آبخیزداری راهکار نجات طبیعت
علم آبخیز داری در اوایل قرن بیستم و عمدتا به دلایل زیر پا به عرصه نهاد:
1-کسب دانش و آگاهی بیشتر در مورد چرخه هیدرولوژی و عملکرد آن.
2-افزایش جمعیت و فشار بر منابع طبیعی و اراضی و منابع آب.
3-افزایش بیش از حد مصرف آب و لزوم تامین منابع آبی بیشتر.
4-بروز مشکلات جدید و پیچیده تری همچون آلودگی منابع آب، وقوع سیلاب،افت منابع آب زیرزمینی و …
برای بیان تعریف آبخیزداری باید در ابتدا معنی حوضه آبخیز را بدانیم:(با ض نوشته می شود؛ واژه تصویر اشتباه است)
آبخیز معادل انگلیسی watershed می باشد.
حوضه آبخیزعرصه ای است که روان آب ناشی از بارش روی آن توسط آبراهه ها جمع آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می شود. به عبارتی دیگر حوضه آبخیز تمامی سطحی را در بر می گیرد که آب های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می یابد.
به بیان علمی تر، آبخیز، واحدی هیدرولوژیک است که به عنوان واحد فیزیکی, بیولوژیکی, سیاسی, اجتماعی و اقتصادی برای طراحی و مدیریت منابع طبیعی (آب, خاک, پوشش گیاهی) پذیرفته شده است. به عبارت دیگر آبخیز منطقه ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی میشود.
حوزه های آبخیز در سه بخش «بالا دست، میانی، و پایین دست» دسته بندی می شوند.
حوزه بالا دست: مناطق شیبدار و کوهستانی را شامل می شود.
حوزه میانی: شامل مناطق آبرُفتی با شیب کم و قابلیت نفوذ آب به سفره های آب زیرزمینی است.
حوزه پایین دست: شامل جلگه ها و دشت ها
بر اساس تقسیمات مرکز مطالعات منابع آب، عرصه حوضه های آبخیز کشور شامل شش ابرحوضه برابر با مساحت کل کشور است که هر یک از این حوضه ها خود به حوضه های کوچک و تا چندین رده نیز کوچک تر تقسیم می شوند.
آبخیزداری معادل واژه انگلیسی Watershed Management به معنای مدیریت آبخیز می باشد.
تعاریف زیادی برای آبخیزداری وجود دارد:
آبخیزداری یعنی تغذیه سفره آب های زیرزمینی و افزایش تولید محصول آبخیزداری یعنی بهره گیری از دانش و تجربه در یافتن راه های پیشگیری و رویارویی با فرسایش خاک و سیلابهای مخرب آبخیزداری یعنی حفظ و احیاء آبخیزهای بحرانی آبخیزداری یعنی بهره برداری کامل از سرمایه گذاریهای هنگفت مالی در منابع اقتصادی کشور آبخیزداری یعنی بهره برداری مناسب و درست از منابع طبیعی و کشاورزی حوزه های آبخیز آبخیزداری یعنی تقویت پوشش گیاهی و کاهش زیان های سیل های ویرانگر
آبخیزداری علم و هنر برنامه ریزی مستمر و انجام اقدامات لازم برای مدیریت منابع حوضه های آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آب و خاک است؛ به عبارت دیگر آبخیزداری طراحی و مدیریت حوضه به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب و خاک است.
تعریف آبخیزداری بر اساس اطلاعات سازمان جنگل ها
(اهداف آبخیزداری):
تحت کنترل درآوردن عملیات کشاورزی ، دامپروری ، ساختمان سازی ، راهسازی ، قطع درختان و به طور کلی هرگونه عملی چه مفید و چه مضر ، چه مثبت و چه منفی ، ارزیابی آنها و توجه به وضعیت آبخیز براساس خصوصیات زمین شناسی ، خاک شناسی ، پوشش گیاهی ، اقلیم شناسی ، هیدرولوژی و ارائه رهنمودها و پیشنهادها جهت اجرا و مدیریت صحیح در مورد همه عوامل طبیعی و زیستی هر اکوسیستم در واحدهای طبیعی خاص و اعمال مدیریت بر روی عواملی که در توزیع آب و کیفیت هیدرولوژیکی تاثیر دارند ، تا به صورت مطلوب وعلمی ، خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ گردد.
برای تشکیل هر ۲۵ میلی لیتر خاک چیزی حدود ۳۰۰ سال زمان لازم است
وقتی بشنویم که رودخانه زرد چین سالانه ۱۷۵۰ تن خاک حمل می کند، وقتی می شنویم رودخانه سفید رود در هر دقیقه ۶۰تن خاک و رسوب در پشت سد سفیدرود جمع می کند وگنجایش سد سفید رود از 1/8 میلیارد متر مکعب به ۹۰۰ میلیون متر مکعب رسیده است، به اهمیت کار آبخیزداری بیشتر پی می بریم و این جز لطمه به عرصه سد سازی و عرصه اقتصادی کشور نمی تواند باشد .آبخیز داری با کنترل فرسایش در حوضه های آبخیز از این معضلات پیشگیری می کند.
اهمیت آبخیزداری در کنترل فرسایش خاک
یک پروژه ساده آبخیزداری از چند مطالعه مستقل تشکیل شده است که هر کدام کارشناس مربوط به خودش را می خواهد: ۱) مطالعه فیریوگرافی: بررسی خصوصیات ظاهری آبخیز ۲) مطالعه هواشناسی: بررسی اقلیم منطقه ۳) مطالعه هیدرولوژی: بررسی آبهای موجود در منطقه ۴) مطالعه خاک شناسی: مطالعه انواع خاکهای موجود در منطقه وپتانسیل های آن ۵) مطالعه زمین شناسی: بررسی جنس و نوع سازندها و برخی عوامل مورفولوژیکی و قدمت سازندها وعوامل تشکیل آنها. ۶) مطالعه فرسایش و رسوب: بررسی انواع فرسایش در حوضه و فرسایش پذیری وپتانسیل رسوبگذاری رودخانه ۷) مطالعه پوشش گیاهی: تیپهای مختلف گیاهی منطقه و برنامه چرا و شدت چرا را تعیین می کند و درصد وجود کلاسهای مختلف را در حوضه مشخص می کند. ۸) مطالعه اقتصادی: بررسی شاخص های اقتصادی و ارزیابی اقتصادی طرح ۹) مطالعه کشاورزی واجتماعی: به بررسی عوامل کشاورزی و اجتماعی آبخیز نشینان می پردازد,شاخصهایی از قبیل: جمعیت, تعداد خانوار, چگونگی کسب درآمد, تعداد دام,انواع محصولات کشاورزی منطقه و… در این مطالعه بررسی می شود.
۱۰) عملیات بیولوژیک: به ارائه طرح های کاشت نهال, بذر کاری و… برای حفظ عرصه طبیعی آبخیز(از نظر پوشش گیاهی) وبهبود وضعیت آن , وتثبیت بیولوژیک خاک از طریق پوشش گیاهی می پردازد. ۱۱) عملیات مکانیکی: ارائه طرح هایی از قبیل احداث بندهای خاکی, گابیون, خشکه چین وعملیات ذخیره نزولات آسمانی از طریق احداث فارو, تراس وبانکت بندی در این مجموعه می باشد. ۱۲) تلفیق: به تعبیری عصاره مطالعات فوق می باشد که طرحی جامع وکلی ارائه میدهد وتعیین واحدهای کاری همگن از بخش های تلفیق به حساب می آید که در آن نقشه های تهیه شده از هر گزارش روی هم قرار می گیرد و پلیگون های حاصل به عنوان واحدکاری معرفی می شوند.
انواع عملیات آبخیزداری
بندهای چپری
این بند ها توسط چوب ، سرشاخه درختان و یا پایه های فلزی و تور سیمی جهت کنترل فرسایش و رسوب در آبراهه های کوچک ساخته می شود .
بند های خشکه چین
این بند ها توسط سنگ در آبراهه های کوچک جهت کنترل سیل وفرسایش و رسوب ساخته می شود.
بندهای گابیونی
این بند ها در آبراهه های بزرگتر در جهت کنترل فرسایش و رسوب و کنترل و مهار سیلاب ساخته می شود .
مصالح مورد استفاده سنگ و توری گابیونی می باشد.
بند های خاکی
بند های خاکی جهت کنترل هرز آبها و تغذیه مصنوعی در آبراهه ها ساخته می شوند. در آبراهه های فصلی عموماً بندهای خاکی غیرتراکمی با ارتفاع مفید 3-5 متر و در آبراهه های بزرگتر بندهای خاکی تراکمی با ارتفاع مورد نیاز احداث می شود.
بندهای سنگ و سیمان
این بند ها جهت انحراف آب ، کنترل هرز آبها ، کنترل سیل و فرسایش و رسوب در انواع آبراهه ها ساخته می شوند .
مصالح مورد استفاده شامل سنگ و سیمان می باشد.
بانکت بندی
عملیات بانکت بندی در اراضی شیب دار که دارای عمق کافی خاک باشند، جهت کنترل فرسایش و هرز آب اجرا می شوند . شیارهای بانکت بر روی خطوط تراز با فاصله و عمق مناسب احداث می شوند.
تراس بندی
یعنی سکوبندی و پله پله کردن اراضی شیبدار ، که برای جلوگیری از فرسایش خاک و سهولت در امر زراعت و آبیاری انجام می شود .
احداث دیواره حائل حاشیه رودخانه ها
این عملیات به منظور حفاظت از اراضی حاشیه رودخانه و کنترل فرسایش و رسوب انجام می شود و شامل عملیات خاکی و سنگی می باشد ( تورگابیون ، خشکه چین ، سنگ و سیمان و …) .
علوفه کاری
این عملیات به منظور افزایش تولید علوفه درانواع اراضی آبی ، دیم و توسط انواع گونه های علوفه ای زراعی و مرتعی انجام می شود .
نهالکاری
این عملیات به منظور کنترل فرسایش و تثبیت انواع سازه های احداثی در حوزه های آبخیز توسط انواع گونه ها بخصوص گونه های مثمر انجام می شود . از اهداف دیگر این پروژه افزایش درآمد و اشتغال زائی می باشد .
کاشت گونه های درختی به دو صورت بذرکاری و نهالکاری انجام خواهد شد .
پخش سیلاب
این پروژه عموماً در قالب عملیات خاکی جهت استفاده از هرز آبهای فصلی تغذیه سفره های آب زیرزمینی انجام می شود . از اهداف دیگر آن جلوگیری از خسارت ناشی از سیل و تقویت پوشش گیاهی می باشد.
موکاری
این پروژه جهت حفظ و ذخیره نزولات ، کنترل فرسایش ، افزایش درآمد و اشتغال زائی در سطح حوزه های آبخیز و در مناطق مستعد انجام می شود . حفر کانال با ابعاد مناسب ، کاشت قلمه مو و حفظ و نگهداری از مراحل اجرای این پروژه می باشد .
عملیات احیاء و اصلاح مراتع
این عملیات به منظور تقویت پوشش گیاهی و افزایش علوفه مراتع، کنترل فرسایش و رسوب در سطح اراضی مرتعی انجام می شود. حفاظت و قرق، بذرکاری، بذر پاشی، کپه کاری و بوته کاری از روشهای مختلف اجرای این پروژه هستند.
علل و عوامل موفقیت آبخیزداری
1. مخاطب محوری، مشارکت پذیری و اصل قرار دادن خواست و معیشت مردم و بهره برداران و ذی نفعان
2. سیستم اداری نهادینه شده فنی، جوان و عاری از بروکراسی دست و پاگیر ادارات و سازمان های سنتی
3. تاکید بر حرکت پائین به بالا و مشارکتی و تضعیف اقدامات شکلی و ظاهر سازی و توانمندسازی و همراهی بهره برداران و ذی نفعان
4. اجرای طرح ها و اولویت ها به صورت متناسب با فرهنگ بومی و طبیعت و قابلیت محلی و تلفیق با علوم جدید
5. عدم تحمیل هزینه های گزاف و اجرای آن در زمان بسیار کم به کمک مردم و متقاضیان
6. استفاده از کلیه ظرفیت های به وجود آمده در جهادسازندگی برای ارتباط با مردم محلی و بهره برداران
7. تاکید بر مطالعه و تحقیق متناسب با شرایط طرح ها و پروژه ها و نظارت و ارزشیابی و انتقال دانش محلی و منطقه ای و بین المللی
8. انگیزه مندی کارشناسان و کارکنان به دلیل فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی
9. همراه بودن فعالیت های آبخیزداری در راستای منافع مردم و بهره برداران و اعتماد متقابل
10.اتخاذ رویکردهای اجتهادی، نوگرایی و دینامیک و پویا در آبخیزداری و کنار گذاشتن روشهای منسوخ و تاریخ گذشته و ناکارآمد
علل و عوامل عدم موفقیت در توسعه آبخیزداری
1. نهادینه نشدن روش ها و برنامه ها و وجوه موفقیت آبخیزداری در بدنه مدیریت و برنامه ریزی کشور
2. فقدان قوانین و ضوابط و دستورالعمل های منسجم و مدون
3. عدم توجه کافی به توانمندسازی جوامع محلی و ایجاد تشکل های مردمی بهره برداران و بخش غیر دولتی
4. عدم توجه کافی به تبلیغ و ترویج و فرهنگ سازی سیستماتیک آبخیزداری
5. مقاومت دستگاههای سنتی در مقابل فعالیت های دینامیک و پویای آبخیزداری
6. عدم توفیق در هماهنگ کردن فعالیت های فرابخشی
7. فقدان جایگاه مناسب تشکیلاتی
8. عدم تناسب اعتبارات با وسعت و گستردگی کار و عدم توجه جدی دولت به بخش آبخیزداری، کشاورزی و منابع طبیعی بطور عام.
ایران کشوری است که عموما تحت تاثیر رخدادهای حدی اقلیمی است که حد بالای آن سیلاب و حد پایین آن خشکسالی است و خشکسالی و سیل هایی که در سال های اخیر درکشور رخ داد، بیانگر این شرایط حدی است. فعالیت های آبخیزداری جزو راهکارهای موثر و زیربنایی در زمینه پیشگیری از پیامدها و خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی است چراکه می توان از طریق آن در دوران ترسالی بارش های مازاد را ذخیره کرد و در زمان حاکمیت خشکسالی با هدایت بهینه و بهره وری از حداقل بارش تبعات خشکسالی را به حداقل رساند.
فرونشست زمین نیز یکی دیگر از پدیده ها و چالش هایی است که بسیاری از دشت های کشور را درگیر کرده و یکی از راه های مقابله با این پدیده که عمدتا براثر برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و کاهش این منابع آبی رخ می دهد نیز اجرای عملیات آبخیزداری است. با اجرای عملیات آبخیزداری و عملیات پخش سیلاب در شرایط پرآبی می توان سفره های آب زیرزمینی را تغذیه کرد تا این منابع آبی در شرایط خشکسالی نیز از حد مطلوبی آب برخوردار باشند.
از طرفی دیگر ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است که متوسط بارندگی در آن کمتر از یک سوم متوسط بارش جهانی است بنابراین ضرورت دارد به عملیات آبخیزداری به عنوان راهکاری برای حفظ و مدیریت منابع آب و خاک در کشور توجه بیشتری شود.
با توجه به دستاوردها و آثار فراوان آبخیزداری در توسعه و آبادانی کشور، آبخیزداری در حال حاضر سخت ترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد، چون فردا خیلی دیر خواهد بود. چنین شرایطی، اقدام انقلابی و شجاعانه در به وجود آوردن تحول در سیستم آبخیزداری و منابع طبیعی به کمک مجموعه جهادی آبخیزداری کشور، تنها راه چاره است.
آبخیزداری الهی ترین نگاه به طبیعت است وآبخیزدار را میتوان پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق ومطالعه علمی حوضه آبخیز, به تعبیری دردهای یک حوضه را شناخته, ودرجهت درمان آن برنامه ریزی می کند.آبخیزداری با نگاهی خدا گونه عرصه طبیعت را برای زیست و بهره برداری انسان مهیا میکند.شاید این تعابیر کمی اغراق آمیز به نظر برسد, اما میشود تمام علوم را هدیه ای از جانب خدا برای حکومت بر کره خاک دانست.
martaa-abkhiz.blogfa.com
217.219.104.230
knowclub.com
darram.blogfa.com
manabelenjan.blogfa.com
abkhiz-ir.blogfa.com
basin.blogfa.com
isna.ir
tasnimnews.com
frw.ir
watershedengineering.blogfa.com
yjc.news
what.splus.ir
www.tahririeh.com
منابع