مقدمه
نقش شگفت انگیز تعلیم و تربیت در زندگی انسان (و حتی حیوان)، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست و تا کنون هم ضرورت آن مورد تردید قرار نگرفته است، چرا که تعلیم و تربیت صحیح می تواند فرد را به اوج ارزشها برساند و اگر غلط افتد، وی را به سقوط کشاند، زیرا آدمی (برخلاف حیوانات که آگاهیها و نیازهای خود را به صورت غریزی می دانند) در آغاز ولادتش فاقد علم و ادراک و تربیت و کمال است و به تدریج با علم و تربیت مستقیم و غیرمستقیم، استعدادهای بالقوه او به فعلیت می رسد و رشد و تکامل می یابد، چنانکه قرآن مجید می فرماید:
وَاللّهُ اَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ اُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ الْسَّمْعَ وَالاَبْصَارَ وَالاَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ 1
و خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد، در حالی که هیچ نمی دانستید و برای شما گوش و دیدگان قرار داد، تا شکر گزار باشید.
از این رو مکتب اسلام برای تربیت، در تمام مراحل و مقاطع زندگی (حتی قبل از ولادت و در حین تولد و دوران شیرخوارگی و غیره)، دستورهای ویژه ای داده است تا انسان از کودکی در کانون خانواده و در آغوش والدین، معلم و فرهنگ محیط تعلیم و تربیت مناسب و لازم را ببیند و برای مراحل عالیتر زندگی انسانی آماده شود و پرورش یابد.
بر این اساس شکوفایی استعدادها و ارزش های والای انسانی مبتنی بر تعلیم و تربیت است و انسان شدن انسان و وصولش به کمال نهایی، همه مرهون تعلیم و تربیت است.
زندگی نامه لاک
جان لاک فیلسوف معروف انگلیسی و یکی از رئالیسم ها در 29 اوت 1632 در روستای سامرست در انگلستان به دنیا آمد. پدر لاک، که او نیز جان نام داشت، یک وکیل تجربی و کارمند اداری دفتر قضاوت بود و قبلا به عنوان سروان سواره نظام برای نیروهای مجلس در دوران اولیه جنگ های داخلی انگلستان خدمت کرده بود. مادر او اگنس کین نام داشت که دختر یکی از صاحبان صنایع پوست بود. لاک اولین فرزند آنها بود.
تا سن چهارده سالگی آموزش لاک توسط پدرش صورت می گرفت، از 1646 تا 1651 لاک به مدرسه وست مینستر لندن می رفت و تحت نظر الکساندر پوفام، نماینده مجلس و فرمانده سابق پدرش تعلیم دید. در این مدرسه پیش دانشگاهی مشهور، لاک به مطالعه آثار کلاسیک و سنتی به زبان لاتین و یونانی پرداخت تا خود را برای ورود به دانشگاه آکسفورد آماده سازد. در سال 1652، در سن 20 سالگی در سال اول دانشکده کرایست چرخ دانشگاه آکسفورد پذیرفته شد او آثار فلاسفه معاصر مانند رنه دکارت را جذاب تر از مطالب کلاسیک که در دانشگاه تدریس می شد می دانست. او از طریق دوستش ریچارد لوور، که او را از مدرسه وست مینستر می شناخت با پزشکی و فلسفه تجربی که در دانشگاه های دیگر و در انجمن ساطنتی (جایی که لاک بعدها عضو آن گردید) تدریس می شد آشنا شد.
در فلسفه، به ویژه در معرفت شناسی و نیز در آرای تربیتی پیشنهادی خود، لاک سعی کرده است که روش تجربی را ملاک کار قرار دهد. نظریه تربیتی لاک و مفهومی که از تعلیم و تربیت از آثار او برداشت می شود، بشدت تحت تاثیر دیدگاه فلسفی و اجتماعی اوست.
هدف تعلیم و تربیت از دیدگاه لاک رفاه و خوشبختی ملت (جامعه) است البته لاک رفاه جامعه را در سعادت و خوشبختی فردی و فایده ای که از این طریق عاید جامعه می شود، می داند. با توجه به اوضاع و احوال قرن هفدهم انگلستان، برای لاک، جامعه از دو طبقه تشکیل می یابد طنله الشرف که طبقه ای مالک و ثروتمند و طبقه کارگر یا زحمتکش که از مالک و ثروت بی بهره یا کم بهره اند چنین به نظر می رسد که لاک معتقد به دو نوع تربیت مختلف برای فرزندان این دو طبقه باشد، در آثار و نوشته های تربیتی لاک توجه بسیار اندکی به تعلیم و تربیت کودکان فقیر شده است. در حقیقت همه آرا و افکار لاک در کتاب اندیشه هایی چند درباره تعلیم و تربیت با فرزندان طبقه مرفه و اشراف مربوط می شود لاک بر این باور است که اگر طبقه بورژوا (اشراف) خوب تربیت شود، بقیه اقشار جامعه نیز سامان خواهند یافت.
به هر صورت، تنها نظر تربیتی ای که لاک درباره کودکان ضعفا ایراد داشته، طرح معروف به مدارس کار است. به موجب این طرح، خانواده های فقیری که تحت پوشش کمک مالی و به اصطلاح "مدد معاش" اولاد قرار داشتند موظف می شدند که فرزندان سه تا چهار ساله خود را به عوض دریافت کمک پولی به مدارس کار بفرستند تا در آنجا مهارتهای جدی خاصی را برای ورود به بازار کار فراگیرند. در برنامه آموزشی مدارس کار ، اشاره صریحی به سوادآموزی نشده است و تنها شرکت در مراسم مذهبی به منظور پرورش اخلاقی کودکان پیش بینی شده است، در طرح مدارس کار غذای بچه ها را نان بحور و تمیزی تشکیل می داد. پس به طور کلی آرا و افکار تربیتی لاک که در کتاب اندیشه و راهبری فاهمه آمده، در اصل برای تربیت فرزندان طبقه اشراف (نجبا) است.
گفتیم که سعادت اجتماعی از نظر لاک به سعادت و خوشبختی فردی تعبیر و تفسیر شده است سعادت فردی هم در گرو "پدید آمدن" عقلی سالم در بدنی سالم است. در واقع کوشش لاک در نظریات خود مصروف این می شود که ضوابط بدن سالم و اهن (عقل) سالم را تعبین کرده و راه رسیدن به آن را مشخص سازد. پس از لحاظ فردی، تعلیم و تربیت، از دید لاک دو جنبه پیدا می کند: جسمی و ذهنی.
از نظر جسمانی، باید عامل و نوجوان را طوری بارآورد، که قدرت تحمل سختیها و ناملایمات را داشته باشند، بنابراین باید به بهداشت، غذا، و تربیت بدنی کودکان توجه کافی مبدل شود، استفاده فراوان از هوای آزاد، ورزش، خواب، رژیم ساده غذایی بدون نوشیدن مشروبات الکلی، لباسهای آزادی که چندان گرم و ضخیم نباشد، عادت به گذاردن پاها در آب خنک . غیره همگی به تقویت بنیه کودک و نوجوان کمک شایانی می کند. خلاصه آنکه فرزندان طبقه ممتاز را باید از نظر جسمی طوری بارآورد که نه تنها بدنشان فرمانهای عقل را اجرا کند، بلکه برای به دوش گرفتن سلاح سربازی نیز آماده شوند.
فلسفه آموزشی لاک:
کنترل خود:
هدف اصلی آموزش کنترل خود می باشد به گفته لاک : به نظر من روشن است که پایه همه فظیلتها و کمالات در این است که بتوانیم از ارضای خواسته های خود دست برداریم و این درجایی است که منطق نتواند بر آنها تسلط شود.
برای القای خود انظباتی باید نخست به سلامتی جسمی کودک پرداخت هنگامی که بدن بیمار و ضعیف است شخص توانایی کمی در کنترل نیازهای آن دارد بدینسان لاک به ما نصیحت می کند که کودکان را به فعالیت بدنی و ورزش زیاد واداریم تا بدن آنان نیرومند شوند و پیشنهاد می کند کودکان در همه فصول در فضای آزاد به بازی پردازند تا به این ترتیب بیاموزند که سختی و مشقت هر نوع آب و هوایی را متحمل شوند.
اگر قرار است کودکان منظبط شوند باید از آغاز با آنان قاطع بود بسیاری از والدین به نوازش کودکان خود می پردازند و در برابر هوس آنان تسلیم می شوند آنان می اندیشند که چنین گذشت و چشم پوشی ایرادی ندارد زیرا کودکان آنان هنوز کوچک اند کودکانی که دریابند می توانند به سادگی به وسیله تقاضا یا گریه به دست آورند هیچگاه این عادت بد را فراموش نخواهند کرد پس والدین نباید هیچاه زمانی که کودک چیزی می خواهند که مورد نیاز آنان نیست به خواسته آنان وقعی نهند آنان تنها زمانی نتیجه مطلوب می گیرند که والدین آنان آن چیز را مناسب تشخیص می دهند.
اندیشه های تربیتی لاک
مسلما تا حدود زیادی افکار تربیتی لاک متاثر از افکار فلسفی و سیاسی اوست.
لاک تعلیم و تربیت را به طور گسترده به عنوان شکل گیری شخصیت کودک و همچنین یادگیری تحصیلی تلقی می کرد. در واقع او بیشترین اهمیت را به رشد منش و شخصیت می داد.
لاک به دو نوع تربیت برای فرزندان جامعه معتقد است ، تربیت اول و در واقع تربیت برتر نصیب اشراف زادگان و طبقه مرفه جامعه می شود. اما تربیت از نوع نازل آن برای طبقه فقیر که به نظر لاک تنها تربیتی که شایسته چنین اقشاری است طرح معروف به مدار کار است تا بتوانند با یادگیری مسائل فنی و کار برای ورود به بازار کار آماده شوند.
لاک می گوید: به نظر من تربیت یک شاهزاده و یک نجیب زاده و یک جنتلمن هادی باید متفاوت باشد.
لاک معتقد بود که هدف اصلی تعلیم و تربیت، خویشتن داری است. برای ایجاد خویشتن داری باید به شعار "عقل سالم در بدن سالم" تحقق عینی ببخشیم، باید ابتدا به سلامت جسمانی کودک توجه کنیم، اگر جسم ضعیف و بیمار باشد فرد توانایی اندکی برای کنترل خواسته هایش خواهد داشت. بر این اساس لاک به ما توصیه می کند به کودکان تمرین های بدنی فراوانی بدهیم تا جسم آنها قوی شود و پیشنهاد می کند که کودکان در تمام فصول در هوای آزاد بازی کنند تا یاد بگیرند سختی ها و دشواری های اقلیمی را تحمل کنند.
تعلیم و تربیت جسمانی
لاک می گوید: هرجه جسم و بدن انسان قادر به تحمل سختیها گردد، به همان نسبت نیز فکر و عقل و ذهن او آمادگی پیدا می کند. لاک چند ساعت خواند را برای استراحت و ترمیم قوای طفل ضروری می داند و معتقد است که اطفال طبعا برای دویدن، خواندن ، فریاد کشیدن و جستجو کردن آفریده شده اند و نمی توان آنان را در اتاقهای دربسته زندانی کرد، بنابراین باید آنان را در تمرینات بدنی آزاد گذاشت و در مقابل اجازه داد به حد حد کافی استراحت کنند.
یکی از جریانهایی که به شده بر عقاید تربیتی دوران لاک اثر گذاشت فلسفه میتنی بر اعتبار حواس لاک بود. او با رد نظریه "اصالت طینت پلید انسان" نظریه "اصالت طینت پاک انسان" را مطرح کرد. او که با نظریه لوح و صفحه سپید ذهن کودک اط شهرت بسیاری برخوردار گشت، اعتقاد داشت که ذهن به منزله لوح یا صفحه سپیدی است که با تماس با دنیای خارج نقش می پذیرد و در واقع احساس نقطه عزیمت برای پیدایش هرگونه تصویر ذهنی است.
لاک در این باره می گوید: تصور می کنم که فکر و ذهن کودک مانند آب که دستخوش جریان می گردد به آسانی به هر مسیر در حرکت است و ایجاد هر تصوری با احساس آغاز می شود و بالطبع دانش جز از راه ادراکاتی که از راه حواس به ما رسیده و به مرور ورزیده شده باشند حاصل نتواند شد.
بنابراین لاک اعتقاد داشت که ار کودک تجربیات مناسبی را دریافت کند ، قادر است خویشتن را بسازد. لاک در این باره والدین و معلمان را اندرز می داد که کودک را دقیقا مورد مطالعه قرار دهند و به خصوصیات اخلاقی و تغییرات خلقی او توجه کنند، به علایق و توانایی های ذاتی او توجه داشته باشند و طراحی آموزشی بر اساس شناخت وی بنا نهند.
بهترین تشویقها و تنبیه ها:
بنابراین از همان آغاز باید توجه کامل داشته باشیم که چگونه رفتارهای کودکان خود را تقویت می کنیم هر پاداش یا تنبیهی نتایج مطلوب بدست نمی دهد لاک به ویژه با تنبه بدنی مخالف بود نخست اینکه استفاده از آن تداعی های نامطلوب برقرار می کند کودکی که پیوسته در مدرسه کتک می خورد یا گوشمالی شود نمی تواند بی آنکه دچار ترس یا خشم به کتابها، آموزگاران یا هر چیز که با مدرسه ارتباط دارد افزون بر ای تنبیه بدنی اغلب بی تاثیر است کودک تا زمانی ترکه را ببیند تسلیم است اما به محض اینکه دریابد که کسی مراقب او نیست هرچه بخواهد انجام می دهد.
به نحو مشابه هر نوع پاداش هم مطلوب نیست لاک استفاده از آبنبات یا پول بعنوان پاداش مخالف بود زیرا کاربرد اینها باعث لطمه به هدف اصلی آموزش یعنی جلوگیری از هوشها و تسلیم به عقل می شود زمانی که با پول پاداش می دهیم کودکان را تنها تشویق کرده ایم که خوشحالی را در این چیزها بجویند.
بهترین پاداش ها تمجید و ستایش و بهترین تنبیه عدم قبول و ابراز نارضایتی است زمانی که کودکان کار خوبی انجام می دهند باید آنان را تحسین کنیم به نحوی که احساس غرور نمایند زمانی که کار درستی انجام نمی دهند باید نگاه سردی به آنان اندازیم به طوری که شرمسار شوند کودکان به رضایت و نارضایتی دیگران به ویژه اگر از سوی والدین و دیگر کسانی باشد که کودکان به آنان وابسته اند پس ما می توانیم این واکنش را برای القاء رفتار و عقلانی و با فضیلت به کار بریم.
آموزش از طریق بازی
لاک در تعلیم و تربیت خردسالان معتقد به اصل بازی است و توصیه می کند که باید چندین اسباب بازی آموزنده در اختیار کودک گذاشته شود تا ضمن آن که آنها را آزادانه دستکاری می کند، به تدریج ابتدا الفبا و سپس املا را یاد بگیرد. لاک همچنین سعی کرد تا چگونگی خواندن را از صورت خشک و یکنواخت زمان خویش خارج سازد و به صورت تفریحی و سرگرمی درآورد. لاک که نقطه شروع و تنها آمادگی با ارزش برای خواندن را بازی می داند، معتقد است ، نوشتن نیز به همین روش صورت می گیرد. او کتابهای مصور و سرگرم کننده از قبیل "افسانه های ازوپ" را برای کودکان پیشنهاد نموده است زیرا این نوع خواندنیها را جهت برانگیختن قوه ابداع و ابتکارکودک مناسب می داند.
قواعد:
بیشتر والدین قواعد بیشماری وضع می کنند و زمانی که کودک از اطاعت این قواعد سر پیچد او را تنبیه می کنند این کار اساس بیفایده است کودکان در فهم و یادگیری قواعد مجرد دشواری فراوان دارند و طبعا از اینکه برای انجام ندادن قاعده مجرد دشواری فراوان دارند و طبعا از اینکه برای انجام ندادن قاعده ای که به سختی در ذهن آنان جای می گیرد تنبیه شوند به عنوان جانشینی برای دشتورها و قواعد لاک دو رویه را پیشنهاد می کند:
نخست چون کودکان از طریق نمونه بهتر می آموزند تا از طریق درک مجرد ما به وسیله مواجهه کردن آنان با الگوهای خوب بیشتر می توانیم به آنان بیاموزیم کودکان با اشتیاق ار زفتار یک فرد فاضل الگو برداری می کنند به ویژه زمانی که ما آنان را برای این کار تحسین کنیم.
دوم لاک عقیده داشت که ما به جای صدور فرامین باید کودکان را مجبور کنیم که رفتار مطلوب را تمرین نمایند برای نمونه به جای توصیه به کودکان که هرگاه یک بانو را ملاقات می کنند تعظیم نمایند بهتر است که تمرین عملی تعظیم را به آنان دهیم و زمانی که هر بار به درستی تعظیم کردند آنان را تحسین کنیم پس از تمرین مکرر آنان به همان راحتی که نفس می کشند تعظیم خواهند کرد بدون هیچ فکر و تاملی که البته به هر حال اساس برای آنها بیگانه است.
نقد و بررسی:
در تاریخ تعلیم و تربیت غرب، جان لاک جایگاه ویژه ای دارد. زندگی او در اواخر دوره رنسانس و اوایل دوره جدید بوده است. در دوره رنسانس به بسیاری از ویژگی های طفل پی برده شد. در قرون وسطی، حتی در عصر رنسانس، به طفل به عنوان نمونه مینیاتوری انسان بالغ می نگریستند علائق، رغبتها، امیال و نیازهای دوران کودکی مورد توجه نبود. بالاتر از آن به این نکته توجه نمی شد که هوش و استعدادهای طفل در طول زمان و بتدریج شکوفا می شوند . لاک از اولین کسانی است که مبین و هم شاید تا حدودی میسر آرا و افکار جدید در باره تعلیم و تربیت جدید است.
لاک به روشنی و قاطعیت لزوم توجه به علایق و خشمها و استعدادهای فطری طفل را گوشزد کرد. وی ضرورت و لزوم حرکت از محسوس به معقول را در آموختن مطالب به افراد پیشنهاد کرد تنبیه بدنی را که در تار و پور تعلیم و تربیت در قرون وسطی و دوره رنسانس نفوذ کرد، جز در موارد استسنایی مردود دانست. پاره ای از اصول و روشهای پیشنهادی او همچنین چگونگی یادگیری زبانهای خارجی، تاکید بر تمرین و ممارست و تجربه، کم اثر بودن به خاطر سپردن قواعد و قوانین علوم در صورتی که پشتوانه تجربی نداشته باشند، هم اکنون از اصول بدیهی و ضروری تعلیم و تربیت است. خلاصه آنکه لاک از یک لحاظ یکی از پیشروان نهضت کودک محوری در تعلیم و تربیت است.
با وجود اوصاف معینی که برای تعلین و تربیت از دیدگاه لاک برشمردیم، آرای تربیتی او خالی از اشکال نیست. در زیر به پاره ای از این اشکالات اشاره می کنیم.
1. لاک آرا و افکار تربیتی خود را تقریبا به صورت انحصاری مخصوص طبقه اشراف کشور خود دانشته و نسبت به طبقات پایین اجتماع توجه چندانی نکرده است. در خصوص کودکان ضعفا در طرح مدارس کار از افکارش بوی خوشونت حتی قصاوت به مشام می رسد.
2. درست است که لاک توجه به علائق و استعدادهای طفل را لازم دانسته است ولی برآورده نکردن خواسته ها و امیال طفل؛ در صورتی که با معیار و منطق بزرگترها سازگار باشد، محدودیت بزرگی در راه اصل مذکور است.
3. لاک طاعت فرزند را از پدر مادرش در بدو کودکی مولود ترس می داند. ترس هرچند آمیخته به احترام هم باشد، ممکن است برای عواطف و انگیزه های طفل مضر باشد. آیا نمی توان از طریق محبت معمول بچه ها را وادار به اطاعت کرد؟.
منابع:
1. نقیب زاده، میر عبدالحسین(پاییز 79) نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش – چاپ یازدهم ، تهران: انتشارات طهوری
2. حسین زاده، داود- یعقوب زاده قربانعلی (تابستان 85) تاریخ اندیشه های تربیتی – چاپ اول ، ساوه سازمان چاپ دانشگاه آزاد اسلامی
3. خوی نژاد، غلامرضا- رجایی، علیرضا (بهار 88) نظریه های رشد – چاپ دوم، تهران: انتشارات آرین
4. پیشگامن روانشناسی رشد، نوشته ویلیام سی، کرین ترجمه دکتر فربد فدایی – چاپ اول (1367) چاپ هجدهم(1391) انتشارات اطلاعات.
5. پرش به بالاLock, john. A Letter Conceming Toleration Routledge, New York, 1991. p. 5 (Introduction)
6. پرش به بالا Delaney, Tim. The march of unreason: science, democracy, and the new fundamentalism Oxford University Press. New York, 2005. p. 18
7. پرش به بالا Godwin, Kenneth et al. School choice tradeoffs: liberty, equity, and diversity University of Texas Press, Austin
8. پرش به بالا Broad. C.D. (2000). Ethics and the History of Philosophy. UK: Routledge. ISBN
9. پرش به بالا + Aylesford & source = bl & ots = MrFiH8wo58&sig= BSwVCU PELs2IqH8aXK6QiDan7zA&hI=.D3gTMmkMdeqhAeFkNnC"Caleb + Banks"
10. مبانی اندیشه سیاسی در غرب از سقراط تا مارکس، دکتر فرشاد شریعت، تهران: نشر نی، 1384
11. آثار کلاسیک فلسفه، مترجم مسعود علیا، تهران: ققنوس، 1382
12. کلیات تاریخ فلسفه به زبان ساده، دکتر ملیحه صابری نجف آبادی ، تهران: انتشارات سمت:1389
13. (1957 London: Longmans) Maurice Cranston john locke: a biography
11