آیت اللہ مصباح یزدی
فلسفہ تعلیم و تربیت اسلامی
محصل: سید ارتضی حسن رضوی
استاد: حجه الاسلا والمسلمین آقای اصغر اخوی
گروہ تعلیم و تربیت- مجتمع عالی علوم انسانی
مقدمه
بخش اول
فصل اول: مباحث مقدماتی
فصل دوم: تعلیم و تربیت و فلسفه آن
فصل سوم: تعلیم و تربیت اسلامی و فلسفه آن
بخش دوم: مبانی تعلیم و تربیت اسلامی
فصل اول: مبانی معرفت شناختی
فصل دوم: مبانی ھستی شناختی
فصل سوم: مبانی الھیاتی
فصل چھارم: مبانی انسان شناختی
فصل پنجم: مبانی ارزش شناختی
بخش سوم: سایر مولف ھا
فصل اول: اھداف تعلیم و تربیت اسلامی
فصل دوم: اصول تعلیم و تربیت اسلامی
فصل سوم: ساحت ھای تعلیم و تربیت اسلامی
فصل چھارم: مراحل تعلیم و تربیت اسلامی
فصل پنجم: عوامل و موانع تعلیم و تربیت اسلامی
فصل ششم: روش ھای تعلیم و تربیت اسلامی
فهرست
3
5
6
بخش دوم: مبانی تعلیم و تربیت اسلامی
فصل اول: مبانی معرفت شناختی
فصل دوم: مبانی ھستی شناختی
فصل سوم: مبانی الھیاتی
فصل چھارم: مبانی انسان شناختی
فصل پنجم: مبانی ارزش شناختی
بحث امروز
بخش دوم: مبانی تعلیم و تربیت
درآمد
انواع مبانی
مبانی: ھر آنچہ مبنا و پایہ تعلیم و تربیت اسلامی می باشد۔
مبانی در تعلیم و تربیت تقدم منطقی دارند ۔
مبانی در مسائل تعلیم و تربیت: اھداف، اصول، ساحت ھا، مراحل، عوامل، موانع و روشھا تعلیم و تربیت مورد استفادہ قرار می گیرند۔
رابطہ مبانی: طولی و عرضی می تواند باشد۔
بعضی مبانی می توانند برای اثبات برخی مبانی دیگر استفادہ شوند و شاید استفادہ نشوند۔
مبانی طولی: با واسطہ یا بی واسطہ در تعلیم و تربیت تاثیر دارند۔
اصول متعارفہ یا بدیھی چوں مورد قبول ھمگان ھستند بحث نمی شوند۔
اصول متعارفہ ای کہ مورد مناقشہ ھستند مورد بحث قرار می گیرند۔
عقیدہ در اقوال متعارضہ بیان شدہ است۔
درآمد
اھم ترین پیش نیازھای ورود بہ این مباحث :
موضوع تعلیم و تربیت انسان است و ھدف عام آن آگاھی لازم و فراھم کردن زمینہ مناسب برای رشد و شکوفایی استعدادھای انسان بہ منظور کمال یابی و بستر سازیی جھت وصول بہ کمال نھایی۔
شناخت انسان و قابلیت ھای او از جھات مختلف بدنی، روحی، فردی و اجتماعی و توجہ بہ دیدگاہ اسلام دربارہ آنھا از پیش نیاز ھای تعلیم و تربیت اسلامی است.
ھدف گزاری در تعلیم و تربیت
ھدف نھایی اسلام قرب خدا باید ھمہ اھداف در راستای این ھدف نھایی باشند
انسان با سایر موجودات در ارتباط است لذا نگرش ما مربوط بہ کل ھستی باید باشد۔
مبانی محدود بہ پنج گانہ معرفت نمی شود بلکہ بر اساس عقلی منحصر نمی شود
انواع مبانی
فصل اول: مبانی معرفت شناختی
B1
B2
B3
B4
B5
B6
B7
فصل دوم : مبانی ھستی شناختی
B1
B2
B3
B4
B5
B6
B7
فصل سوم : مبانی الھیاتی
وجود خداوند کامل مطلق
توحید
توحید ذاتی
توحید در خالقیت
توحید در مالکیت
توحید در ربوبیت تکوینی
توحید در ربوبیت تشریعی
توحید در الوھیت
توحید افعالی
قضا و قدر الھی
وحدت نظام ھستی
وحدت غایت و ھدف ھستی
حکمت الھی
نظام احسن
عدل الھی
ھدف از آفرینش جھان
ھدایت تکوینی
ھدایت تشریعی
خاتمیت، جامعیت و جھانی بودن اسلام
قرآن ، کتاب تحریف ناپذیر آسمانی
ولایت و امامت پیامبر اسلام
ولایت و امامت امامان معصوم
غیبت امام دوازدھم
ولایت فقیہ در زمان غیبت امام دوازدھم
B1
B2
B3
B4
B5
B6
B7
فصل چھارم : مبانی انسان شناختی
ترکیب انسان از روح و بدن
غیر مادی بودن روح
اصالت روح
جاودانگی روح
مراتب طولی و شئون عرضی روح و وجود تزاحم آنھا
تغییر پذیری تدریجی روح و بدن
تاثیر گزاری روح و بدن بر یکدیگر
وجود سرشتی مشترک و فطرتی الھی در ھمہ انسان ھا
مختار بودن انسان
ھدفمندی انسان
خود دوستی انسان
کمال جویی انسان
نامتناھی بودن کمال جویی انسان
کمال نھایی انسان قرب بہ خداوند متعال
مقدمہ بودن زندگی دنیوی برای زندگی اخروی
وابستگی فعل اختیاری بہ توانایی، بینش و گرایش
کاستی ھا انسان در توانایی، بینش و گرایش
تاثیر گزاری انسان بر موجودات دیگر و تاثیر پذیری از آنھا
اجتماعی بودن انسان
نیازمندی انسان بہ وحی برای دستیابی بہ کمال حقیقی
وابستگی کمال حقیقی انسان بہ استفادہ از ھمہ قابلیت ھا او
تاثیر رشد متناسب قابلیت ھای انسان در کمال حقیقی او
وجود موانع در راہ رسیدن بہ کمال
تفاوت انسان ھا در ظرفیت ھا و قابلیت ھا
مسئولیت انسان در برابر خدا دربارہ خود و ھمہ موجودات دیگر
کرامت تکوینی و اکتسابی انسان
B1
B2
B3
B4
B5
B6
B7
فصل پنجم : مبانی ارزش شناسی
معنای ارزش
موصوف ارزش
واقعی بودن ارزش در دانش ھای عملی
اثبات پذیر بودن ارزش ھای واقعی
ارزش ذاتی و غیری
وابستگی ھمہ ارزش ھای واقعی بہ ارزش ھدف نھایی
ھدف نھایی – قرب خدا
ثابت و مطلق بودن اصول ارزشی و متغیر بودن ارزش امور دیگر
مراتب داشتن ارزش ھای غیری
تاثیر نیت و نوع کار اختیاری در ارزش آن
انتخاب معقول در تزاحم ارزشھا
حد نصاب ارزش
راہ تشخیص ارزش
B1
B2
B3
B4
B5
B6
B7
مبانی تعلیم و تربیت اسلامی در یک نگاہ
شناخت یقینی و مطلق نہ تنھا امکان پذیر است بلکہ نسبت بہ بسیاری از امور از چنین شناخت برخورداریم
ھر یک از ما عالم درود خودش را با علم حضوری و عالم خارج را با علم حصولی می شناسد
امکان شناخت امور نامحسوس وجود دارد
موجودات بہ امور مادی و محسوس منحصر نیستند
ابزارھای علم حصولی تنھا حس و تجربہ نیستند
علم حصولی را از راہ تعلیم می شود منتقل کرد
علم حضوری نیز در قالب علم حصولی منتقل و قابل تعلیم می شود
علم حضوری خطا ناپذیر است
علم حضوری دارای مراتب است
علم حصولی نیز دارای مراتب است
برخی از علوم پیش نیاز برخی علوم دیگرند
در تعلیم و تعلم پیش نیازھا علوم را باید توجہ کرد، علم حصولی اگر مطابق بہ واقعیت باشد صادق است
مبنای توجیہ علمی ، علم حصولی یقینی و غیر یقینی ، علم حضوری می باشد۔
ھموارہ معرفت یقینی بر غیر یقینی مقدم اند۔
معرفت یقینی تغییر نمی کند ولی معرفت غیر یقینی با یافتن دلایل و شواھد قابل تغییر می تواند باشد۔
لازم است بہ دنبال تعمیق معرفت حضوری و افزایش معرفت ھای حصولی یقنی و اثبات، اصلاح یا ابطال معرفت غیر یقنی باشیم
ارزشھا در علومی مانند تعلیم و تربیت نیز می تواند واقعی و اثبات پذیر باشد
1
2
4
3
6
8
10
5
6
8
9
11
12
7
13
14
15
16
3
3
1
معرفت دینی با ابزارھای مختلف بہ دست می آیند۔
معرفت یقینی دینی را بہ دین می شود نسبت داد ولی غیر یقینی را نمی توان بہ دین نسبت داد
برای عمل بہ معرفت ظنی دلیل معتبری وجود دارد و در عمل معتبرند
میان موجودات رابطہ علیت برقرار است
موجودات ممکن در وجود خود نیازمند علت اند
ممکن الوجود با وجود مجموعہ علت ھای مورد نیاز خود ضروری می شوند
ھر معلولی از ھر علتی صادر نمی شود، بلکہ بین علت و معلول نوعی سنخیت وجود دارد۔
با توجہ بہ امکان سنخیت یک نوع علت با چند نوع معلول و برعکس می تواند بوجود بیاد۔
نیازمندی وجودی ھمہ موجودات ممکن بہ علت است
علت وجود بخش ھمہ موجودات نھایتا خداوند یگانہ است
خداوند در عین وحدت و بساطت واجد ھمہ کمالات وجود است
خالق، مالک، تدبیر کنندہ و ادارہ کنندہ ھمہ عالم است۔
ھیچ کسی جزء بدون اجازہ خداوند حق قانون گزاری و حق امر و نھی ندارد
ھمہ مخلوقات فرمان بردار او باشند۔
ھر آنچہ در عالم ھستی اتفاق می افتد وابستہ بہ ارادہ خداوند است
سرنوشت ھمہ موجودات بہ دست او است
نظام آفرینش بہ بھترین صورت ممکن آفریدہ شدہ است
17
2
مبانی تعلیم و تربیت اسلامی در یک نگاہ
2
18
18
1
3
4
5
6
3
2
1
2
3
1
2
4
2
5
2
6
2
7
3
7
ھر چیز در جای خویش قرار دادہ می شود
امید بہ آیندہ ای روشن و درخشاں را پیش روی انسان می نھد تا با توجہ بہ ھدف مندی خود
با انگیزہ ای فزون تر در راستای غایت و ھدفی یگانہ کہ بر نظام واحد ھستی حکم فرما است
حرکت نماید و برای دست یابی بہ ھدف از آفرینش جھان و انسان یعنی نیل بہ کمال حقیقی خود تلاش کند
چرا کہ انسان با برخورداری از خود دوستی و کمال جویی بی پایان دارای اختیار آفریدہ شدہ است
کمال او در گرو فعل اختیاری خود اوست، و با توجہ بہ اینکہ روح او دارای مراتب طولی است
می تواند در مراتب وجود پیش برود و بہ کمال شایستہ خود برسد۔
خداوند بہ مقتضای حکمت بالغہ خود ھمہ موجودات را بہ سوی کمال شایستہ خودش ھدایت می کند
ھدایت او از طریق پیامبران ، نشان دادن راہ سعادت از طریق دین آسمانی و ولایت تکمیل گردید۔
نزول کتاب تحریف ناپذیر، ختم نبوت و حفاظت دین از طریق ولایت تا پایان زندگی انسان راہ ھدایت است
امامان معصوم برای ھر زمان جانشین پیامبر اسلام ، الگو و محافظ دین ھستند
در زمان غیبت امام دوازدھم وظیفہ تبیین دین بہ فقھاء و دانشمندان دین و منصب ولایت بر مردم بہ ولی فقیہ سپردہ می شود
انسان علاوہ بر بدن مادی ، از روحی غیر مادی برخورداد است و مثل بدن تدریجا تغییر می کند
بدن و روح با یکدیگر در تعامل ھستند و تاثیر متقابل می گیرند
حقیقت انسان روح است ولی برای کمال آن دو بدن و روح باید توجہ داشت۔
حقیقت وجو د انسان روح جاودانہ او تشکیل می دھد
زندگی دنیا تنھا مقدمہ ای برای زندگی جاودانہ اخروی است
مبانی تعلیم و تربیت اسلامی در یک نگاہ
3
8
10
5
4
7
11
12
13
9
16
5
7
6
10
11
13
12
14
15
16
17
1
2
6
9
7
3
4
15
باید ھدف نھایی انسان نیز متناسب با کمال حقیقی روح در حیات جاودانہ اش تعیین شود و ھمہ اھداف دیگر در راستای آن
انسان ھا سرشت مشترک و فطرتی الھی دارند و کرامت تکوینی مخصوص آنھا است قابلیت آن را دارند کہ کمالات را بدست بیاورند
تنھا خداوند است کہ واجد ھمہ کمالات ھستی است
کمال حقیقی ھمہ انسان ھا در نزدیک شدن بہ خداوند متعال است
حرکت بہ سمت قرب خدا کاری اختیاری است
افعال اختیاری انسان بہ توانایی ھا، بینش ھا و گرایش ھا او وابستہ اند۔
توانایی ھا، بینش ھا و گرایش ھا کہ کاستی ھا و قابلیت ھای ناشکفتہ دارند
با توجہ بہ اجتماعی بودن انسان افراد دیگر در رفع کاستی ھا و شکوفایی استعدادھا تاثیر بہ سزایی دارند
انسان برای رفع کاستی ھای توانایی ھا، بینش ھا و گرایش ھا نیازمند دیگران است۔
انسان قابلیت ھای مختلف وجودی دارد کہ بہ مقتضایی حکمت الھی رشد ھمہ آنھا بہ تناسب خود در کمال موثرند
انسان با انواع موجودات ارتباط برقرار می کند و بہ تدریج و در مراحل مختلف تاثیر می پذیرد و می گزارد
تعلیم و تربیت مطلوبیت ذاتی ندارد بلکہ برای نیل بہ ھدف متعالی است۔
بہ عبارت دیگر میان امور مطلوب وا ارزش مند تنھا ھدف نھایی دارای ارزش ذاتی است
ارزش ھمہ اھداف دیگر وابستہ بہ ھدف نھایی است۔
ھدف نھایی تعلیم و تربیت قرب خدا باشد و سایر اھداف م اصول و برنامہ ھا مقدمہ
توجہ بہ وجود موانع کمال لازم است و برای دستیابی ھدف نھایی شناسایی و رفع یا کنترل موانع لازم است
نیازمندی وحی در برطرف کردن کاستی ھای بینشی، گرایشی، توانشی آشکار است
مبانی تعلیم و تربیت اسلامی در یک نگاہ
4
15
8
28
1
2
14
16
17
18
20
5
5
22
23
19
1
2
5
6
24
24
21
توحید در الوھیت انطباق تعلیم و تربیت را با احکام و قوانین اسلام لازم می سازد و نیاز بہ تعلیم اسلامی روشن می سازد
بندہ بودن انسان در برابر خداوند از نتایج توحید در الوھیت است۔
از نتایج توحید انسان مسئول در برابر خداوند است، مسئولیتی کہ شامل وظایفی دربارہ خود و دیگران
از نتایج توحید تعلیم و تربیت برای شناخت وظایف بعنوان وظیفہ انجام می شود نہ فقط نیاز
با توجہ بہ وجود تزاحم در عالم مادہ و بہ تبع در مراتب و شئون مختلف انسان و ساحت وجود او،
و با توجہ بہ اینکہ اصول ارزشی ھموارہ ثابت و مطلق اند و ارزش اوامر دیگر متغیر است۔
با توجہ بہ مراتب داشتن ارزش امور مزبور اولویت را برای اموری است کہ بہ ھدف نھایی اھمیت بیشتر دارند
برنامہ ریزان تعلیم و تربیت در ھدف گزاری حد نصاب ارزش را با توجہ بہ تاثیر نیت و نوع کار در ارزش –
– ایمان بہ اصول دین را حد اقل اھداف ضروری بدانند و برای دستیابی عموم افراد اولویت قائل شوند-
– و در تعیین اولیت ھای دیگر از عقل قطعی و تجارب بشری در موارد ممکن و وحی کمک بگیرند
با رعایت اولویت ھای بہ تقویت بینش، گرایش و توانایی ھای افراد در راستای قرب خداوند و متناسب-
– با قابلیتھا و ظرفیت ھا متفاوت آنھا در ساحت ھا و مراحل مختلف بپردازند۔
مبانی تعلیم و تربیت اسلامی در یک نگاہ
5
2
7
26
27
27
10
5
8
11
9
13
13
13
13
13
مبانی مختلف تعلیم و تربیت عبارتند از: معرفت شناختی، ھستی شناختی، الھیاتی، انسان شناختی و ارزش شناختی
با ترکیب این معرفتھا نتایج مھمی دست آمدہ اند۔
برخی از این نتایج در تعلیم و تربیت بہ موارد خاص مانند اھداف میانی و برخی ساحت ھاو مراحل مربوط اند
برخی دیگر نتایج عام ترند و می توانند بہ طور کلی راھنمایی تعیین اھداف، اصول، ساحت ھا ، مراحل –
– عوامل، موانع یا روش ھای تعلیم و تربیت باشند۔
امور ھشت گانہ زیر نتایج عمموی مبانی مذکور در تعلیم و تربیت ھستند و می توان آنھا را با ویژگیھا ی-
– عمومی مبانی مذکور در تعلیم و تربیت اسلامی ھستند و می توان آنھا را ویژگی ھا عقلا در موارد زیر –
منحصر ھستند، بلکہ ممکن است با دقت افزون تر، ویژگی ھا دیگری را نیز بتوان بہ این فھرست افزود۔
۱۔ ھدف نھایی تعلیم و تربیت از دیدگاہ اسلام تقرب بہ خداوند است۔
۲- راہ رسیدن بہ ھدف نھایی تعلیم و تربیت – قرب خدا- در دین اسلام بہ بھترین و کامل ترین وجہ بیان شدہ است
۳- ساحت ھای تعلیم و تربیت ھمہ ابعاد و ساحت ھای مختلف وجود انسان را در بر می گیرند و ھر-
– یک بہ نسبت خود در وصول بہ ھدف نھایی نقش دارند۔
۴- تعلیم و تربیت در ابعاد و ساحت ھای مختلف انسان، از طریق فراھم کردن عوامل، رفع و موانع –
– بہ کارگیری روش ھای مناسب امکان پذیر است۔
۵- تعلیم و تربیت امری تدریجی است کہ با توجہ بہ پیش نیازھا ی آن قابل تحقق است۔
۶- عوامل و موانع تعلیم و تربیت از زمان انعقاد نطفہ انسان تا پایان زندگی او در این جھان بہ طور مدوام می توانند
– در ابعاد ساحت ھای وجود انسان تاثیر بگذارند و ھر یک زمینہ را برای تاثیر پذیری بعدی نیز فراھم کنند۔
ویژگیھای عمومی تعلیم و تربیت اسلامی
6
ویژگیھای عمومی تعلیم و تربیت اسلامی
۷- تعلیم و تربیت در ساحت ھای گوناگوں و نیز بہ کارگیری عوامل و رفع موانع و استفادہ روش ھای-
– مختلف در عمل با محدودیت ھا و تزاحم ھای مواجہ می شوند۔
۸- تعلیم وتربیت فرایندی است ھدفمند کہ دست یابی بہ اھداف آن، جز با طراحی و برنامہ ریزی،-
– ھدایت و رھبری این فرایند از طریق سازماندھیم بسیج منابع و امکانات و ارزیابی و نظارت بر آن –
ممکن نیست۔
بہ این ترتیب در بخش بعد دربارہ اھداف اصول و تربیت اسلامی و طبقہ بندی آنھا، تعیین ساحت ھا متنوع و مراحل تعلیم و تربیت اسلامی با توجہ بہ دامنہ و گستردہ آن، عوامل و موانع گوناگوں ، و نیز روش ھای قابل استفادہ برای وصول بہ اھداف بر اساس ویژگی ھا عمومی فوق بہ تفصیل سخن می شود
6
از دوستان عزیز بخاطر مشارکت فعال تشـکر می نمایم
19