آشنایی با رشد روانی و شناختی دانش آموزان در دوره های مختلف سنی
آشنایی با ویژگی های بدنی, اجتماعی, هیجانی و عقلی دانش آموز در مقاطع مختلف تحصیلی در یک نگاه
ِ شناخت دقیق و کامل معلمان از توانایی ها, کاستی ها, نیازها و نیروهای درونی و بدنه کودکان و نوجوانان در مراحل مختلف سنی از عوامل بسیار مهم و کارساز امر آموزش و پرورش به شمار می آید.
نخستین شناخت این است که نوع آموز سال اول دبیرستان از هجرت با نوجوان دبیرستان تفاوت دارد.
میلر نیوتون، نوجوانی را دوره فرایندهای رشدی انتقال از کودکی به بزرگ سالی می داند. این فرایندها جنبه های گوناگونی دارند. اول، رشد و نمو سازمان عصبی مغز که نمود آن در تحوّل فرایندهای شناختی، عاطفی و رفتارها مشاهده می شود دوم، رشد فیزیکی که شامل رشد اندازه های بدنی و تغییر در نیم رخ جسمی است.
سوم، رشد نظام جنسی یا تولید مثل، شامل جسمی و رفتاری چهارم، رشد احساس «خود» به عنوان یک بزرگ سال یا یک انسان مستقل و خود راهبر
پنجم، کسب موقعیت بزرگ سالی در گروه اجتماعی یا فرهنگ ششم، رشد کنترل رفتاری خود در تعامل با جامعه. در خصوص طول دوره نوجوانی اتفاق نظر کاملی بین روان شناسان وجود ندارد. آنان طول این دوره را از سیزده سال تا چهارده سال دانسته اند، اما در آثار جدیدتر روان شناسی معمولا سنین 11 تا 13 و 18 تا 20 سالگی را دوره نوجوانی به حساب آورده اند. واقعیت این است که آغاز و پایان و طول این دوره در دختران و پسران، جوامع مختلف و طبقات گوناگون اجتماعی متفاوت است.
این دوران در جوامع ساده تر کوتاه و در جوامع پیشرفته صنعتی طولانی تر است. با وجود چنین تنوعاتی، یکی از جنبه های نوجوانی همگانی است و آن را از مراحل قبلی رشد مجزا می کند: تغییرات جسمانی و روانی بلوغ که از آغاز این دوره نمایان می شود.
ویژگی های کودکان را در پنج گروه سنی از نظر رشد بدنی اجتماعی عقلی و هیجانی شرح می دهیم:
۱- دوره کودکستان از ۳ تا ۶ سالگی
الف- ویژگی های بدنی
– این دسته از کودکان بسیار فعال و پر جنب و جوش بوده و بر حرکات بدنی خود تسلط دارند و فعالیت را به خاطر فعالیت دوست دارند.
– چون این کودکان بسیار تلاش و پر جنب و جوش هستند, های مکرر نیاز دارند اما خودشان چنین نیازی را احساس نمی کنند.
– ماهیچه های بزرگ این کودکان بیشتر از ماهیچه های کنترل دست ها و انگشت ها را پیدا کردند بنابراین در نوشتن, شکل کشیدن. بسته بند کفش و انداختن دکمه های لباس مشکل دارند.
– برای کودکان این گروه سنی بسیار دشوار است که چشمان خود را به اشیای کوچک متمرکز نمایند زیرا و تنظیم اعمال چشم و دست به درستی انجام نمی گیرد و به چشمان آنها صدمه می رساند.
– گرچه بدن کودکان قبل از دبستان التیام پذیر و دارای حالت ارتجاعی است استخوان جمجمه آنها نرم و آسیب پذیر است.
ب- ویژگی های اجتماعی
– بیشتر کودکان دارای یک یا دو دوست بسیار خوب هستند. اما این دوستی ها ممکن است خیلی زود تغییر کنند. کودکستانی ها از نظر اجتماعی انعطاف پذیرند, بین همجنس ها مشاهده می شود.
– گروه هایی که تشکیل بازی میدهند, کوچک تر و سازمان یافته نیستند به این جهت خیلی زود تغییر می کنند.
– درگیری و دعوا در میان این گروه از کودکان فراوان دیده می شود. اما بسیار کوتاه و ناپایدار است و زودتر فراموش می شوند.
– کودکستانی ها به بازی های نمایشی بسیار علاقه نشان می دهند و طرح آنها را اغلب بر اساس قصه های نمایش های تلویزیونی مطرح می کنند.
– در کودکستان کم و بیش آگاهی از نقش های جنسی آغاز می شود.
ج- ویژگی های هیجانی
– نونهالان دوره ی کودکستان
هیجان ها و وقفه خود را آزاد و بدون پرده پوشی آشکار می سازند.
– کودکان این دوره به سبب داشتن نیروی تخیل قوی و وقتی در موقعیت های تازه قرار می گیرند, ترس و نگرانی به ویژه طرح های بی اساس بر آنها چیره می شود.
د- ویژگی های عقلی
– کودکستانی ها در زبان مهارت زیادی دارند این کودکان به ویژه در میان گروه همسالان من صحبت کنم که آنان را به خود جلب نمایند.
نیروی تخیل, سازندگی کودکان این دوره از روش بسیار قوی است.
2- دوره ی اول دبستان از ۶ تا ۹ سالگی
الف- ویژگی های بدنی
– این کودکان هنوز بسیار فعالیت می کنند. چون در این دوره برخلاف کودکستان هر دانش آموز باید آرام و بی سروصدا به کار خودش مشغول باشد, انرژی موجود به صورت عادتهای عصبی مانند: ناخن جویدن, انگشت مکیدن و بیقراری جلوه می کند.
– شاگردانی که در این پایه تحصیلی هستند به استراحت فراوان نیاز دارند و بر اثر فعالیت های بدنی و روانی خیلی زود خسته می شوند.
– کودکان هنوز برای ماهیچه های بزرگ بیش از ماهیچه های کوچک و ظریف خود تسلط دارند.
– تا کودکان به ۸ سال تمام نرسند, چشمانشان هنوز هم سازی کامل ندارند. در نتیجه بسیاری از آنان در مورد حروف چاپی ریز به زحمت می افتند.
– کودکان در این دوره سنی برای ابتلا به بیماری های گوناگون آمادگی بیشتری دارند.
ب- ویژگی های اجتماعی
– ویژگیهای نمایان کودکان در این دوره گزینش دوستان است. بدین معنی که بسیاری از آنان یک یا چند دوست همیشگی برای خود پیدا می کنند و به احتمال زیاد یک یا چند دشمن دائمی خود را نیز شناسایی می کنند.
– کودکان در پایان دوره به بازیهای سازمان یافته در گروه های دیگر روی می آورند و به اجرای قوانین بازی بیش از حد توجه می کنند.
– زدوخورد ها بین پسرها رواج فراوانی دارد, اما بیشتر در باحال فضایی هستند.
– رقابت کاملاً مشهود است, پرحرفی کردن نیز رواج فراوانی دارد.
– موضوع های مورد علاقه پسران و دختران هم در درس و هم در بازی با هم تفاوت دارند. میزان این تفاوت بسیار چشمگیر است.
ج- ویژگی های هیجانی
– شاگردان دبستان نسبت به انتقاد و تمسخر حساسیت نشان می دهند و برای غلبه و شکست و ناکامی با دشواری هایی روبرو می شوند.
– در این دوره کودکان با جدیت می کوشند معلمان خود را راضی و خوشحال نگه دارند.
د- ویژگی های عقلی
– به طور کلی کودکان ۳ سال اول دبستان علاقه فراوانی به یادگیری دارند.
– شور و علاقه این کودکان به صحبت کردن بیشتر از نوشتن است.
۳-دوره دوم دبستان از ۹ تا ۱۲ سالگی
الف- ویژگی های بدنی
– این دوره را باید دوره غلیان رشد بدنی نامید. زیرا بسیاری از دختران و شماری از پسران به زود رسی بلوغ جنسی دست می یابند.
– بسیاری از دختران به بلوغ جنسی می رسند.
کارکردن با اشیای کوچک برای نفرات بی دردسر و شادی آفرین است. نقاشی, موسیقی و کارهای دستی علاقه فراوانی نشان می دهند.
– رشد استخوانها هنوز کامل نشده است به این جهت استخوان ها و رشته های عصبی و عضلانی نمی توانند فشارهای سنگین را تحمل کنند.
ب- ویژگی های اجتماعی
– گروه همتایان, قدرت و رسمیت پیدا می کند و به صورت معیارهای رفتاری و مرجع شناسایی و پیروی جانشین بزرگسالان می شود.
– در نوع علاقه های پسران و دختران تفاوت بیشتری دیده می شود.
– . بازی های تیمی رواج فراوان پیدا می کنند و روحیه و نیروی روانی کودکان بالاتر می رود.
– در این دوره شیفتگی ورزشی و رواج فراوانی پیدا می کند.
ج- ویژگی های هیجانی
– کشمکش یا تعارض میان قانون های گروهی و رسم قاعده بزرگسالان ممکن است دشواری هایی از میل بزهکاری فراهم آورد.
– این دوره از رشد را زیربنای وجدان اخلاقی کودکان نامیده اند و نیاز به بنیادی استوار دارد.
د- ویژگی های عقلی
– کودکان این دوره درباره هر مفهومی نشان می دهند.
– بسیاری از کودکان دبستانی هدف ها و معیارهای دیررس و غیر واقع بینانه را دنبال می کنند و می کوشند به کمال آن راه یابند.
۴- دوره رونمایی از ۱۲ تا ۱۵ سالگی
الف- ویژگی های بدنی
– بیشتر دخترها در این دوره به رشد و بلوغ جنسی دست می یابند اما رشد پسران با یک یا دو سال تاخیر حاصل می شود. به طول قد بعضی از پسران ۱۵ تا ۱۶ سانتیمتر در هر سال افزوده می شود.
– در این دوره همه دختران را بسیاری از پسران به بلوغ جنسی می رسند.
– نوجوانی دوره ی خام دستی است و این امر شاید به علت خود خواهی, رشد ناگهانی و تغییر وضع پسران و دختران است.
– اگرچه در این دوره نوجوانان از سلامت کامل برخوردارند, اما خواب و خوراک و بسیاری از آنان از میزان لازم کمتر است.
بروز رشد جسمی و اولین نشانه های بلوغ، با نوعی تمایل طبیعی برای فاصله گرفتن کودک از بزرگ سالان، بخصوص والدین همراه است. این تمایل می تواند در بستن در اتاق یا حمام توسط کودک و یا محرمانه جلوه دادن تغییرات بدن مشاهده شود. این گونه رفتارهای محرمانه و اختصاصی، نقش روانی ـ اجتماعی مهمی در پایان دادن به وابستگی های کودکانه قبلی به والدین و سایر بزرگ سالان ایفا می کند. با افزایش این فاصله، کودک می تواند با دوستان نزدیک خود راز و رمزهایی را مطرح کند و ارتباط های ویژه دوره نوجوانی را با گروه هم سالان و به دور از والدین و معلمان و دیگر بزرگ سالان به وجود آورد. در کودکان عادی، این فاصله تا آنجا گسترش می یابد که به کشف هویت و جنسیت و سایر جوانب رشد «خود» در آنان منجر شود.
ب- ویژگی های اجتماعی
– نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ ساله می کوشند خود را همرنگ اکثر همتایان خود نشان دهند. از این رو هماهنگی و همرنگی در اکثر دستگاه ها فراوان دیده می شود.
– نوجوانان نظر دیگران درباره خود را مهم می شمرند. بنابراین دوستی ها و دشمنی ها شدت بیشتری پیدا می کنند و دوستان خوب حتی ممکن است به عنوان محرم راز, جانشین پدر و مادر شوند.
ج- ویژگی های هیجانی
– نوجوانان در این دوره سنی از یک سو به جهت دگرگونی های زیستی که هنگام بلوغ آنها دست می دهد و سوی دیگر به علت آنکه نمی دانند آیا باید با آن مانند کودکان و بزرگسالان رفتار کنند, غالباً اخمو و ترشرو هستند و رفتارهای پیش بینی نشده ای از خود بروز می دهند.
– شاگردان برای اینکه بتوانند احساس بی اعتمادی به خود را بپوشانند سروصدا راه می اندازند.
– نوجوانان به علت بی اعتمادی به خویشتن, افرادی می گذشت و خودسر به نظر می آیند.
این دوره برخلاف گذشته به پدران, مادران و معلمان خود با دیدی واقع بینانه می نگرند.
د- ویژگی های عقلی
– در این دوره سنی دانش آموزان مفاهیم مجرد را تا حدود زیادی می فهمند. به این جهت اصول اخلاقی و امور معنوی را می توانند درک کنند.
– گرچه این دسته از نوجوانان می توانند نسبت به دوره های قبل توجه بیشتر و طولانی تر داشته باشند اما اکثر آنها به دلیل آنکه با تجربه ها و واقعیات زندگی آشنایی لازم را پیدا نکرده اند, غالباً به رویاهای خیالی و اندیشه های آرزو پرور خود می پردازند.
۵- دوره دبیرستان از ۱۵ تا ۱۸ سالگی
الف- ویژگی های بدنی
– اکثر دانش آموزان به کمال رشد خود دست می یابند و تقریبا همه به بلوغ جنسی می رسند. تقریباً همه دختران به بالاترین طول رد خود میرسند, بعضی از پسران حتی پس از ۱۸ سالگی ممکن است به رشد خود ادامه دهند.
– بر اثر تراوش غده های خاص. اکثر نوجوانان به رشد جنسی خود دست می یابند و در پایان این دوره یعنی در ۱۸ سالگی به اوج خود می رسند.
این مرحله که هسته اصلی نوجوانی و مشکلات آن است، با رشد بیشتر بدنی و جنسی همراه است و سطح عالی تری از ادراک «خود» را تجلّی می دهد. رشد مغز و توانایی های شناختی نوجوان با درونی شدن حیات عاطفی و ارتباط عمیق تر با گروه هم سالان، جدایی بیشتر ویژگی های روان شناختی نوجوان و باورها و ارزش های او از والدین و بزرگ سالان را به بار می آورد. این جدایی هرچند به ندرت جنبه جدایی مکانی نوجوان با والدین و بزرگ سالان را پیدا می کند، اما معمولا یک جدایی روحی، فکری، ارزشی و رفتاری است و زمینه های ذهنی استقلال را برای او فراهم می آورد.
در همین مرحله، انسجام جنبه های مختلف بدنی و جنسی و تصور از خویش به صورت هویت واحد شکل می گیرد و پاسخ گویی به سوال اساسی «من کیستم؟» به تدریج در ذهن نوجوان تحقق می یابد. در این مرحله، کسب دانش و مهارت های لازم برای اشتغال یا برای ادامه تحصیل، به عنوان یک نیاز مهم در تعلیم و تربیت نوجوانان مطرح می شود.
ب- ویژگی های اجتماعی
– گروه همتایان حاکم به زندگی هستند و اختلاف میان رسوم و ملاک های نوجوانان بزرگسالان بالا می گیرد.
– دختران از نظر اجتماعی از پسران هم سن و سال خود پختگی و بلوغ بیشتری نشان می دهند. دختران دوستان صمیمی و نزدیک کمتری دارند.
ج- ویژگی های هیجانی
– نوجوانان بیانگر انتقال وضع از کودکی به بزرگسالی است. در نتیجه شورش و نابسامانی بیشتر است و کار از دست بزرگسالان خارج, به میل و هوس نوجوانان انجام می گیرد.
– بسیاری از نوجوانان برای دستیابی به آزادی بیشتر, پیوسته با پدر و مادر خود به کشمکش می پردازند.
د- ویژگی های عقلی
– آموزان در این سیل به حد کارایی خیلی نزدیک می شوند. اما بر اثر نداشتن تجربه و معلومات کافی به آنچه می خواهند نمی رسند.
– این دسته از نوجوانان خود را مسئول تعیین فلسفه زندگی و گزینش شیوه های اخلاقی, سیاسی و مذهبی می دانند.
توصیه ی روانشناس
والدین گرامی و دبیران و معلمان دلسوز, آگاهی داشتن به تمام مراحل سنی و بینش کافی درباره تمامی مراحل رشد از کودکی و نوجوانی و جوانی که در بالا به آن اشاره شد, به شما کمک خواهد کرد تا در برخورد مناسب, شیوه های تربیتی و پرورشی مناسبی را در پیش گیرید و تاثیرات آن را در رفتار و کردار کودکان و نوجوانان به وضوح مشاهده کنید. یقیناً دانستن این نکات و ویژگی ها شما را به سر منزل مقصود رهنمون خواهد ساخت.
با تشکر از توجه شما