بسم الله الرحمن الرحیم
خلاصه فصل نمادگرایی و نشانه شناسی تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر
فائزه رحیمی-حسنا لطفی فریبا کاکائی
نمادگرایی و نشانه شناسی
ریشه و سابقه نهضت * سمبولیسم یا نمادگرایی جنبشی است که در دهه های1880 تا 1890 م. در ارتباط نزدیکی با جنبش ادبی سمبولیستی شکل گرفت . * نشانه شناسی باور دارد هر آنچه وجود دارد حاوی گونه ای از معناست بنابراین نمی توان معنا را از محیط خواه شهری باشد یا نه جدا کرد .. * در اواسط قرن 20 علم نشانه شناسی توسط فردینان دوسوسور پایه گذاری شد . این دانش بخشی از روانشناسی اجتماعی و بخشی از روانشناسی عمومی می باشد .. * تفاوت نشانه و نماد : مهم ترین تفاوت در وجه معنایی است :1- نشانه اغلب فاقد معنای ضمنی خاصی است بنابراین در طول زمان معنای تاریخی می یابد 2- نشانه ابزاری لفظی یا تصویری است در حالی که نماد بسته به موضوع علاوه بر استفاده ابزاری واجد معنای ضمنی هم می شود3- نشانه چیزی است که دیده می شود اما اگر با دیدن نشانه چیز دیگری به ذهن خطور کند نشانه به نماد تبدیل می شود 4- دوسوسور نشانه را اختیاری اما نماد را غیراختیاری می داند. * پس از دوسوسور .. چارلز سندرس پیرس .. چارلز موریس به عنوان پایه گذاران علم نشانه شناسی نام بردند …
نشانه شناسی و نمادگرایی در هنر و معماری * توجه آشکار معماری به معنی از دوره رنسانس که معمارانی چون : البرتی و پالادیو «ده کتاب معماری» نوشته ویتروویس را نظام جدیدی بخشیدند آغاز شد. * شاید بتوان گفت در این زمان توجه به معماری شدت یافت .. آنها محتوای معماری را روشی ویژه برای سازماندهی تخیلات و ایده ها به منظور کاربرد اشکال معنادار در طراحی و ساخت بناها معرفی میکنند .. * بررسی پدیدار شناسانه در ارتباط میان عناصر معماری و شهرسازی نشانگر آن است که ما معمولا معماری را به عنوان نوعی وسیله ارتباطی تجربه میکنیم .. حتی زمانی که عملکرد معماری مد نظر ماست … * هر نوع برقراری ارتباط خواه زبانی باشد یا نه توسط شش عامل تعریف می شود : فرستنده…… گیرنده… وسیله ارتباطی … رمز… مرجع … خود پیام …
* معماری وسیله ارتباطی است که از راه فرم معنی را منتقل می کند … * نشانه شناسی معماری طی دهه 1950 در ایتالیا شکل گرفت … * نقاط ضعف جنبش هنر نو : بی توجهی به آفرینش ساختار … تمرکز بر نمادگرایی صوری … * در نهایت در نشانه نمادین .. استفاده مرسوم از آن باعث ایجاد نوعی رابطه اختیاری میان دال و مدلول شده است … * در مجموع جنکز معتقد است : بیشتر نشانه ها در معماری در آن واحد ترکیبی .. نمایه ای ..شمایلی .. و نیز نمادین هستند اما در عین حال یکی از ویژگی ها ویژگی مسلط محسوب می شود .. نشانه شناسی و نمادگرایی در شهرسازی: * معنی شناسی شهری : بررسی اشکال موجود فضای هر آبادی را معنی شناسی شهری مینامند. * کوین لینچ محیط شهر را وسیله ارتباطی میداند که هم نماد های صریح و هم نمادهای ضمنی را در بر دارد .. وی برقراری بین شهروندان و شهر را جزئی از معنا دانسته و آن را خوانایی می داند …
* عناصر نمادگرایی از دیدگاه لینچ : نمادگرایی .. معنای فرهنگی .. غنای تاریخی و شکلهای سنتی … * نظر لینج درباره نشانه : ظاهر آن مورد اهمیت ناظر است .. در نتیجه جنبه بیرونی آن حائز اهمیت است … مردم با تکیه بر نشانه نقشه شهر را درک میکنند … * مهمترین اثر پیرس بر علم نشانه شناسی شناخت 3 چیز بود : شمایل : براساس شباهت نشانه با موضوع استوارند…نمایه : نوعی از نشانه که با آنچه نشان میدهد ارتباط مستقیم دارد… نماد: براساس قراردادهای نشانه شناسی استوار است….. * تقسیم معناشناسی از نظر موریس : 1. نحوی : وجه نحوی ملازم علایم بدون توجه به مفاهیم آنهاست … 2. عملی : وجه عملی به استفاده از روشهای عملی از علایم مربوط می شود … 3. مفهومی : وجه مفهومی به ارتباط بین علایم و معانی آنها بدون در نظر گرفتن موارد استفاده آنها می پردازد … * اکو مطالعات خود را براساس مثلث اگدن و ریچارد قرار میدهد که این مثلث حاصل رابطه بین 3 عامل : 1. فکر یا دال 2 . مرجع 3. نماد میباشد.
فکر یا دال
مرجع
نماد
روش و اصول طراحی بر مبنای نظریه اطلاعات هر واقعه ادراکی از یک سری اطلاعات بالقوه تشکیل شده است به ویژه در صورتی که واقعه از قبل قابل پیش بینی نبوده… * هرچه پیام مورد نظر منظم تر باشد .. این نمادها و علایم قابل پیش بینی تر بوده و در نتیجه ادراک آن توسط دریافت کننده به نحوی بهتر صورت می گیرد … * فرایند انتزاعی کردن مفاهیم منجر به شکل گیری نمادها میشود .. بر این اساس شاید بتوان گفت : که یکی از عوامل اصلی ادراک شناخت و شکل گیری نمادهاست … * یکی از اصول نمادگرایی در شهر را می توان تداوم تاریخی دانست … * لینچ در کتاب سیمای شهر به کارگیری نماد در شهرسازی : منحصر به فرد بودن … تسلط فضایی … قرار گرفتن در تقاطع ها .. داشتن فعالیت خاص .. قدمت تاریخی … داشتن ویژگی های ثانوی .. تسلسل نشانه … مقیاس نشانه .. مکان یابی نشانه .. زمینه نشانه … خودداری از تعدد علایم …بیان میکند.
عناصر تشکیل دهنده فرم شهر از دیدگاه جان لنگ: * 1- پیکره بندی بنا 2- پیکره بندی فضایی : به معنای حجم میزان محصوریت فضا .. تناسبات فضای محصور درواقع استفاده از فضا به خودی خود یک نمای مهم محصوب می شود … 3-مصالح ساختمانی 4-ماهیت روشنایی 5- رنگ 6 -میحط غیر بصری 7- معانی غیر مادی محیط ساخته شده … و سایر عناصر تشکیل دهنده فرم شهر : هویت بصری قوی … حریم های مرئی محلات .. مراکز فعال با هویت خاص .. و نشانه های بارز و گویا.. سیستم ارتباطی * تصویر کلی است که از شهر در ذهن افراد شکل می گیرد … این تصویر را نقشه شناختی یا تصوری ذهنی می گویند … مواردی که در طراحی سیستم ارتباطی اهمیت میابد : * تاکید بر نقاط تلافی شبکه ها … غنای طراحی آنها و خلق میدان های کیفی در نقاط همگرایی نظام های حرکتی است … وضوح شبکه های حرکتی نیز عامل دیگری است …
کاربری: براساس عامل نماد و نشانه است که مکان و موقعیت هر کاربری هم چنین رابطه مستقیم فرم و عملکرد کاربری شکل میگیرد به عبارت دیگر در عملکرد هر کاربری و محل استقرار آن نظامی از نماد ها و نشانه دخیل هستند. تراکم : دو حالت در تعین تراکم شهری با توجه به نمادگرایی رخ میدهد : حالت اول: تضاد میان عناصر با تراکم بالا در زمینه ای با تراکم پایین : که در این حالت عنصر مورد نظر به دلیل تمایز از زمینه عملکرد نشانه را پیدا میکند…حالت دوم : تعادل میان تراکم بالا و تراکم پایین :که در این حالت کل منطقه به دلیل داشتن تراکم یکسان از سایر مناطق متمایز شده و به عنوان محله ای با ویژگی های منحصر به فرد در اذهان ثبت میشود. ارتباط با طبیعت : عوامل طبیعی از عناصری هستند که می توانند عملکرد نشانه را در شهر پیدا کنند…با تقویت این عوامل است که نشانه های دل پذیری در شهر پیدا می شود و بالطبع شهر خوانایی بیشتری خواهد داشت.
مقیاس * تولید نشانه در شهر درمقیاس های مختلف میتواند صورت گیرد … در مقیاس یک بنا.. محله.. شهر.. بخشی از شهر ..و حتی در مقیاس های بین المللی … * آنچه در زمینه مقیاس در نمادگرایی اهمیت دارد : آن است که عناصر نشانه ای با مقیاس منطقه ای که تحت تاثیر خود قرار می دهند .. همخوانی داشته باشد …. * نمونه های اجرا شده از بکارگیری نماد و نشانه در زمینه معماری: – بنای چیات دی : فرانک گری … که شبیه به دوربین عکاسی ساخته است … – اپرای سیدنی : نمونه مشهور استفاده از نمادگرایی در معماری … یاُن اتزن … – خانه مادر رابرت و نچوری : در سال 1962 … ساختمان در نزدیکی شهر فیلادلفیا در پنسیلوانیا واقع است … – خانه سمبلیک چارلز جنکز : از ویژگی آن توجه به عدد چهار .. فرم مربع و نماد صلیب .. عنصر ارتباطی طبقات آن راه پله خورشیدی است … -فرودگاه تی.دبل یو.ای : در شهر نیویورک با طراحی ارو سارین با استفاده از شکل نمادین پرواز بنا شد…این فرودگاه به عقاب نیز تعبیر شده است – کلیسای رونشان : توسط لوکوربوزیه طراحی شد … که چندین بار رمزگذاری شد و به همین دلیل تعابیر مختلفی از آن وجود دارد…
* انتقادات: -میزان اهمیت نشانه شناسی -عدم جامعیت نشانه شناسی… -دور شدن از روش اثبات گرایانه … -امکان عدم درک توسط استفاده کننده … -لزوم انتشار تعابیر …. -عدم ارائه راه حل طراحی … -تعدد تعابیر … * امتیازات: -تداوم تاریخ … -تحقق اهداف طراحی شهری … -تبدیل بنا به مرجعی فرهنگی … -هویت بخشی به شهر و ایجاد انسجام میان شهروندان .. -بهبود عملکرد شهر… -کمک به تنوع و غنای شهر … -افزایش پیچیدگی و ایهام در شهر …
انتقادات : 1-میزان اهمیت نشانه شناسی : در هرجامعه ای بسته به سطح کلی آن جامعه و میزان برآورده شدن نیازهای فرد درجه توجه آنان به نمادگرایی و نشانه شناسی متفاوت بوده و این امر تا آنجا پیش میرود که برخی جوامع به نیاز نشانه شناسی چندان اهمیتی نمیدهند. 2-عدم جامعیت نشانه شناسی : نشانه شناختی تنها به بررسی عناصر محدودی از شهر پرداخته واز بررسی جامع شهر با در نظر گرفتن همه عوامل غافل است…این نهضت با تمرکز توجه بر فرم تا حدی از توجه به فعالیت بازمانده است و به هنگام کاربرد نیاز به تلفیق با سایر نهضت ها داشته. 3-دورشدن از روش اثبات گرایانه : نظریات پیرس مشخص کرده که هر نشانه موجد موردی تاویلی است یعنی معنای هر نشانه از معنای تاویلی تازه ای شکل می گیرد و این روند ادامه دارد به همین دلیل درک کامل معنای یک نشانه امری محال است چون ما با بیان علمی پدیده ها مواجه نیستیم این مسئله منجر به دور شدن از روش اثباتی و علم گرایانه میشود. 4-امکان عدم درک توسط استفاده کننده : امکان عدم درک توسط استفاده کننده به دو حالت رخ میدهد : 1-به دلیل ویژگی ذاتی نشانه یعنی جدا بودن نشانه از معنا : نشانه وقتی بی معنی خواهد شد که فرد یا افرادی که بتوانند نشانه را تعبیر کنند وجود نداشته باشند. 2-به دلیل تفاوت تعابیر از نشانه ها رخ می دهد : معلول استوار بودن معنی بر پایه های فرهنگی تاریخی و اعقادی است.
5-لزوم انتشار تعابیر : بسیاری از تعابیر موجود در مورد بناهای ساخته شده براساس نمادگرایی توسط طراحان آنها شکل گرفته و منتشر شده است در اینجا این پرسش مدنظر است که در صورتیکه امکان برقراری ارتباط میان طراح و مردم نباشد چند درصد مردم قادر به درک آن طراح خواهند بود؟ 6-عدم ارائه راه حل های طراحی : نشانه شناسی در مورد طراحی ساختمان های جدید حرفی برای گفتن ندارد در واقع این نهضت ابزارهای توضیحی را فراهم میکند اما هرگز نمیگوید که طراح چگونه باید طراحی کند؟ 7-تعدد تعابیر : هر نماد بسته به اینکه از دید چه افرادی تعبیر میشود (متخصصان-مردم عادی و.. )و یا اینکه با چه دیدگاهی تعبیر میشوند (دیدگاه پدیدارشناسانه-دیدگاه بین المللی و…)تعابیر مختلفی پیدا خواهد کرد این امر برقراری ارتباط میان نماد و معنا را با مشکل مواجه خواهد کرد.
امتیازات : 1-تداوم : طراح زمانی در ارائه طرح خود به موفقیت خواهد رسید که آن را بر پایه فرهنگ –آداب و رسوم –تاریخ و اعتقادات جامعه استفاده کننده قرار می دهد (نمادها درشهر بیانگر معانی مستتر در فرهنگ شهروندان و موجب نمایان شدن روح جوامع هستند.) 2-تحقق اهداف طراحی شهری : یکی از اهداف طراحی شهری کنترل رفتارهای شهروندان به صورت غیر مستقیم است برای نیل به این هدف طراحان شهری می توانند از راه همین نمادها با مردم ارتباط برقرار کنند با استفاده از این امکان طراحان شهری میتوانند به یکی از اهداف طراحی شهری یعنی اثرگذاری غیر مستقیم بر رفتارهای مردم نزدیک شوند به این ترتیب شهر میتواند از راه کلیت خود و به واسطه اجزا خود به امر آموزش شهروندان بپردازد.
3-تبدیل بنا به مرجعی فرهنگی : معمار با استفاده آگاهانه از نمادهای فرهنگی میتواند بنایی طراحی کند که خود به یک مرجع فرهنگی تبدیل شود این مرجع میتواند به مرور زمان به نمادی تبدیل شود که اعضای آن فرهنگ قادر به درک آن بوده و معنای آن را دریابند.
4-هویت بخشی به شهر و ایجاد انسجام میان شهروندان : لینچ معتقد است که ساده ترین شکل معنی هویت با تعبیر (معنای یک محل) است هویت یعنی حدی که شخص میتواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان ها شناخته و یا بازشناسی کند… به دلیل قرارداشتن نشانه بر پایه تاریخ-فرهنگ-آداب و رسوم نشانه ها در شهر بیانگر هویت شهر هستند. 5-بهبود عملکرد شهر : معنی تنها یک ملاحظه ذهنی نیست بلکه نوعی ملاحظه عملکردی به شمار میرود چرا که تونایی تشخیص اشیاء-زمان بندی رفتار و … همگی پیش نیاز دسترسی و عمل موثر محسوب میشود. 6-کمک به تنوع و غنای شهر : با تعبیه نماد و نشانه درشهر هر گوشه شهر واجد ویژگی های منحصر به فرد شده و از سایر نقاط متمایز میشود به این ترتیب شهر سیمای متنوعی یافته و بر غنای آن افزوده میشود. 7-افزایش پیچیدگی و ابهام در شهر : اگر به آثار معماری بنگریم با نمایه ای کردن آن امکان تاویل پذیری بالا میرود از این معماری میتوان برداشت های مختلف داشت و نمادها و استعاره ها و مفاهیم را به گونه ای مختلف تفسیر کرد این قرائت ها و تفسیر های گوناگون بر پیچیدگی و ابهام فضای معماری می افزاید و موجب شادابی اثر معماری می شود.
درس هایی برای طراحی شهر امروز * 1- رفع مشکل بی هویتی شهر دوران تجدد : یک شکوه عمومی از شهر تجدد آنست که شهر متجدد مبهم .. غیر شخصی و فاقد صمیمیت است … * 2- تاثیر در امر بهسازی و نو سازی شهری : امروزه بحث بافتهای فرسوده یکی از مهمترین مباحث در شهرهای تاریخی محسوب می شوند .. بهبود شرایط بافت فرسوده به 3 روش 1- تخریب 2- بازسازی3- بهبود دسترسی صورت میگیرد… * 3- کمک به خوانا شدن شهر متجدد : امروزه نقشه و ابزار هایی مانند GPS به امر جهت یابی در شهر کمک میکند اما نداشتن تصویر ذهنی از شهر و ناتوانی در جهت یابی موجب ایجاد ترس و ناامنی در فرد میشود…امنیت ذهنی حاصل ایجاد تصویری از ساختار شهر در ذهن افراد است.
پایان