نگاه به علم از دیدگاه قران و احادیث



موضوع:

نگاهی به علم از دیدگاه قرآن و احادیث

استاد راهنما:

نام دانشجویان:

فهرست مطالب
مقدمه
علم در قرآن
ارزش علم
اهمیت علم
جایگاه علم
آثار برکات علم
انواع علم
بهترین علم
منابع

چکیده
این مجموعه که پیش رویتان قرار دارد، کاری است تحقیقاتی در مورد علم، این مقاله تحقیقاتی علم را از منظر قرآن و احادیث و روایات مورد بررسی قرار داده است. همه ما می دانیم که علم و دانش از اهمیت و جایگاه ویژه ای در دین و آئین ما برخوردار می‎باشد آیات فراوان و احادیث و روایات زیادی در این مورد نقل شده است؛ از طرف دیگر علم و دانش استوارترین وسیله ای است که امور اجتماعی و وضعیت زندگی ما را به خوبی اداره می کند و بر آدمی لازم است که تا آن جا که توانایی دارد در این راه قدم بگذارد و از این نعمت الهی که به ما ارزانی شده به نحوه شایسته بهره ببرد. به همین خاطر هدف این مجموعه اینست که تا جایی که امکان دارد جایگاه و ارزش و اهمیت علم را از طریق آیات و روایات و همچنین احادیث برای خوانندگان آشکار سازد. این مقاله از هفت قسمت تشکیل شده است و در هر قسمت آیات و احادیث مربوط به آن نقل شده است. به عنوان مثال قسمت اول در مورد علم در قرآن است. در این قسمت آیاتی از قرآن کریم که مربوط به علم می‎شود جمع آوری شده است و در این بخش نوشته شده است و یا مثلاً در قسمت جایگاه علم، احادیث و روایات مربوط به این بخش از منابع مختلفی جمع آوری شده است و در این قسمت نوشته شده است. در واقع هدف کلی این مجموعه این بوده است که علم که اینهمه در موردش تاکید شده است را از جنبه های مختلف به خوانندگان عزیز بشناسد. این چند جمله چکیده ای بود در مورد معرفی این مجموعه مقاله که انشاء ا… مطالعه خواهید کرد.

مقدمه
علم چیست؟ اگر به ظاهر کلمه نگاه کنیم از سه حرف ساده تشکیل شده است. اما همین کلمه ساده در خودش معنای وسیع و گسترده ای دارد. علم در فرهنگ دهخدا به معنای دانستن، تعیین کردن، دریافتن، ادراک، استوار کردن، انفاق، معرفت دقیق و با دلیل بر کفیات مهینه و یا حضور معلوم نزد عالم، دانست و یقین، معرفت و هر چیز دانسته، دانش و آگاهی و معرفت و شناسائی، هنر، فضل، به کار رفته است. در فرهنگ دهخدا در بعد از معنای علم سخنانی از شاعران و بزرگان ادبی در این مورد بیان شده که به اختصار چند مورد از آنها را ذکر می کنیم. مثلاً ابوالفضل بیهقی گفته: ما را از علم خویش بهره دادی و هیچ چیز دریغ نداشتی تا دانا شدیم. یا در کتاب کلیله و دمنه آمده است، طلب علم و ساختن توشه آخرت از مهماتست خواجه عبدا… انصاری می گوید: علم بر سرتاج است و مال بر گردن غل …
در فرهنگ دهخدا علم آموختن به معنای تعلیم دادن دانش، یاد دادن علم به دیگران آمده است. در ادامه این مطلب سنائی شاعر بزرگ گفته است و چو علم آموختی از حرص آنکه ترس، کاندر شب- چو دزدی با چراغ آید، گزیده تر برد کالا.
در فرهنگ دهخدا علم دارای تقسیمات زیادی است که به چند نمونه از آنها به صورت فهرست وار اشاره می کنم. علم احجار، علم اخلاق، علم ادب، علم ادیان، علم استخراج (بیان احکام به واسطه قواعد نجومی یا رملی)، علم انشاء (مطالب را نیکو و فصیح نوشتند)، علم اندازه (هندسه)، علم با کار (علمی که عمل شود)، علم بدیع، علم بلاغت هر چند مورد دیگر، … اگر بخواهیم همه آنها را ذکر کنیم در اینجا نمی گنجد.
علم در فرهنگ معین هم علاوه بر معناهایی که در فرهنگ دهخدا آمده است به معنای ادراک مطابق یا حصول صور اشیا نزد عقل چه آنکه نفس معلوم باشد که علم حضوری است و یا به واسطه معلوم باشد که علم حصولی است. علم نوریست مقتبس از مشکات نبوت در دل بنده مومن که بدان راه یابد بخدای یا به کار خدای یا به حکم خدای.
علم در فرهنگ معین هم تقسیمات به خصوصی دارد که به چند نمونه از آنها در ذیل اشاره شده است.
– آخرت (علمی که به فساد بودن فاسد نشود و آن علم تامین سعادت آخرویست)، – اجمالی (علم به اشیا در مقام اجمال)، سیر اخلاق (علم اخلاق)، – ادنی (علم طبیعی)، – اعلی (علم الهی)، – اقوال (علم به قواعد سخن گفتن، – برهان (علم منطق) و …
اما خود علم در زبان فارسی و عربی بود و معنای متفاوت به کار برده می‎شود و غفلت از این دو نوع کاربرد اغلب به مطالعاتی عظیم انجامیده است، 1- معنای اصلی و نخستین علم، دانستن در برابر ندانستن است به همه دانستینها صرف نظر از نوع آنها علم می گویند و عالم کسی را می گویند که جاهل نیست. مطابق این معنا اخلاق، ریاضیات، فقه، دستور زبان، مذهب، زیست شناسی و نجوم همه علم اند و هر کس یک یا چند رشته از آنها را بداند عالم دانسته می‎شود.
خداوند به این معنا عالم است، یعنی نسبت به هیچ امری جاهل نیست و برای او مساله مجهولی وجود ندارد. محتوای قرآن به این معنا علمی است یعنی که مجموعه یی از دانستنی هاست و هر کس آنها را بداند عالم به قرآن است. همه فقها عالم اند و هر کس از خدا و صفات و افعال او آگاهی داشته باشد نیز عالم است، دیده می‎شود که در دین معنای علم در برابر جهل قرار می‎گیرد، کلمه KNOWLEDGE در انگلیسی CONNALSSANCE در فرانسه معادل این معنای علم اند. 2- کلمه علم در معنای دوم منحصراً اگر بدانستنی هایی اطلاق می‎شود که از طریق تجربه مستقیم حسی بدست آمده باشند. علم در اینجا در برابر جهل قرار نمی گیرد بلکه در برابر همه دانستنیها قرار می‎گیرد. که مستقیماً از آزمون حسی برنمی خیزند. اخلاق (دانش خوبی ها و بدیها) متافیزیک (دانش احکام و عوارض هستی مطلق) عرفان (تجارب درونی و شخصی) منطق (ابزار هدایت فکر)، فقه، اصول، بلاغت و … همه بیرون از علم به معنای دوم آن قرار می گیرند. و همه به این معنا غیرعلمی اند. کلمه science در انگلیسی و فرانسه معادل این معنای علم اند. دیده می‎شود که علم در این معنای بخشی از علم به معنای اول را تشکیل می‎دهد و به سخن دیگر علم تجربی نوعی از انواع دانستنیهای بسیاری است که در اختیار بشر می‎تواند قرار گیرد.
رشد علم به معنای دوم عمدتاً از آغاز دوره ی رنسانس به بعد است در حالیکه علم به معنای مطلق آگاهی (معنای اول) تولدش با تولد بشریت هم آغاز است. این بود مختصری از معنای علم در دو زبان فارسی و عربی. حالا که معنای علم تا حدودی روشن شده ببینیم که چرا علم تا این اندازه در دین ما و در قرآن از اهمیت والایی برخوردار است. و اینهمه آیه و حدیث در مورد آن آمده است.
خدای متعال دانش را سبب کلی برای آفرینش همه عالم علوی و منطقی قرار داده و این اندازه از جلالت و فخر در حق دانش کافی است که خدای در کتاب حکمش از نظر بینائی و یادآوری ارباب معرفت می فرماید و خدا کسی است که هفت آسمان را ایجاد فرموده، و از زمین مانند آسمان آفریده، و امر خود را میان آنها فرو فرستاد، تا بدانید که خدا بهر چیزی توانا است و دانش او بهر چیزی احاطه دارد، همین آیه بر شرافت علم کافی است، بویژه علم توحید که اساس هر علم و مدار هر دانش است، خدای متعال دانش را بالاترین شرافت و بزرگترین عزت برای فرزند آدم قرار داده و نخستین سنتی که پس از آفرینش و ظهور او از کتم عدم بیضا و نور وجود است نهاده نعمت دانش است، چنانچه د سوره علق که اولین سوره منازله پیمبر اوست می فرماید: (اقرا اسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربک الاکرم، الذی عَلم بالقلم، نیکو تدبر کن چگونه افتتاح فرموده کتاب خود را که باطلی در او نیست و از جانب حکیمی فرو فرستاده شده که شبهه در کلام او راه ندارد به نعمت ایجاد، از آن پس نعمت دانش را بر بشر خوانده، و اگر نعمت و منتی بعد از نعمت ایجاد بالاتر از دانش بوده، خدای بدین نعمت بزرگ اختصاص نمی داد و در این آیه علاوه بر آنکه حسن براعت و دقائق معانی و حقایق بلاغت را مراعات فرموده، نور هدایت و راه دلالت به صراط مستقیم را منوط به علم دانسته.
خدای متعال در قرآن میان نعمت دسته جمع فرموده خبیث، طبیب، کور و بینا، تاریکی و روشنی، بهشت و دوزخ، گرمی و سردی، و هرگاه تفسیر این موضوع را با تدبر درک کنی خواهی فهمید که مراد از همه علم است.
خداوند پیغمبر خود را با آنکه در علم و حمت به بینهایت رسیده بود مامور به تقاضای علم و دانش فرموده که در سوره طه آیه 113 به این موضوع اشاره فرموده (و قُل ربِّ زدنی عِلما) این چند جمله اندکی بود از فضیلت علم و دانش که خدای متعال در قرآن بیان فرموده. اما تنها در قرآن اشاره نشده بلکه در احادیث پیامبر اکرم (ص)، ائمه معصومین (علیهم السلام) به این مورد تائید فراوان شده است در زیر به چند نمونه از این احادیث به اختصار پرداخته شده است.
پیغمبر اکرم فرموده: اگر در حق هر کس خدای متعال آهنگ خیر و نیکی عطا فرماید او را فقیه در دین نماید. همچنین در جای دیگر می فرماید: فراگرفتن دانش سنت است بر هر مرد مسلمان. صفوان بن عسال گفت خدمت پیغمبر (ص) مشرف شدم آن حضرت در مسجد جلوس داشت و بر برد قرمز رنگی تکیه فرموده بود، عرض کردم آمدم دانش فراگیرم، فرمود آفرین به طالب دین، زیرا طالب علم را فرشتگان به بالهای خود احاطه کنند، سپس بعضی از آنها بر بعضی دیگر از کثرت محبتی که به دانش دارند بالا روند تا به آسمان دنیا رسند این بود روایتی از پیامبر در مورد اهمیت و برتری علم از زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله). هر چند این احادیث زیاد است اما در اینجا نمی گنجد که همه اینها را ذکر کنیم و لذا به همین چند مورد بسنده می کنیم.
اما بعد از این مطالب نگاه مختصری داشته باشیم به تاریخ علم و طبقه بندی آن در ایران. آنچه که از نوشته ها و مطالب موجود در کتابها به دست می آید، نشان می‎دهد که از حدود هزاره های سوم پیش از میلاد در برخی از جوامع متمدن واقع در جنوب غربی ایران فضای علمی وجود می داشته است. البته جو علمی آن زمانها به صورت امروزی نبوده است بلکه محدود به نیایشگاهها و حلقه های متشکل از کاتبان معابد بوده. اما علیرغم محدود بودن فضای علمی در آن زمان، اندیشه ها و ابداعات چشمگیری در علوم ریاضی و ستاره شناسی و هندسه در همان حلقه های علمی نضج گرفت. نمونه این مورد می‎توان به پیشرفت کاتبان شوشی و سومری در جبر و حساب و مثلثات و ستاره شناسی که بدان نائل آمدند گواهی داد. با توجه به این مطالب می‎توان نتیجه گرفت که در دوره های باستان هم فضای علمی وجود داشته است، هر چند اطلاعات زیادی در مورد آنها نداریم اما همین چند مورد را می‎توان دلیل عمده ای برای اثبات مطلب خود در نظر گرفت. از سنتهای ایران باستان و از دوران پیش از اسلام در طبقه بندی علوم اطلاعات بسیار مختصری در دست داریم و تقسیم بندیهایی را که از طبقات اجتماعی مردمان در زمان جمشید پادشاه پیشدادی انجام گرفته شاید بتوان گونه ای گروه بندی اولیه در این زمان به شمار آورد. در اوستای زردشت نیز تا در جائی که سخن از پزشکی و انواع درمان دهندگان آورده به تقسیم بندی های چندگانه طبیبان (شفادهندگان روانی، داروپزشکان، و جراحان) اشارت رفته است.
در ایران دوره اسلامی، نخستین طبقه بندی های جامع از علوم، که آن را باید اولین طبقه بندی در جهان اسلامی نیز دانست، از اوایل سده چهارم هچری با اثر گرانقدر فارابی در این زمینه (یعنی کتاب احصاء العلوم)، انجام گرفته است. در همان عصر نیز گروه اخوان الصفا در رسائل خویش طبقه بندی های دیگری از دانشها ارائه دادند و به گونه ای منسجم انواع دانشها را بر طبق طرحی آرمان مند دسته بندی نمودند. البته تقسیم بندی ها و طبقه بندی های دیگر توسط نویسندگان و اندیشمندان دیگری انجام گرفت که در اینجا به صورت فهرست وار به ذکر آنها پرداخته شده است. 1- دانشنامه مفاتیح العلوم، خوارزمی 2- جامع العلوم از فخر رازی 3- دره التاج لغره الدجاج از قطب الدین شیرازی 4- نفایس الفنون فی عرایس العیون از شمس الدین محمدبن محمود آملی 5- کشاف اصطلاحات الفنون از محمد تهانوی … در اینجا برای نمونه طبقه بندی فارابی ذکر شده است.
فارابی با نوشتن کتاب احصاء العلوم هدفش این بود که علوم متداول تا آن زمان را به گونه ای نظام یافته برشمارد و هر یک را به اجمال توصیف نماید. فارابی در انجام این کار به توفیق مهمی دست یافت که کار کوتاه اما پرارزش او بعداً سرمشقی برای اندیشمندان دیگر گشت.
فارابی کتاب احصاء العلوم را به پنج فصل تقسیم کرده که جمعاً شامل هشت علم می‎باشد به این ترتیب: 1- علم زبان، 2- منطق، 3- علم تعالیم (ریاضیات)، 4- علم طبیعی، 5- علم الهی، 6- علم مدنی، 7- علم فقه، 8- علم کلام. از دیدگاه دیگر، فارابی علوم را به دو بخش، یکی علوم نظری و دیگری علوم عملی تقسیم نموده است. علوم نظری در این تقسیم بندی شامل ریاضیات، علم طبیعی، علم الهی (یا مابعدالطبیعه) می‎باشد. علوم علمی در تقسیم بندی فارابی به دو بخش علم اخلاق و علم سیاست تقسیم گردیده است. این بود مختصری در مورد تقسیم بندی فارابی در علوم.

علم در قرآن
1- خدائی که هفت آسمان را آفرید و زمین را همسان با آن خلق کرد تا فرمانش میان این دو پدیده شگرف فرود آید. هدف این است که از علم و بصیرت برخوردار گردید، بصیرتی که شما را به قدرت و توانائی همه گیر و گسترده خداوند رهنمون باشد. (سوره طلق، آیه 12).
2- ای پیامبر، بنام پروردگارت خواندن را آغاز کن، پروردگاری که آفریننده است. انسان را از خون بسته و لخته شده آفرید. بخوان ای پیامبر، و پروردگار تو کرامتش نامحدود است از آن جهت که با خامه و قلم، بشریت را با علم و دانش آشنا و مانوس ساخت. (سوره علق، آیه های 1-4).
3- و پروردگار تو، کرامتش نامحدود است از آن جهت که با خامه و قلم، علم و آگاهی را به وی ارمغان داده [و از این رهگذر، کرامت والای خود را در مورد انسان به کار داشته است. (سوره علق، 3-5).
4- در جمع بندگان الهی، فقط علما هستند که ترس و بیم از خداوند و حس تقوی پرهیزکاری در دل آنها راه دارد. (سوره فاطر، آیه 28).
5- کسی که از حکمت و دانش و استحکام در اندیشه و گفتار و رفتار برخوردار گردد به خیر و برکت فراوانی دست یافته است. (سوره بقره، آیه 272).
6- آیا آنانکه با سلاح علم مجهزند و افرادی که با جهل و نادانی است به گریبانند با هم برابرند [آیا می‎توان این دو دسته را در یک رده قرار دهیم و با یک دید به آنها بنگریم؟] صرفاً اندیشمندانند که تفاوت عظیم و بعد مسافت معنوی این دو گروه را درک می کنند و امتیاز میان آنان را باز می یابند. (سوره زمر، آیه 9)
7- بگو، خدا و کسانی که از علم و آگاهی نسبت به کتاب آسمانی برخوردارند بعنوان گواه میان من و شما کافی و بسنده اند. (سوره رعد، آیه 43)
8- خدا به آنان که در جمع شما جامعه بشری، به حق ایمان آوردند و نیز به آنان که از علم و دانش بهره مند هستند، رفعت مقام اعطا می کند [تا در خلل چنین مقام رفیعی از سایر مردم، ممتاز باشند]. (سوره مجادله، آیه 12)
9- آنانکه گام های راسخ و نافذی را در پهنه علم برداشتند و بدون فضا و محیط علمی راه یافتند می گویند، سراپای قرآن را باور می داریم. (سوره آل عمران، آیه 7)
10- حقا گروهی که پیش از آن، از علم بهره مند گشتند- آنگاه که آیات خداوند بر آنان خوانده شود- با چانه خویش بر زمین فرو افتند و گریستن را آغاز کنند و خداوند قرآن، بر خشوع و زاری و انعطاف آن ها بیفزاید. (سوره بنی اسرائیل، آیه 107 تا 109)
11- بلکه قرآن، نشانه های روشن و آشکاری است در سینه های مردمی که علم و دانش به آن ها ارزانی شده است. (سوره عنکبوت، آیه 49)
12- (خدا) به آدم نام ها همه را آموخت، سپس حقایق آنها را در نظر فرشتگان پدیدار ساخت و گفت که اگر راست می گوئید، نامهای این چیزها را به من بازگویید، فرشتگان گفتند: پاک خدایا، ما را دانشی نیست جز آنچه خود به ما آموختی، تویی دانای حکیم، آنگاه خداوند گفت: ای آدم! آنان را از نامها و حقیقتها آگاهی ده؛ پس چون آدم فرشتگان را آگاه ساخت، خداوند گفت: آیا به شما نگفتم که من نهان آسمانها و زمین را می دانم، و از آن چه آشکار می سازید یا پنهان می‎کنید آگاهم. (سوره بقره، آیات 33 و 31)
13- او است آن که در میان آن درس ناخواندگان فرستاده ای از ایشان برانگیخت، آیات او را برخواند، و آنان را پاکیزه سازد، و کتاب و حکمت آموزد؛ هر چند از آن پیش در گمراهی آشکار فرو بودند. (سوره جمعه، آیه 2)
14- (خداوند) به هر کس که خواهد حکمت می دهد، هر که به او حکمت ارزانی شود نیکی فراوان به او داده شده؛ و جز خردمندان یادآور نگردند و پند نگیرند. (سوره بقره، آیه 269).
15- بگو پروردگارا بر مراتب دانش و بینشم بیفزا. (سوره طه- آیه 113)
16- (ای زنان پیامبر!) آیات خدا و حکمتی را که در خانه های شما تلاوت می‎شود به یاد داشته باشید! همانا خدای با بندگان خوشرفتار است (و به همه چیز داناست) و از هر چیز آگاه. (سوره احزاب، آیه 34)
ارزش علم
1- هر کسی بخشی از دانش را فراگیرد که آنرا به مردم تعلیم دهد، ثواب هفتاد دصیق به وی عطا شود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)- احیاء علوم الدین، ج 1- برگرفته از چهل حدیث)
2- کسی که در راهی رود که در آن دانشی جوید خدا او را به راهی سوی بهشت برد، همانا، فرشتگان با خرسندی بالهای خویش برای دانشجو فرو نهند و اهل زمین و آسمان تا برسد به ماهیان دریا برای دانشجو آمرزش طلبند و برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه شب چهاردهم است بر ستارگان دیگر و علما وارث پیمبرانند زیرا پیمبران پول طلا و نقره بجای نگذارند بلکه دانش به جای گذارند، هر که از دانش ایشان برگیرد بهره فراوانی گرفته است. (رسول خدا (ص)- اصول کافی، ج اول)
3- کسی که دوست می دارد نگاهش به چهره کسانی افتد که از آتش دوزخ در امانند، باید به متعلمان و دانشجویان بنگرد. (حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)- تعلیم و تربیت اسلام)
4- آنگاه که دانشجو- برای دانش آموختن- خانه خود را ترک می گوید تا آن لحظه ای که دوباره به خانه خویش باز می گردد- [باید این مدت رفت و برگشت او را فرصتهای طلائی او به شمار آورد زیرا سعی او در این رفت و آمد همچون] جهاد در راه خدا محسوب می گردد. (رسول اکرم (ص)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
5- اگر کسی صبحگاهان خویش را در پویائی از علم آغاز کند، فرشتگان [با بال و پر خویش] بر او سایه می افکنند، و نیز در طول زندگانی خود از یمن و برکت و فراخ روزی برخوردار گشته و کاهشی در رزق او پدید نمی آید. (پیامبر اکرم (ص)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
6- [رسول گرامی اسلام (ص) به مردم فرمود]: "آنگاه که از بوستانهای بهشت عبور می‎کنید خود را از نعمت های آن اشباع سازید. عرض کردند: یا رسول الله بوستانهای بهشت چیست؟ فرمود: حلقات و جلسات بحث و مذاکره علمی هستند. آنگاه که بر اهل جلسات بحث و گفتگوهای علمی وارد می‎شوند پیرامون آنان را احاطه می کنند "[و مراتب عشق و علاقه خود به علم و دانش را با چنان کیفیتی ابراز می نمایند].
(رسول اکرم (ص)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
7- کسی که دانش بیاموزد و بدان عمل کند و آنرا به دیگران تعلیم دهد، در آسمانها بزرگ خواهد می‎شود. (حضرت عیسی (ع)- احیاء علوم الدین، ج 1- برگرفته از کتاب حدیث)
8- ای دانشجو همانا دانش امتیازات بسیاری دارد (اگر به انسان کاملی تشبیه شود) سرش تواضع است، چشمش بی رشکی، گوشش فهمیدن، زبانش راست گفتن، حافظه اش کنجاوی، دلش حسن نیست، خردش شناختن اشیا و امور، دستش رحمت، پایش دیدار علما، همتش سلامت، حکمتش پرهیزکاری. قرارگاهش رستگاری، جلودارش عافیت، مرکبش وفا، اسلحه اش نرم زبانی، شمشیرش رضا، کمانش مدارا، لشکرش گفتگوی با علما، ثروتش ادب، پس اندازش دروی از گناه، توشه اش نیکی، آشامیدنیش سازگاری، رهبرش هدایت، رفیقش دوستی نیکان.
(امیرالمومنین امام علی (علیه السلام)- اصول کافی ، ج اول)
9- اگر مردم بدانند در طلب علم چه فایده ایست آنرا می طلبند اگرچه با ریختن خون دل و فرو رفتن در گرداب باشد، خداوند تبارک و تعالی به دانیال وحی فرمود که: منفورترین بندگانم نزد من نادانی است که حق علما را سبک شمرد و پیروی ایشان نکند و محبوبترین بندگانم پرهیزکاریست که طالب ثواب بزرگ و ملازم علما و پیرو خویشتن داران و پذیرنده حکما باشد. (امام سجاد علیه السلام- اصول کافی، جلد اول)
10- عالمی که از علمش بهره برد (یا بهره برند) بهتر از هفتاد هزار عابد است.
(امام محمد باقر علیه السلام- اصول کافی، ج 1)
11- هرکه برای خدا علم را بیاموزد و بدان عمل کند به دیگران بیاموزد در مقام های بلند آسمانها عظیمش خوانند و گویند: آموخت برای خدا، عمل کرد برای خدا، تعلیم داد برای خدا.
(امام صادق (علیه السلام)- اصول کافی، ج 19
12- طلب علم و دانش بر هر مسلمانی واجب است و به راستی خداوند دانشجویان را دوست دارد.
(امام جعفرصادق (ع)- اصول کافی، ج1)
13- "آن گاه که یک جامعه، دانشمند دینی خود را از دست بدهد در [حصار و باره] آن جامعه چنان شکست و صدمه ای به وجود می‎آید که هیچ نیروئی [جز وجود عالم و دانشمندی همانند او] نمی تواند آن شکست را ترسیم و جبران کند.
(امام صادق (علیه السلام)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
14- برای شیطان [و شیطان زدگان] مرگ هیچ مومنی با اندازه مرگ یک فقیه و آشنایی به مبانی دین محسوب تر نیست" [یعنی دلخواه ترین مرگها- از دیدگاه شیطان و بدخواهان- مرگ یک فقیه و عالم با بصیرتی است که موجب رکود بازار شیطان و ابلیس مآبان می‎باشد.
(امام صادق (علیه السلام)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
اهمیت علم
1- پیامبر اکرم (ص) فرمودند: طلب علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. (از الحیاه)
2- امام علی (علیه السلام) می‎فرمایند: یا تحصیل علم کرده و به دانایی رسیده باش یا به طلب علم برخیز و جویای آن شو. (از کتاب الحیاه)
3- امیرالمومنین (علیه السلام)، می فرماید: ای مردم بدانید کمال دین طلب علم و عمل بدانست، بدانید که طلب علم بر شما از طلب مال لازم تر است زیرا مال برای شما قسمت و تضمین شده عادلی (که خداست) آنرا بین شما قسمت کرده و تضمین نموده
4- امام (علیه السلام) از عیسی بن مریم نقل می کند که او گفت: ای گروه حواریون: مرا به شما حاجتی است، آنرا برآورید: گفتند حاجتت رواست یا روح الله! پس برخاست و پاهای ایشان را به نشست آنها گفتند : ما به شستن سزاوارتر بودیم یا روح الله، فرمود و همانا سزاوارترین مردم به خدمت نمودن عالمست من تا این اندازه تواضع کردم تا شما پس از من در میان مردم چون من تواضع کنید. سپس عیسی (علیه السلام) فرمود: بنای حکمت به وسیله تواضع ساخته شود نه بوسیله تکبر چنانکه زراعت در زمین نرم میروید نه در کوه. (اصول کافی، ج 19)
5- امام صادق (علیه السلام) فرمودند: طالب علم، در همه حال، واجب است. (الحیاه)
6- امام صادق (ع) فرمود: به طلب دانش و علم برخیزید، هر چند، فرو رفتن در گردابها و در خطر افتادن جانها همراه باشد. (از کتاب الحیاه)
7- امام صادق (ع) می‎فرمایند: اگر مردمان ارزش علم و دانش را می دانستند، به جستجوی و طلب آن برمی خاستند، اگرچه به ریختن خونها بینجامد و به فرو رفتن در گردابهای مرگبار. (از کتاب الحیاه)
8- دانشجویی واجب است. (امام صادق (علیه السلام)- اصول کافی، ج 1)
9- امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هر که برای خدا علم را بیاموزد و بدان عمل کند و به دیگران بیاموزد در مقام های بلند آسمان ها عظیمش خوانند و گویند: آموخت برای خدا، عمل کرد برای خدا، تعلیم داد برای خدا. (اصول کافی- ج اول)
10- امام صادق (ع) فرمود: مرگ هیچ کس نزد شیطان محبوبتر از مرگ عالم نیست.
(اصول کافی، ج اول)
11- هرکس خواهد به آزادان از آتش نگران شود، نظر کند به شاگردان علم اسلامی بجان خودم سوگند، متعلم و دانشجویی درب خانه دانشمند عالی نرود جز اینکه خدای در صحیفه عمل او بهر قدمی که برمی دارد پاداش یکسال عبادت نویسد و هرگامیکه در آن راه نهد شهری در بهشت برای او بنیان فرماید، و بر زمینی که قدم می نهد آن زمین از جهت او آمرزش طلبد ، صبح و شام نماید در هنگامیکه بخشیده شده فرشتگان گواهند که متعلمین آزادگان از آتش اند. منیه المرید- پیامبر اکرم (ص)
12-کسی که در پی دانش رود تا بابی از علم فراگیرد و باطلی را به سوی حق برگرداند و گمراهی را راهنمائی کند عمل او مانند است به چهل سال بندگی خدا.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
13- کسی که در پی دانش خرامد مانند شخصی است که در روز روزه بدارد و شبانگاه را به بندگی خدای بپای آورد یک باب از دانش که فراگیرد نیکوتر است برای او تا کوه ابوقیس را که سراسر طلا باشد در راه خدای به بینوایان بخشد.
(پیامبر اکرم (ص)- منیه المرید)
15- چون روز پاداش شود خدای به دانشمندان فرماید، علم و حلم را در کانون شما قرار ندادم جز اینکه آهنگ آموزش شما را داشتم بر اثر ان علمی که در سینه شما نهفته بود. البته از این اراده و قصد باکی ندارم.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
16- کسی که در راه دانش سلوک نماید خدای راه بهشت را بر او آسان فرماید.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
17- خفتن با دانش برتر است از نماز با جهل.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
18- چیزی با چیزی همراه نیست که برتر باشد از دانش همراه با بردباری.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
19- همانا فرشتگان بالهای خود را در زیر پای تعلمی می گشایند که بدانچه انجام داده راضی و خشنود می‎باشد.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
20- مردمی که اندکی از نور دانش کسب کرده برتر است از پارسائی که هماره به نیایش پروردگار خود قیام کند، و همواره سر بندگی بر زمین نهد.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله- منیه المرید)
جایگاه علم
1- پیامبر (صلی الله علیه و آله): پیامبر خدا از خانه بیرون آمد، در مسجد دو مجلس دید: در یک مجلس غوررسی و تفقه در دین می شد، و مجلس دیگر به دعا خواندن و از خدا مسئلت کردن می گذشت. گفت: "هر دو مجلس نیک است. آن گروه خدا را می خوانند، در آن گروه می آموزند و مطالب را به نادانان می فهمانند. این گروه آموزشگران برترند: من برای آموزشگری فرستاده شده ام". آنگاه در کنار ایشان نشست.
(برگرفته از کتاب الحیاه)
2- پیامبر (صلی الله علیه و آله): یکی از انصار نزد پیغمبر اکرم (ص) آمد و گفت: ای پیامبر! اگر بنا باشد جنازه ای را تشییع کنم یا در مجلس درس دانشمندی حاضر شود، حضور مرا در کدام از این دو دوستتر داری؟ پیامبر گفت: اگر کسانی باشند که در پی جنازه روان شوند و آن را به خاک سپارند،حاضر شدن در مجلس مرد دانشمند از حضور در تشییع هزار جنازه، و دیدار از هزار بیمار، و برپا ایستادن برای عبادت در هزار شب، و روزه داشتن در هزار روز، و صدقه دادن هزار درهم به بینوایان، و گزاردن هزار حج مستحبی، و حضور در هزار جنگ در راه خدا- جز جنگ واجب- و دادن مال و جان در این راه، فضیلتی بیشتر دارد. اینها کجا به پای حضور در مجلس عالم می رسد؟ آیا ندانسته ای که اطاعت و عبادت خدا نیز به علم است، و نیکی دنیا و آخرت با علم است، و شر دنیا و آخرت با جهل و نادانی.
(از کتاب الحیاه)
3- حکمت و دانش بر شرف و بزرگواری افراد شریف می افزاید، و حتی بردگان را [در سایه بینش علمی] به مجالس و محافل بزرگان ترفیع می‎دهد.
(پیامبر اکرم (ص)، آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
4- دانشجویی که هدف او از علم آموختن، احیا دین و آئین الهی است اگر بهنگام تحصیل علم، مرگش فرا رسد، فاصله میان او و میان پیامبران از لحاظ مقام، منزلت بهشتی در حد یک پایه و یک درجه است.
(پیامبر اکرم (ص)، آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
5- اگر کسی در صدد پویائی از علم برآید [و سعی خویش را در بازیافتن علم، مصروف دارد و در خلل ساعی و کوششها] علم و دانش را باز یابد از لحاظ اجر و پاداش، خداوند و بهره و نصیب برای او مقرر می فرماید: ولی اگر (علیرغم کوشش هایش) در پویائی از علم، توصیه و ناکام گردد، یک اجر و پاداش در نزد خداوند متعال برای او منظور می گردد. (پیامبر اکرم (ص)، آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
6- امام علی (علیه السلام) می فرماید: ای مردم بدانید کمال دین طلب علم و عمل بدان است، بدانید که طلب علم بر شما از طلب مال لازم تر است زیرا مال برای شما قسمت و تضمین شده و عادلی که خداست آنرا بین شما قسمت کرده و تضمین کرده و به شما می رساند ولی علم نزد اهلش نگهداشته شده و شما مامورید که آنرا از اهلش طلب کنید، پس آنرا بخواهید. (اصول کافی، ج اول)
7- امیرالمومنین علی (علیه السلام): به کمیل بن زیاد فرمود: "کمیل! علم، بهتر از مال است، زیرا علم و دانش از تو نگهبانی و پاسداری کرده و وجودت را در پناه خود قرارز می‎دهد. ولی در مورد مال، ناگزیری که خود نگهبان و پاسدار آن باشی. علم و دانش بر تمام شئون زندگی و پدیده های هستی فرمانروا و حاکم است، در حالیکه مال و ثروت انسان، محکوم و دستخوش اراده او می‎باشد. صرف مال و انفاق آن، موجب نقصان و کاهش آن می گردد در حالیکه انفاق علم یعنی تعلیم آن به دیگران، اندوخته هایی علمی عالم و دانشمند را پربارتر و فزاینده تر می سازد. (آداب تعلیم وتربیت در اسلام)
8- امام علی (علیه السلام) : علم ریشه هر نیکی است. (از کتاب الحیاه)
9- امام صادق (علیه السلام): علم اصل و ریشه هر حالت عالی است و بلندترین پایگاه صعود است. به همین جهت پیامبر (ص) گفت : "طلب علم بر هر زن و مرد مسلمان واجب است" یعنی علم (و آیین) پرهیزگاری و یقین. (الحیاه)
10- امام صادق (علیه السلام): چون روز قیامت شود، خدای بزرگ، مردمان راهبر، در پهنه ای یکسان گردآورد، و ترازوها گذارده شود. آنگاه خون شهیدان را با مرکب خامه دانشمندان در دو کفه ترازو نهند، پس مرکب خامه دانشمندان بر خون شهیدان فزونی یابد. (الحیاه)
11- امام جعفر صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله): داناترین مردمان کسی است که دانش دیگران را با دانش خویش جمع کند. و ارزشمندترین مردم کسی است که علم بیشتر داشته باشد. و کم ارزشترین آنان کسی است که دانش کمتر داشته باشد. (برگرفته از کتاب الحیاه)
12- امام کاظم (علیه السلام): ای هشام! لقمان به پسر خویش گفت: "… دنیا دریایی ژرف است که مردمان بسیار در آن غرق شده اند. چنان کن که کشتی تو در این دریا ترس از خدا و بار آن ایمان، و بادبان آن توکل، و کشتیبان آن عقل، و راهنمای آن علم، و سکان آن بردباری باشد" (نقل از کتاب الحیاه)
13- تورات: خداوند متعال در تورات به موسی (ع) فرمود: "علم و حکمت و استوار اندیشی، بس شگرف و عظیم است، اگر نیروی حکمت و صواب اندیشی را در قلب کسی برقرار می سازم صرفاً بدین منظور است که می خواهم او را مشمول رحمت و آمرزش خویش قرار دهم. ای موسی! حکمت آموز باش و رفتار خویش را بر موازین حکمت منطبق ساز و آنرا به دیگران بیاموز تا مورد تکریم و تجلیل من در دنیا و آخرت قرار گیری" (کتاب آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
14- اگر کسی به زیور علم و دانش آراسته گردد و رفتار خود را با موازین علمی خود منطبق سازد و به علم خود عمل کند، او همان کسی است که در سکوت آسمانها به عنوان شخصیتی عظیم و شکوهمند و انسانی بزرگ، نامبردار بوده و از او به عظمت یاد کنند".
(از سخنان حضرت مسیح (ع)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
15- خداوند در انجیل به عیسی (ع) فرمود: دانشمندان را گرامی دار [یعنی در بزرگداشت آنها دریغ مکن] اهمیت و ارزش مقام و مرتبت آنان را بشناس. زیرا من دانشمندان را از لحاظ مقام و منزلت بر تمام آفریدگارانم بجز. پیامبران و رسولان خود مزیت و برتری بخشیدم، مزیت و برتری آنان بر مخلوقات، همانند مزیت و برجستگی آفتاب بر ستارگان و همانند برتری آخرت بر دنیا، و همچون برتری من بر تمام پدیده های هستی می‎باشد.
(آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
16- ابوذر غفاری می گوید: از رسول خدا (ص) شنیدم که می فرمود: "اگر مرگ دانشجوئی- همزمان با تحصیل و دانشجویی او در رسد به عنوان شهید و سرباز جان باخته در راه خدا محسوب می گردد." (آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
آثار و برکات علم
1- رسول خدا (ص) می‎فرمایند: دانشجو، سخت مورد عنایت و توجه مخصوص خداست.
(بحارالانوار، ح 77- برگرفته از کتاب چهل حدیث)
2- پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) می فرماید: کسیکه در کودکی طلب علم و دانش نرود لیکن در بزرگی آن را دنبال کند و (در این راه) بمیرد، شهید از دنیا رفته است.
(میزان الحکمه، ح 77- برگرفته از کتاب چهل حدیث)
3- هرکس بخواهد آزاد شدگان خدا از آتش (عذاب الهی) را ببیند به دانشجویان نگاه کند.
(رسول اکرم (ص)- بحارالانوار، ج 1- برگرفته از چهل کتاب)
4- حضرت محمد (ص) می‎فرمایند: "دانشجوئی که هدف او از علم آموختن، احیاء دین و آئین الهی اسلام است اگر بهنگام تحصیل علم، مرگش فرارسد، فاصله میان او و پیامبران از لحاظ مقام و منزلت بهشتی در حد یک پایه و یک درجه است"
(آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
5- رسول خدا (ص) فرمودند: هرکس بخشی از دانش را فرا بگیرد که آنرا به مردم تعلیم دهد، ثواب هفتاد صدیق به وی عطا شود.
(احیاء علوم الدین، ج 1- برگرفته از کتاب چهل حدیث)
6- حضرت عیسی (علیه السلام) فرمودند: کسی که دانش بیاموزد و بدان عمل کند و آنرا به دیگران تعلیم دهد، در آسمانها بزرگ خوانده می‎شود.
(احیاء علوم الدین، ج 1- برگرفته از کتاب چهل حدیث)
7- امام علی (علیه السلام) فرمودند: دانش بیاموزید، که آموختن آن حسنه است، و گفتگوی درباره آن تسبیح است، و جستجوی آن جهاد است، و آموختن آن به کسی که نمی داند صدقه است … علم مونس است در بیمناکی و یار است در تنهایی، و سلاح است بر ضد دشمنان، و آرایشی در میان دوستان، خدا به برکت علم، گروههایی را برمی آورد و پیشوایان خیر و نیکی قرار می‎دهد، تا دیگران از آنان پیروی کنند … علم زندگی دلهاست … و مایه نیرومندی تنها در برابر مستی و از روی علم و دانایی است که خدا اطاعت و پرسش می‎شود … (از الحیاه)
8- امام علی (ع) می‎فرمایند: آنکه به جستجوی علم برخیزد، همچون مجاهد در راه خداست. (از الحیاه)
9- امام محمدباقر (علیه السلام) می‎فرمایند: هیچ بنده ای نیست که در جستجوی دانش شب را به روز یا روز را به شب آرد، مگر آنکه در رحمت خدا درآید، و فرشتگان به او بانگ بر آورند که "آفرین به آن کس که به زیارت خدا می رود" و این چنین کس هیچگونه راه بهشت را بپیماید. (از الحیاه)
10- طلب علم و دانش بر هر مسلمانی واجب است، و به راستی خداوند دانشجویان را دوست دارد. (امام صادق (علیه السلام)- اصول کافی ج 1)
11- امام صادق (علیه السلام) می‎فرمایند: اگر مردمان ارزش علم و دانش را می دانستند، و به جستجو و طلب آن برمی خاستند، اگرچه به ریختن خونها بینجامد و به فرو رفتن در گردابهای مرگبار: (از کتاب الحیاه)
12- کسی که در پی دانشی برود تا بابی از علم فراگیرد و باطلی را به سوی حق برگرداند و گمراهی را راهنمایی کند، عمل او مانند است چهل سال بندگی خدا.
(پیامبر اکرم (ص)- منیه المرید)
13- کسی که در راه دانش سلوک نماید خدای راه بهشت را بر او آسان فرماید.
14- چون روز پاداش شود خدای به دانشمند فرماید، علم و حلم را در کانون شما قرار ندادم جز اینکه آهنگ آمرزش شما را داشتم بر اثر آن علمی که در سینه شما نهفته بود، البته از این راه و قصد باکی ندارم.
(پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)- منیه المرید)
15- طلب علم بر هر فرد مسلمان فرضیه است، دانش را از محل خودش فراگیرید، و از اهلش بیاموزید، زیرا فرا گرفتن دانش از نظر خوشنودی خدا حسنه است، و طلب علم عبادت و مذاکره او تسبیح به کار بستن دو جهاد در راه خدا، و آموختن به جاهل صدقه و بذل علم به اهل دانش قربت و نزدیکی به خداست، زیرا علم راه حلال و حرام، و چراغ راه بهشت، و یار تنهائی، یونس وحشت و غربت، و سخنگوی خلوت، و رهنمای آشکار و پنهان، و سلاح بر دشمنان، و مزین پیش دوستان است، خدا مردمی را بر اثر علم بلند می گرداند، و آنان را در میان مردم سرافراز می فرماید بطوریکه آثار آنها مورد اقتصاد، و کارشان شاهد اقتداء و رایشان پسندیده مردم با اهتداء خواهد بود. فرشتگان به دوستی آنها رغبت دارند، و با بالهای خود آنان را مس می کنند، دور نمازهای خود برکت از جهت ایشان می طلبند، هر خشک و تری، حتی ماهیان دریا و حشرات الارض و درندگان و چرندگان، از جهت آنان آموزش می خواهند مهمان زندگی آسوده دلها. از ظلمت نادانی و بینائی دیدگان از تاریکی نابینائی، و توانائی ابدان از سستی و ناتوانائی، علم است. دانش، بنده را به منازل اخیار، و مجالس ابرار، و درجات رفیعه دار می رساند و ذکر درد عالم معادل با ثواب روزه دار می‎باشد، و تدریس علم مطیع و فرمان بردار چه تعلیم خدا عبادت شود و بر اثر علم ایصال رحم نمایند، و راه حلال و حرام یابند، علم رهبری عملی است، و علم فرمانبردار اوست خدای سعادتمندان دانش عطا فرماید، و بر اشقیا حرام فرماید، نیکوئی باد آنکس را که خدای از خط دانشش محروم نفرموده.
(امام صادق علیه السلام- منیه المرید)
انواع علم
1- علم عبارت است از سه چیز و1- آیه محکمه یعنی علم به اصول عقاید [زیرا براهین و ادله اصول عقاید عبارت از آیات محکم قرآن می‎باشد] 2- فرضیه عادله: یعنی علم اخلاق [که حد وسط افراط و تفریط در خوی و رفتار است]. 3- سنت پایدار یعنی علم احکام شریعت و مسائل حلال و حرام و ماسوای این سه چیز نوعی آگاهی زائد و بی ارزش می‎باشد.
(رسول اکرم (ص)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
2- روزی رسول خدا (ص) به قصد رفتن به مسجد از خانه خارج شد و وارد مسجد شد و در آن جا با دو نشست و گردهم آیی مواجه شد یک گردهم آئی گروهی سرگرم کسب بصیرت دینی و علم آموزی بودند در نشست و گردهم آئی دیگر، دسته ای مشغول دعا و درخواست از خداوند بودند، پیغمبر فرمود: این دو نشست و گردهم آئی در جهت خیر و سعادت قرار دارند، چون گروه اخیر، خدای را می خوانند و آن گروه اول سرگرم فراگرفتن بینش و دانش هستند و می خواهند دانش و آگاهی دینی خود را از رهگذر تعلیم به دیگران منتقل سازند. [با وجود اینکه هر دو گروه در مسیر فضیلت گام برمی دارند معهذا] گروه اول بر گروه دوم مزیت دارند [من که پیامبر شما هستم] بخاطر تعلیم [حقایق و نشر آگاهی] مقام رسالت را بر عهده گرفتم. [ و هدف مثبت من ایجاد بینش و تعلیم حقایق بوده است] سپس آن حضرت در جمع گروهی نشست که سرگرم دانش اندوزی و علم بوده اند [و با این رفتار الگوپرداز خود، دو نشست مذکور را ارزیابی فرموده و بدینوسیله برتری علم را بر عبادت و دعا، عملا اعلام نمود.].
(روایتی از پیامبر (ص)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
3- همانا در علمی که فهم نباشد خیری نباشد. همانا در خواندنی که تدبر نباشد خیری نباشد، همانا در عبادتی که تفکر نباشد خیری نباشد.
(امیرالمومنین امام علی (ع)- اصول کافی، ج 1)
4- پائین ترین علم همان است که منحصر در زبان است و بالاترین علم آن است که در اعضا و جوارح و ارکان وجود آدمی اشکار می گردد. (امام علی علیه السلام- نهج البلاغه)
5- سلیم گوید شنیدم امیرالمومنین را که از رسول خدا (ص) خبر می داد که آن حضرت در سخنش می فرمود مردم دانشمند دو قسمند: دانشمندی که علم خود را به کار بسته و این رستگار است و دانشمندی که علمش را کنار گذاشته و این هلاک شده است همانا دوزخیان از بوی گند عالم بی عمل در اذیتند و میان دوزخیان ندامت و حسرت آن کس نعمت تر است که در دنیا بنده ایرا به سوی خدا خوانده و او پذیرفته و اطاعت خدا کرده و خدا به بهشتش درآورده است و خود دعوت کننده را به سبب عمل نکردن و پیروی هوس و درازی آرزویش به دوزخ درآورده است، پیروی هوس از حق جلو گیرد و درازی آرزو آخرت را از یاد برد. (روایت از امیرالمومنین امام علی (ع)- اصول کافی، ج 1)
6- امام علی (ع) در خطبه ی 189 در مورد علم وصی می فرماید: ای مردم از من بپرسید پیش از آنکه مرا از دست بدهید. قطعی است که من به طرق آسامن از طرق زمین داناترم. پیش از آنکه فتنه ای مانند شتر بی صاحب پای خود را بلند نموده مهار خود را از زیر پا بگذارد و عقول قوم خود را تباه سازد. (خطبه ی 189- نهج البلاغه)
7- بهترین دانشها، دانشی است که تو را اصلاح کند. (امام علی (ع)- میزان الحکمه)
8- دانشها چهار گونه اند: دین شناسی، پزشکی، دستور زبان، ستاره شناسی برای شناخت زمانها. (امام علی (ع)- میزان الحکمه)
9- علم دو گونه است: علمی که در دل است و علم سودمند همین علم است و علمی که بر زبان است و این علم برآوری حجت است. (پیامبر اکرم (ص)- میزان الحکمه)
10- بهترین علم آن است که با عمل همراه باشد. (امام علی (ع))
11- علمی که اصلاحت نکند، گمراهی است و ثروتی که تو را بهبود نبخشد، رنج و سختی است. (امام علی (ع)- میزان الحکمه)
12- "گفته خدای متعال": به هفت نفر هفت علم عطا فرمود نخست: آدم ابوالبشر تعلیم اسماء، بحضرت خضر (ع) فراست، سوم به حضرت داوود (ع) صنعت زره سازی تعلیم فرمود، چهارم به حضرت یوسف (ع) علم تعبیر خواب آموخت، پنجم حضرت سلیمان را سخن مرغان تعلیم داد، ششم حضرت عیسی (ع) را تورات و انجیل تعلیم فرمود، هفتم حضرت خاتم الانبیا (ص) را علم شرع و توحید آموخت. گوید علم آدم ایجاب کرد که فرشتگان بر او سجده برند و وی مقام رفیعی را حائز گردد و علم خضر (ع) سبب شد که موسی و یوشع برای استفاده علم درک خدمتش نمایند و در مقابل ادریس باشند و دانش یوسف باعث شد که اهل و مملکت یابد و از میان برادران برگزیده شود، و علم داوود (ع) سبب شد به ریاست و رتبه نائل گردد و علم سلیمان باعث یافتن، بلقیس و پیروزی بر او شده و علم عیسی (ع) سبب رفع تهمت از مادرش مریم گردید، و علم محمد (ص) موجب شفاعت روز جزا گردید.
(برگرفته از کتاب منیه المرید)
بهترین علم
1- پیامبر اکرم (ص) می‎فرمایند: پرارزش ترین و بهترین چیزی که انسان، پس از مرگ خود باقی می گذارد سه چیز است: 1- فرزند صالح و شایسته ای که او را با دعای خیر یاد کند. 2- صدقه که پاداشی به او برساند. 3- علم دانشی که پس از مرگ او مورد استفاده دیگران قرار گیرد. (از کتاب آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
2- پربهاترین و والاترین صدقه و بخشش این است که انسان بر علم و دانشی دست یابد و آنرا به برادر دینی خود تعلیم دهد.
(پیامبر اکرم (ص)- از کتاب آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
3- عالم و دانشمند هر چه مایه علمی او اندک و ناچیز باشد بهتر و ثمربخش تر از عابدی است که هر چیز عبادت و بندگی او، زیاد [و چشمگیر] باشد.
(پیامبر اکرم (ص)- آداب تعلیم و تربیت در اسلام)
4- امام علی (ع) در خطبه ی 193 در توصیف مردمان باتقوا در جمله ای می گوید: انسانهای باتقوا کسانی هستند که گوشهای خود را به آن علم که برای آنها سودمند است فرا می دارند. (نهج البلاغه)
5- امام علی (ع) می‎فرمایند: به کودکانتان چیزی می آموزید که خداوند آن چیز را سودمند قرار داده است، تا صاحبان افکار باطل آنان را گمراه نسازند.
(از کتاب الحیاه)
6- امام علی (ع) فرمودند: پرهیزگاران گوشهای خویش را وقف بر علم سودمند برای خویش کردند (از کتاب الحیاه)
7- امام علی (علیه السلام) می‎فرمایند و بهترین گفته آن است که سود برساند؛ و بدان که دانشی که سودی نداشته باشد خیری در آن نیست. و از علمی که آموختن آن شایسته نیست سودی به دست نمی آید. (الحیاه)
8- امیرالمومنین (ع) فرمودند: دانش بینش از آن است که بتوان همه آن را فراگرفت، پس از هر دانشی نیکوترین آن را بگیرید. (از کتاب الحیاه)
9- امام محمدباقر (ع) فرمودند: همواره چنان باش که از خیر آگاه باشی، و از دیگران خیر را فراگیری. (از کتاب الحیاه)
10- امام باقر (ع) می فرماید: کسی که راه هدایت را به دیگری تعلیم کند، پاداش کسی دارد که به آن عمل کند. و از پاداش راه آموزان نیز چیزی کاسته نمی‎شود.
(از کتاب الحیاه)
11- امام کاظم (ع) می فرماید: سزاوارترین علم آن است که بدون آن نتوانی عمل شایسته انجام دهی. و بایسته ترین عمل عملی است که مکلف به انجام دادن آنی و لازم ترین عمل آن است که تو را به پاکسازی دل (و تهذیب باطن) رهبری کند و تباهی و فساد دل را بر تو آشکار سازد. و نیک فرجام ترین علم آن است که بر دانایی کنونی تو بیفزاید، پس به علمی نپرداز که نادانستن آن زیانی برای تو ندارد، و از علمی غافل مشو که فرد گذاشتن آن بر نادانی تو می افزاید.
(از کتاب الحیاه)

منابع
1- قرآن کریم- ترجمه عبدالمحمد آیتی، ویراستار- موسی اسوار
2- سید رضی- نهج البلاغه- مجموعه خطبه ها، نامه ها، و کلمات قصار امام علی (ع)- مترجم: عبدالمحمد آیتی- دفتر نشر فرهنگ اسلامی- چاپ نهم- 1379.
3- شیخ کلینی- اصول کافی- مترجم حاج سید جواد مصطفوی- دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام- 1348.
4- شهید ثانی- آداب تعلیم و تربیت در اسلام- ترجمه دکتر سید محمدباقر صحبتی- ناشر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی- خرداد 1359.
5- محمدرضا حکیمی، محمدحکیمی، علی حکیمی- الحیاه- ترجمه احمد آرام- ناشر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی- 1376.
6- امامی، دکتر سید مهدی- چهل حدیث (معلم و دانشجو)- ترجمه سید مهدی امامی- ناشر مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی- پائیز 1368.
7- شهید ثانی- منیه المرید- ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی- انتشارات علمیه اسلامیه.
8- سروش، عبدالکریم- علم چیست؟ فلسفه چیست- انتشارات حکمت- بهمن ماه 1357
9- فرشاد، مهدی- تاریخ علم در ایران (ج اول)- انتشارات امیرکبیر- چاپ اول- 1365.
3

6