاسبه کارآیی (بهره وری) از دیدگاه اقتصادی
روش تابع اولیه
اساس این روش یک رابط ریاضی است که ستانده را بصورت تابعی از نهاده ها در نظر می گیرد.
y = f (x1,x2,…)
در این رابطه y میزان خروجی محصول و (x1,x2,…) میزان منابع و عوامل تولید (ورودی ها) را نشان می دهد. تابع تولید روش ساده ای برای ارتباط میزان محصول و میزان منابع به کار رفته می باشد.
روش شاخص
روش داده ـ ستاده
این روش که به روش (I-O) معروف است، بیشتر برای اندازه گیری بهره وری در سطح اقتصاد ملی یا یک صنعت خاص به کار برده می شود. اما برای اندازه گیری بهره وری در سطح بنگاه یا موسسات اقتصادی، معمولا از این روش استفاده نمی شود. در حال حاضر، جدول داده ـ ستانده به عنوان یکی از بنیان های تحلیل اقتصادی و ابزارهای مورد استفاده در برنامه ریزی های اقتصادی، مورد قبول بسیاری از اندیشمندان و نظریه پردازان قرار گرفته است.
رویکرد مهندسی صنایع
رویکرد اقتصادی، تنها جنبه اقتصادی و ارزشی سازمان و بنگاه اقتصادی را در نظر می گیرد. اما در رویکرد مهندسی صنایع، جنبه های مختلف مهندسی سازمان و صنعت مورد توجه واقع می شوند. رویکرد مهندسی، عموماً یک رویکرد تجزیه گرا و جزء نگر در بخشهای مختلف سازمان است که با تفکیک اجزا برای هر کدام راه محاسبه ای را پیشنهاد می کند. در سطح سازمانی روش مهندسان شامل بکارگیری روشهای زیر است:
روش بکارگیری منابع، روش سیستم خودکار و هزینه هر داده و روش شاخص.
مثال از حوزه های تعریف شاخص های بهره وری:
* مطالعه کار (شامل زمانسنجی و مطالعه روش) * کنترل کیفیت *سیستم نگهداری و تعمیرات *سیستم برنامه ریزی تولید * سیستم مدیریت جامع مواد * طراحی کارخانه و حمل و نقل ومواد
رویکرد مدیریت
به نظر می رسد رویکرد مدیریت یک رویکرد ترکیبی برای بهره گیری از محاسن تمام رویکردهای دیگر باشد. مدیریت با حضور در راس هرم هر سازمان یا بنگاه، وظیفه ترکیب بهینه فعالیتهای سازمانی اعم از اقتصادی یا مهندسی را جهت رسیدن به هدف به عهده دارد. بنابراین ، رویکرد مدیریت به شرطی که به نحو مطلوب از محاسن دو رویکرد دیگر بهره برده و از قابلیت های آنها در جهت پوشش مشکلاتشان استفاده کند مطمئن ترین رویکرد است .
از عمده روشهای استفاده شده در این رویکرد می توان به روش نسبتهای مالی و روش شاخص اشاره نمود
روش نسبتهای مالی
بطور کلی تحلیل مالی در یک شرکت یا موسسه عبارت است از فرایند تعریف نقاط قوت و ضعف مالی، توسط برقرار کردن روابط مناسب بین اقلام ترازنامه و صورت حساب سود و زیان. اما لازم به توجه است که نسبت های مالی لزوماً در برگیرنده و رعایت کننده تعریف بهره وری یعنی نسبت ستانده به نهاده نیستند بلکه هر نوع رابطه بین اقلام مختلف ترازنامه و حساب سود و زیان را می توانند شامل شوند
روش شاخص
کندال و بوکلند شاخص بهره وری را اینگونه تعریف کرده اند:
شاخص عددی، عبارت از مقداری است که نشان می دهد تغییرات مختلف در زمان یا در فاصله یک افزایش چقدر بوده است. به گونه ای که این تغییرات افزایشی بطور مستقیم توسط خودشان و مشاهده مستقیم در عمل قابل محاسبه نباشد.
مثال:
میزان تولید در ما ه های 1 – 5
شاخص تولید حداقل در ما ه های 1 – 5
انواع شاخصهای بهره وری از نظر سطح شمول عوامل
شاخصهای بهره وری جزئی Partial productivity
بهره وری چند عامل Multifactor productivity
بهره وری کل عوامل Total Factors Productivity (TFP)
بهره وری جامع کل Comprehensive Total Productivity (CTP)
شاخصهای بهره وری جزئی Partial productivity
بهره وری نسبت بین ستانده و داده یک سیستم تولیدی را به صورت کمی توصیف می کند. هرگاه در نسبت مذکور از بین کلیه داده ها و منابع صرفاً رابطه بین ستاده با یکی از منابع و عوامل تولید مورد بررسی قرار گیرد، به شاخص تولید شده، شاخص بهره وری جزئی می گویند
بهره وری نیروی کار
تعداد واحد (مقدار) محصول تولیدی به ازای هر نفر ساعت کار.
ارزش افزوده حاصل به ازای هر نفر ساعت.
ارزش ریالی محصول تولید شده به ازای ارزش ریالی نیروی کار به کار گرفته.
مقدار کالای حمل شده به ازای هر نفر نیروی کار.
بهره وری ماشین آلات
تعداد محصول تولید شده به ازای هر ساعت کار ماشین (دستگاه)
ارزش محصول تولید شده به ازای هر ساعت کار ماشین (دستگاه)
بهره وری سرمایه
تعداد یا مقدار محصول تولید شده به ازای هر ریال سرمایه به کار رفته در تولید
ارزش ریالی محصول فروخته شده به ازای هر ریال سرمایه بکار رفته.
نسبت گردش انبار.
بهره وری انرژی
مقدار یا تعداد محصول تولیدی به ازای هر واحد معادل بشکه نفت خام مصرفی یا واحد ژول یا (BTO)
ارزش محصول تولید شده به ازای هزینه انرژی.
تعداد محصول تولیدی به ازای هر کیلو وات ساعت برق مصرفی
بهره وری چند عامل Multifactor productivity
بهره وری چند عامل عبارتست از حاصل کسر ارزش محصول کل یا ارزش افزوده بر تعدادی از نهاده ها.
بهره وری چند عامل در واقع ترکیبی از چند بهره وری جزئی است بدین معنی که خروجی محاسبه شده بر مجموع تعدادی از ورودیهای مورد نظر تقسیم می شود. این شاخص هنگامی مورد استفاده قرار می گیرد که محاسبه تمام ورودیها برای سازمان ممکن نباشد بنابراین برای سهولت در اجرا و ساده سازی مفاهیم بهره وری، به چند عامل اکتفا می شود.
بهره وری کل عوامل Total Factors Productivity (TFP)
. بهره وری کل عوامل تولید در واقع نوع خاصی از بهره وری چند عامل است که در آن عوامل نیروی کار و سرمایه مد نظر قرار می گیرند. این نوع شاخص از این جهت به صورت یک دسته شاخص مجزا آورده می شود که بهره وری را از دیدگاه اقتصادی مورد بررسی قرار می دهد. در ادبیات اقتصادی میزان تولید تابعی از نیروی کار و سرمایه محسوب می شود. شاخص بهره وری کل عوامل از فرمول زیر بدست می آید:
VA: ارزش افزوده تولید شده (مجموع ارزش خالص تولید کالاها و خدمات در طول یکسال مالی)
L . تعداد نیروی کار k. سرمایه به کار رفته
w. سطح دستمزد r. بهره سرمایه
البته باید توجه داشت که این شاخص در برخی از محصولات که بخش بسیار بزرگ هزینه های تولید را هزینه های غیر از این دو عامل تشکیل می دهند، (مثلاً مواد) کاربرد چندانی ندارد. بطور مثال در تولید کالاهایی چون تلویزیون، ویدئو و کامپیوتر که %65 از هزینه تولید را مواد اولیه تشکیل می دهد. شاخص بهره وری کل عوامل، معیار مناسبی برای سنجش بهره وی نمی باشد.
بهره وری جامع کل Comprehensive Total Productivity (CTP)
در شاخص بهره وری کل تمام ستانده ها و نهاده هایی که ظاهراً در امر تولید دخالت دارند را در نظر گرفتیم. اما عوامل غیر ملموس نیز باید در محاسبه شاخصهای بهره وری مد نظر قرار گیرند. شاخص بهره وری جامع کل عبارتست از حاصلضرب شاخص بهره وری کل در شاخص عوامل غیر قابل لمس.
این شاخص پچیده ترین معیاری است که مفهوم شاخص بهره وری را وسعت می بخشد. زیرا در برگیرنده عوامل کیفی در ارتباط با رضایت مصرف کننده است. اما محاسبه آن برای همگان مقدور نیست.
مدلهای بهره وری بر اساس روش شاخص
مدل کندریک ـ کریمر
مدل تیلور ـ دیویس
مدل کرایگ ـ هریس
مدل مرکز بهره وری آمریکا
مدل ارزیابی سریع بهره وری
مدل کندریک ـ کریمر Kendrick – Creamer Model
این مدل شاخصهای بهره وری را به سه دسته شاخصهای بهره وری کل، بهره وری عوامل کلی و بهره وری جزئی تقسیم می کند.
ستانده اندازه گیری شده در دوره ی مورد نظر به قیمت های دوره پایه
نهاده های اندازه گیری شده در دوره ی مورد نظر به قیمت های دوره پایه
بهره وری
= بهره وری عوامل کلی
کالا و خدمات واسطه ای ـ ستانده = ستانده خالص
نهاده های نیروی کار وسرمایه = نهاده عوامل کلی
=
مدل کندریک ـ کریمر Kendrick – Creamer Model
ستانده (ناخالص یا خالص) به قیمت های دوره پایه
نهاده نیروی کار به قیمت های دوره پایه
= بهره وری جزئی نیروی کار
ستانده (ناخالص یا خالص) به قیمت های دوره پایه
نهاده سرمایه به قیمت های دوره پایه
بهره وری جزئی سرمایه =
= بهره وری جزئی مواد
این دو محقق از این شاخصها برای اندازه گیری بهره وری در شش بنگاه اقتصادی استفاده کردند. برای دو موسسه از این موسسات، بهره وری نیروی کار و برای 4 تای دیگر، معیار بهره وری کل استفاده شد. از نظر آنها به کارگیری این شاخصها
در کنار هم می تواند اطلاعات بسیار مفیدی را در اختیار تصمیم گیرندگان قرار دهد.
مدل تیلور ـ دیویس
تیلور و دیویس در سال 1977 یک معیار بهره وری عامل کار برای شرکت پیشنهاد نمودند:
TPF : بهره وری کل شرکت
S : فروش خالص تعدیل شده ؛صورت فروش خالص که با شاخص دوره پایه تعدیل شده است.
C: مجموع تغییرات موجودی برای مواد خام، کالاهای ساخته شده
MP: کالاهایی که می توانند از منابع خریداری شوند ولی در داخل تولید می شوند. برای مثال، تعمیرات و نگهداری داخلی، ماشین آلات و تجهیزات تولید شده در داخل کارخانه و خدمات R&D
E: استثنائات:(مواد و خدمات خریداری شده از خارج شرکت) + (استهلاک ساحتمانها، ماشین آلات و تجهیزات) + (اجاره ها)
W: حقوق و دستمزدها
B: همه مزایا، مانند اضافه کاری، تعطیلات، بیماریها، بیمه، تسهیم سود، مالیات ضمانت اجتماعی بازنشستگی، پاداش
Kw: سرمایه فعال : نقد + اسناد و حساب های دریافتنی + موجودیها + هزینه های پیش پرداخت شده
Kf: سرمایه ثابت: زمین + ساختمان ها + ماشین آلات و تجهیزات
Fb: سهم سرمایه گذار
df: عامل تعدیل قیمت
مدل کرایگ ـ هریس
ستاده ها سازمان در این مدل :
محصولات ساخته شده
محصولات نیمه ساخته
سود سهام سرمایه گذاری ها
سود اوراق بهادار
سایر درآمدها
نهاده های سازمان در این مدل :
نیروی انسانی
سرمایه
مواد
سایر نهاده ها
کل ستاده شرکت در دوره مورد نظر بر مبنای قیمت های دوره پایه
کل نهاده شرکت در دوره مورد نظر بر مبنای قیمت های دوره پایه
= بهره وری کل شرکت در دوره مورد نظر
در صورتی که اندیس «0» معرف دوره پایه باشد،
در این صورت شاخص بهره وری کل شرکت در دوره مورد نظر (Pt) چنین خواهد شد:
مدل کرایگ ـ هریس
ستاده های سازمان:
ارزش محصولات ساخته شده در دوره مورد نظر بر مبنای قیمت های دوره پایه
.2- محصولات نیمه ساخته:
1- محصولات ساخته شده:
ارزش محصولات نیمه ساخته در دوره مورد نظر بر مبنای قیمت های دوره پایه
=
=
3- سود سهام سرمایه گذاریها، سود اوراق بهادار و سایر درآمدها را بر اساس ارزش آنها در دوره پایه، در محاسبات وارد می نمائیم.
مدل کرایگ ـ هریس
نهاده های سازمان:
1- نهاده نیروی انسانی
ارزش نهاده نیروی انسانی در دوره مد نظر بر مبنای قیمت های دوره پایه
=
2- نهاده سرمایه: نهاده سرمایه، شامل تجهیزات، وجوه نقد، اسناد دریافتنی، موجودیها
و سایر داراییها در گردش است.
3- نهاده مواد
ارزش نهاده مواد در دوره مد نظر بر مبنای قیمت های دوره پایه
=
4- سایر نهاده ها: این گروه شامل کلیه مواردی می شود که در سه نهاده: نیروی کار، سرمایه و مواد، گنجانده نشده باشند. مثال آن تسهیلات انرژی و گرمایش، بیمه، مالیات، تبلیغات مواد و ملزومات اداری هستند.
هر یک از این ورودیها با ضریب تبدیل مناسب دوره پایه، تعدیل می گردند.
مدل مرکز بهره وری آمریکا American Productivity Center Model
(عوال بهبود قیمت ها) × بهره وری = سودآوری
در اینجا نیز نسبت بهره وری نمادی از مقدار منابع مصرف شده برای تولید ستانده بنگاه اقتصادی است. که بوسیله نسبت مقادیر ستانده به نهاده به دست می آید. در این مدل برای بدست آوردن شاخص عملکرد بهره وری، مقادیر ستانده و نهاده های هر سال در قیمت سال پایه ضرب می شود و برای حاصل شدن شاخص عملکرد بهبود قیمت، قیمت ها و هزینه ها هر سال در مقایر سال جاری ضریب می شود
این مرکز معیاری را برای بهره وری تعریف می کند که به وسیله ی آن رابطه میان سودآوری بنگاه های اقتصادی، بهره وری و عامل بهبود قیمت ها مشخص می شود:
سودآوری
مدل ارزیابی سریع بهره وری Quick Productivity Appraisal Approach (QPA)
این روش ساده و عملی در مورد بنگاههای اقتصادی کوچک و متوسط و به وسیله مرکز بهبود بهره وری آکادمی توسعه فیلیپین ابداع شده است. این مدل یک رویکرد حسابرسی جامع و فراگیر است. در حقیقت این روش شامل تشخیص و نظارت در مورد برنامه های بهبود بهره وری کل سازمان است و با ارزیابی سیستماتیک عملکرد سودآوری و بهره وری شرکت، نقاط قوت و ضعف سازمان را آشکار می سازد. این مدل دارای دو بخش اصلی است. در بخش اول به ارزیابی سطح عملکرد شرکت در مقایسه با گذشته اش پرداخته می شود و در بخش دوم به ارزیابی سطح عملکرد شرکت در مقایسه با سایر رقبا مبادرت می شود.
انواع شاخصهای بهره وری از نظر نحوه عملکرد
شاخصهای وضعیت
شاخصهای نشان دهنده مشکلات
شاخصهای پیش بینی
شاخصهای ارزیابی انتخاب طرحها
معیارهای انتخاب شاخص مناسب بهره وری
شاخصهای بهره وری باید تفسیر و مفهوم خاصی در رابطه با عملکرد سازمانی و یا بخش اقتصادی داشته باشند، در غیر اینصورت جمع آوری اطلاعات، محاسبه و ارزیابی و تحلیل این شاخص نمی تواند مبنای ایجاد بهره وری قرار گیرد.
شاخصهای بهره وری یک سازمان یا بخش اقتصادی باید بین کلیه ورودیهای مهم و قابل توجه و محصولات خروجی رابطه مناسبی برقرار نماید.
شاخصهای اندازه گیری بهره وری باید شامل عوامل و منابع قابل کنترل که در حیطه مسئولیت مدیریت سازمان قرار دارند، بشود.
شاخصهای بهره وری باید بتوانند به طور مطلق در یک مقطع زمانی خاص و همچنین به شکل روند در طول زمان قابل اندازه گیری باشد. لذا در تعیین شاخصها میزان دسترسی به اطلاعات و آمار مورد نیاز باید در نظر قرار گیرد تا در اجرا مشکلی بروز نکند.
معیارهای انتخاب شاخص مناسب بهره وری
شاخصهای بهره وری باید طوری انتخاب شوند که امکان محاسبه آنها به سهولت وجود داشته باشد.
در انتخاب شاخصهای بهره وری باید به این نکته توجه شود که اقلام اطلاعاتی آنها با دقت کافی در دسترس بوده و یا می تواند تهیه شود.
شاخصهای بهره وری باید مبنای محاسباتی مشترک و همخوان با هم داشته باشند.
شاخصهای بهره وری مختص به زمان خاصی نبوده و باید در دوره های مختلف امکان محاسبه آنها با اعتبار و دقتی مشابه امکان پذیر باشد.
لازم است شاخصهای بهره وری برای کاربران معنی دار و ملموس بوده و سازو کارهای عملی منجر به تغییرات آنها نیز برایشان معلوم باشد.
برای اندازه گیری بهره وری باید از شاخصهایی استفاده کرد که ارزش اطلاعاتی آنها از هزینه های مترتب بر استحصال آنها بیشتر باشد.
شاخصهای بهره وری باید طوری انتخاب شوند که کیفیت آنها قابل اندازه گیری باشد.
شاخصهای بهره وری باید با ساختارهای متداول و تواناییهای فکری تناسب داشته باشد و در فرایند تصمیم گیری های مستقیم قابل تحلیل و استفاده باشند. (سایت سازمان ملی بهره وری ایران)[1]
فعالیتهای دانشجویان
جستجوی شاخصهای بهره وری مربوط به صنایع خاص( مثال شاخصهای بهره وری مربوط به صنعت پتروشیمی)
مطالعه یک پروژه و یا یک پایان نامه در ارتباط با بهره وری و تهیه یک گزارش حداقل در 8 صفحه ( به نحوی که گزارش مذکورشامل نکات کلیدی و نتایج حاصل از اجرا پروژه باشد.)
مطالعه فصل ششم