الگوی شخصیت سالم از دیدگاه اسلام و مقایسه آن با روانشناسی شخصیت
کلیات
فطرت خداجو، خرد حقیقت جو و حقیقت پذیر انسان، آن گاه که دست به دست یکدیگر دهند، شخص، چشمانی بینا و بصیرتی ژرف خواهد یافت، بصیرتی که او را به سوی مشاهده اندیشه و کشف حقیقت میراند. این افراد همان اولوالالباب یا صاحبان خرد هستند که در آفرینش آسمانها و زمین و گردش شب و روز مینگرند، و نشانههایی را میبینند. این انگیزش آن قدر قوی است که شب و روز، در حال ایستاده، نشسته و به پهلو خوابیده شخص سالم را آرام نمیگذارد، و آن وقت به این حقیقت روشن دست مییابند که هستی، با این همه رمز و راز و گستره و ژرفا، بیهدف آفریده نشده و بیمعنی نیست. و این بصیرت به دست آمده از فطرت، خرد، اندیشه و اراده حقجویی انسان را به اساسیترین درک ممکن درباره هستی رهنمون میشود: دیدن هستی آفرین در برگ برگ دفتر هستی. و سرانجام، نجوایی عاشقانه و دل انگیز: (خدایا! صدای منادی ایمان را شنیدیم و ایمان آوردیم) و آرزوی رسیدن به درجه ابرار را داریم .( آیات ۱۸۹ تا ۱۹۵ سوره آل عمران )
معیارهای شخصیت سالم ازدیدگاه اسلام
منظور ما از انسان سالم و انسان کامل در قرآن به اجمال روشن است. انسان سالم از دیدگاه قرآن کسی است که در گام اول بیمار نباشد مثلاً چشم و گوش بینا و شنوا و دلی روشن بین داشته باشد، (صمّ بکم عمی) نباشد، و از سوی دیگر از آنچه دارد استفاده بهینه و شایسته کند، نیروهای ارزشمند فکری، روحی و بدنی خود را بیکار نگذارد و خود را در مسیر رشد و رسیدن به کمال نهایی قرار دهد،وی بایستی بر اساس تعلیم دینی فردی باشد که رفتارش در بعد اعتقادی و نگرشی ، احساسی و عواطفی و سلوک فردی و اجتماعی از فطرت او ریشه گرفته و مطابق با ارزش های الهی باشد.
معیار هایی برای سالم بودن شخصیت مطابق با تعالیم اسلام
الف: به حقیقت انسانی سلیم النفس باشد و در راه کمال و تهذیب نفس و خودسازی تلاش بسیار کند تا در زندگی رستگار شود. همانگونه که خداوند در قرآن می فرماید : قد افلح من زکیها ب : انسان سالم بایستی یک شخصیت علمی،مذهبی و در مجموع چند بعدی باشد همانگونه که در اسلام انسان سالم و کامل فردی است که ارزشهای انسانی در او به صورت متوازن و هماهنگ رشد یافته باشد . ج : انسان سالم بیشتر متوجه به امور معنوی است و از هر گونه قید و بند مادی و موانع دنیوی در مسیر کمال آزاد است . د : عشق به حق و حقیقت از دیگرمعیارهای انسان سالم است .
ه: انسان سالم نماز اول وقت را هیچگاه فراموش نخواهدکرد. »الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الابذکر الله تطمئن القلوب »(انسان سالم برای آرامش یافتن و تسکین اضطراب همواره به یاد خداست و یکی از جلوه های یاد خداوند نماز اول وقت است).
و : دوست داشتن خود و دیگران ، احترام به خود و دیگران ، تقویت افراد به جای تخریب شخصیت دیگران و تکریم شخصیت دیگران ، همچنانکه این مسئله در اساس بهداشت روان و شخصیتهای سالم وجوددارد.« کسی که خود و دیگران را دوست دارد در زندگی شاد و خوشحال است » افراد سالم احساس خوبی نسبت به دیگران دارند.آنها کوشش می کنند تا دیگران را دوست بدارند و به آنان اعتماد کنند .
ز: جستجو و درک حقایق و معانی جدید در مورد مسائل دینی: از نظر اسلام ،انسان سالم، تشنه دانستن و فهمیدن است ،انسانهایی که دارای فطرت بیدار هستند، از وقتی که چشم بدین جهان باز میکنند کنج کاوی بیصبرانهای آنها را برای دانستن به حرکت در میآورد، مانند کنج کاوی آغاز کودکی. حس نیاز به دانستن در آنها قوی است، اما فقط دانستن آنها را ارضا نمیکند، عطش شدیدتری آنها را به سوی فهمیدن میراند، فهمیدن و نفوذ در ژرفای حقایق. ممکن است در دانستن، بسیاری از انسانهای عادی یا حتی ناسالم، با انسانهای سالم مساوی باشند، اما تفاوت اساسی در فهم و درایت است؛ انسانهای سالم آنچه را میدانند تلاش میکنند بفهمند و تا به فهم آن دست نیافتهاند از پای نمینشینند. آنان ممکن است (احتمال)های فراوانی را در نظر بگیرند، با مشاهده شنیدن و در نهایت فهمیدن با تعقل و مراجعه به فطرت خود به ارزیابی میپردازند و حق را از ناحق، خوب را از بد، روا را از ناروا تشخیص میدهند، و در سایه چنین درکی حرکت به سوی مقصود را ادامه میدهند .
ح: جلوه هایی از صبر و شکیبایی ، مهربانی ، دلسوزی ، تعهد ، توجه به عقل و استدلال ، عشق و عرفان و صدها معیار و ملاک دیگر از خصوصیات انسان سالم در مکتب اسلام است .
آنان که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیدهاند، یاد میکنند؛ و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند؛ (و میگویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریدهای! منزّهی تو! ما را از عذاب آتش نگهدار!
– در آخر لازم بیان شود تمامی معیارهایی که برای سلامت شخصیت و روان از دیدگاه اسلام گفته شد دیدگاههایی است که روانشناسی جدید و مخصوصاً نظریه انسان گرایی و در دیدگاههای افرادی چون مازلو،آلپورت،راجرز و دیگران دیده می شود و این دیدگاهها از آن حمایت می کند .نکات مهم این دیدگاه عبارتند از : الف : نخستین معیار بلوغ روانی توانایی گسترش خویشتن است . یعنی گسترش ارتباطات اجتماعی «خود محور نبودن» ب : دومین معیار سلامت و بلوغ به ارتباط سالم ، صادقانه و صمیمی با خانواده و دوستان بستگی دارد . ج : سومین معیار سلامت را امنیت عاطفی می دانند. د: چهارمین معیار را ، هوش کنشی(Operational Intelligence) یا عقل سلیم می دانند . هـ: جهت مندی : یعنی فرد بالغ به سوی هدف یا اهداف انتخاب شده وی در حرکت باشد. و: رشد و شکوفایی استعدادهای درونی به عنوان انسان منحصر به فرد(خودشکوفایی یا Self Actualization)
به طور کلی شخصیت بهنجار و سالم از نظر اسلام و روانشناسی جدید شخصیتی است که در آن جسم و روح انسان متعادل باشد و نیازهای هر کدام ارضاء شود . انسانی که دارای شخصیت بهنجار است به جسم و سلامت و نیرو مندی آن اهمیت می دهد و نیازهای آن را در حدودی که شرع مقدس اجازه می دهد برآورده می سازد و همزمان با آن به خدا ایمان می آورد عبارت و اموری را که موجب رضایت خدا هستند ، انجام می دهد و از اعمالی که موجب خشم خدا می شود اجتناب می کند . لذاست که خداوند می فرماید :آگاه باشید (دوستان و) اولیاء خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین میشوند! همانا که ایمان آوردهاند، و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز میکردند. در زندگی دنیا و آخرت، شاد (و مسرور)ند و وعدههای الهی تخلف ناپذیر است! این است آن رستگاری بزرگ، سخن آنها تو را غمگین نسازد! تمام عزت (و توانایی) از آن خداست.
ودر آخر انسان سالم از نظر اسلام :انسان رشید، دلانگیز و انسانی است .خدایا در زندگی مارا عاقبت به خیر بگردان و مار ا در آخرت با اولیاء،صالحین و شهداء محشور بفرما
بحث و نتیجه گیری
منابع :
1) مفهوم سلامت روان شناختی تالیف سیامک خدا رحیمی .
2) آداب تعلیم و تعلم در اسلام – شهید ثانی .
3)روانشناسی شخصیت ،نوشته شولتز ترجمه دکتر یوسف کریمی و همکاران.
4)قرآن کریم