موسیقی شعر در غزلیّات سنایی





پایان نامه
برای دریافت درجه ی کارشناسی ارشد
در رشته ی زبان و ادبیّات فارسی
دانشکده ی ادبیّات
گروه علمی زبان و ادبیّات فارسی
عنوان پایان نامه :
موسیقی شعر در غزلیّات سنایی
استاد راهنما :
دکتر علی عسکری
استاد مشاور :
دکتر مهدی خادمی کولایی
نگارش :
معصو مه حجازی
ماه و سال :
اسفند ماه 1387
دانشگاه پیام نور

پایان نامه
برای دریافت درجه ی کارشناسی ارشد
در رشته ی زبان و ادبیّات فارسی
دانشکده ی ادبیّات
گروه علمی زبان و ادبیّات فارسی
عنوان پایان نامه :
موسیقی شعر در غزلیّات سنایی
استاد راهنما :
دکتر علی عسکری
استاد مشاور :
دکتر مهدی خادمی کولایی
نگارش :
معصو مه حجازی
ماه و سال :
اسفند ماه 1387

بسمه تعالی
تصویب پایان نامه / رساله

پایان نامه / رساله تحت عنوان
که توسّط در مرکز تهیّه و به هیات داوران ارائه گردیده است مورد تایید می باشد . تاریخ دفاع : نمره : درجه ی ارزشیابی :

اعضای هیات داوران :
نام و نام خانوادگی هیات داوران مرتبه ی علمی امضاء
1- استاد راهنما
2- استاد مشاور
3- استاد داور
4- نماینده ی گروه آموزشی
5- نماینده ی تحصیلات تکمیلی

این شمیم ورق دفتر من آنِ تو باد
همسرم تازه ترین عطر سمن آنِ تو باد

گرمی مهر تو را من بفشاندم به قلم
باده ی جوهر این مشقِ سخن آنِ تو باد

تشکّر و قدردانی

در آغاز کلام ستایش خدای راست که فروزنده ی راه است و بنده را نیک خواه .
به یادردان به یاد روان بلند پرواز پدر بزرگوارم ، صالح حجازی ، که سرچشمه ی ذوق بود و پر از محبّت و شوق .
سپاس فراوان از دو اکسیر بردباری و کیمیای شکیبایی مادر مهربانم ، ماندگار ( شهربانو ) جلالی ، و خاله ی بزرگوارم ، طلعت ( نگاری ) جلالی ، که چون دو چشم بینا روشنگر بودند و یارانی جان پرور .
قدردانی ویژه از همسر گرانقدرم رمضانعلی رحیمی که دلگرمی های ایشان مرا پناهگاه بود و پشتیبانی ایشان مرا فرا راه ؛ هم چنین از فرزندانم اشکان و عمران رحیمی که ناملایمات من را تمام و کمال به جان خریدند ؛ سپاسگزارم .
تشکّر بی کران از استادان گرانقدرم دکتر علی عسکری ، مهدی خادمی کولایی و بقیّه ی عزیزانی که مرا در این راه یاری نمودند ؛ خداوند ایشان را توفیق دهد .

چکیده
موضوع این پایان نامه با عنوان " موسیقی شعر در غزلیّات سنایی " ، و هدف از این پژوهش ؛ آشنایی با موسیقی شعر در غزلیّات سنایی است . و روش کار ، نظری و بر اساس پژوهش کتابخانه ای می باشد . ابزار آن کتاب ها و منابع مرتبط با موضوع است . مطلع هر بیت به جهت تعیین انواع موسیقی در آن ، انتخاب شده است . سپس به تقطیع ، استخراج اوزان و نام بحرها ، پس از آن به یافتن قافیه ، حدود واصناف و احیاناً عیوب آن و بررسی موسیقی درونی و معنوی در غزلیّات سنایی ، پرداخته شده است . و در پایان تحلیلی از یافته ها به عمل آمده و جمع بندی ، بیان شده است . با توجّه به بررسی های به عمل آمده ، شاعر در غزلیّاتش از 9 بحر و 50 وزن استفاده کرده است . بالاترین بسامد بحر ها را رمل و کم ترین آن ها را متقارب دارد . او از 15 زحاف استفاده نموده است ؛ که بیش ترین آن ها حذف و کم ترین آن ها جدع ، نحر و حذذ است . بیش تر اوزان غزلیّاتش مزاحف می باشند . بسامد اوزان دوری ، 30 غزل می باشد. از نظر نوع ردیف های به کار رفته در غزلیّات تنوّع زیادی به چشم می خورد ولی فعل در درجه ی اوّل قرار دارد . شماره ی غزل های مردّف او بیش از غزل های بدون ردیف است . تعداد قافیه های مقیّد نیز بیش تر از قافیه های مطلق می باشد . حدود قافیه ها بر اساس کاربرد به ترتیب عبارت از : مترادف، متواتر ، متدارک و متراکب است ؛ متکاوس وجود ندارد . از نظر موسیقی معنوی بر اساس ابیات بررسی شده به ترتیبِ بسامد تشبیه ، تضاد ، استعاره ، تناسب ، کنایه و مجاز به کار گرفته شده است که تشبیه بیش ترین و مجاز کم ترین بسامد را داراست . موسیقی درونی نیز به ترتیبِ کاربرد ، واج آرایی ، جناس و تکرار می باشد .

نظر استاد راهنما : برای چاپ در پژوهش نامه ی دانشگاه مناسب است (
مناسب نیست ( تاریخ و امضا

فهرست مطالب

فصل اوّ ل : کلّیّات تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
مقدّمه . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
برخی مشکلات تقطیع. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
علائم اختصاری. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
نکات طرح پیشنهادی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ..6
فصل دوم : معرّفی سنایی و آثار او. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
نام و نسب حکیم. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
زمان و محلّ ولادت. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
آغاز شاعری حکیم . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
دوره های زندگی سنایی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
افسانه ای درباره ی علّت تحوّل سنایی . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
مسافرت های سنایی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
مذهب سنایی . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
ارادت حکیم به شیخ یوسف همدانی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
وفات سنایی . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
آثار سنایی . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
مضامین در اشعار سنایی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
خلّاقیّت در اشعار سنایی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
مقام سنایی. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
زبان سنایی . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
غزل با جلوه های عرفانی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
سنایی در غزل زهدیّه و قلندریّه . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
پژوهش های انجام شده در مورد سنایی و آثارش. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
فصل سوم : معرّفی غزل . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
غزل در لغت . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
غزل در اصطلاح . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
غزل نام قالب یا مفهوم آن . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
حوزه ی غزل . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 23
مضامین غزل . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 23
زبان غزل . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 24
منشا غزل. . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 24
غزل در تاریخ ادبیّات . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 25
اقسام اصلی غزلیّات فارسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . .. . . . . . . 25
دوره های مختلف غزل . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 25
سیر غزل . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 26
فصل چهارم : موسیقی شعر. … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 31
شعر ، رستاخیز کلمات . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 31
موسیقی . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 32
پیوند شعر و موسیقی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 33
انواع موسیقی شعر . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 33
عروض . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 33
بیت . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 34
مصراع . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 34
واج .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 34
هجا .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 35
ارکان.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 35
سالم و مزاحف . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 36
مثمّن و مسدّس و مربّع. . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 36
عروض و ضرب ( عجز ) ، صدر و ابتدا. . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. … . . . . 37
تقطیع . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 37
مراحل تعیین وزن یک شعر فارسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . 38
بحر . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 39
شش دایره ی مشهور بحر های عروضی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 40
ذوبحرین. . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 41
وزن . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 41
تاثیرات وزن . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 43
عوامل موثّر بر چگونگی حالت وزن . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . 44
عوامل تغییر دهنده کیفیت موسیقی در اوزان . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 45
اوزان و مفاهیم .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 46
اوزان نا مطبوع. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 48
اوزن شفّاف و اوزان کدر . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 49
اوزان خیزابی و اوزان جویباری . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 49
اوزان دوری . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 49
قافیه. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . 50
نقش های قافیه . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . .. . . . . . 51
حروف قافیه .. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . .. . . . . . 51
حرکات قافیه.. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . .. . . . . . 52
عیوب قافیه .. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . .. . . . . . 52
اصناف و انواع قافیه .. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . 53
حدود قافیه. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . 53
انواع قافیه ها از نظر جایگاه . . . . . . .. . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . 54
انواع قافیه های هنری . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . 54
قافیه های مردّف . . . . . . . . . . . . . … . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . 55
ردیف . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . 55
علّت توجّه ایرانیان به ردیف . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . .. . . . . 56
عوامل مهم در پیدایش ردیف در شعر فارسی . . . . . . . . . . . … . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . .. . . . . 56
سود های ردیف . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . 57
زیان های ردیف . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . 57
ردیف بدون قافیه . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . 57
حاجب . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . 58
فصل پنجم : موسیقی شعر در غزلیّات سنایی . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . 60
1- رمل. . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . 60
1-1- رمل مثمّن محذوف . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . 60
1- 2- رمل مثمّن مقصور . . . . . . . . . … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . .. . 90
1-3- رمل مثمّن مقصور عروض محذوف ضرب . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. .. . . . 111
1-4- رمل مثمّن مخبون محذوف .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . 111
1- 5 – رمل مثمّن مخبون محذوف سالم صدر و ابتدا . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . 112
1- 6 – رمل مثمّن مخبون مقصور . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . 115
1- 7 – رمل مثمّن مخبون مقصورعروض اصلم مسبّغ ضرب .. . . . . .. .. . .. . . . .. . 116
1- 8 – رمل مثمّن مخبون اصلم . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . .. . 117
1-9 – رمل مسدّس محذوف . .. . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. . . . .. . 118
1- 10 – رمل مسدّس مقصور .. .. . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . 127
1- 11 – رمل مسدّس مخبون محذوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . 133
1- 12 – رمل مسدّس مخبون اصلم مسبّغ عروض مقصور ضرب. . . . . . . . . . .. . 134
2- هزج .. .. . .. .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . . . .. .135
2-1 -هزج مثمّن سالم.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. .. . .. . . . .. .135
2- 2- هزج مثمّن مسبّغ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . .. . . . .. . . .146
2- 3- هزج مثمّن اخرب. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. . . . . .147
2- 4- هزج مثمّن مکفوف مقصور. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . .. . .. . . 152
2- 5 – هزج مثمّن اخرب محذوف. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . .. .. . . . 153
2- 6- هزج مثمّن اخرب مقصور . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . .. 154
2- 7- هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . .. 154
2- 8 – هزج مثمّن اخرب مکفوف مقصور . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . .. 166
2- 9 – هزج مسدّس محذوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. … . . .. 173
2- 10- هزج مسدّس مقصور . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . .. . . .. 178
2- 11- هزج مسدّس اخرب مقبوض صحیح عروض و ضرب . . . . . . .. . . . .. . . .. 180
2- 12 – هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. .. . . .. 182
2- 13 – هزج مسدّس اخرب مقبوض مقصور . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. . . . 193
3- خفیف … . .. .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . . . ..05 2
3- 1- خفیف مسدّس مخبون. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . .. . ..05 2
3- 2- خفیف مسدّس مخبون محذوف. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . .05 2
3-3- خفیف مسدّس مخبون مقصور . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . .09 2
3- 4 – خفیف مسدّس مخبون اصلم . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . .11 2
3- 5- خفیف مسدّس مخبون اصلم مسبّغ. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. . . . 216
4- مضارع… . .. .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . . .. 223
4- 1- مضارع مثمّن اخرب .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . .. .. .. 223
4-2- مضارع مثمّن اخرب مکفوف محذوف. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . .. . .. ..227
4- 3- مضارع مثمّن اخرب مکفوف مقصور . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . .. . .. ..230
5- منسرح… . .. .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. . . . .. 235
5- 1- منسرح مثمّن مطوی مکشوف. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. .. . .. . . . .. 235
5- 2- منسرح مثمّن مطوی مجدوع .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . .. 238
5- 3- منسرح مثمّن مطوی موقوف .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. .. 238
5- 4- منسرح مثمّن مطوی منحور .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. .. 241
6- رجز. . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. .. . 242
6- 1- رجز مثمّن سالم . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. … 242
6- 2- رجز مثمّن مذال . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . … .. 244
6- 3- رجز مثمّن سالم عروض مذال ضرب . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . … .. 248
6- 4- رجز مثمّن مطوی احذّ مقصور . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . .. . . . .. .. .. 248
7- مجتث . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . 250
7-1 – مجتث مثمّن مخبون .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. .. 250
7-2 – مجتث مثمّن مخبون اصلم . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. … 250
7-3- مجتث مثمّن مخبون محذوف. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. 251
7- 4- مجتث مثمّن مخبون مقصور. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . 252
7- 5- مجتث مثمّن مخبون اصلم مسبّغ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. … 253
8- سریع . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . 255
8- 1 – سریع مسدّس مطوی مکشوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. … 255
8- 2- سریع مسدّس مطوی موقوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … . . . . . . . .. . . . .. .. … 256
9- متقارب . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . 259
9-1 متقارب مثمّن سالم . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . 259
9- 2 – متقارب مثمّن محذوف . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. …. 260
فصل ششم : نتیجه گیری . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 262
جدول بحر ها و اوزان کاربردی در غزلیّات . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 264
نمودارستونی بحرها . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 269
نمودار دایره ای درصد بحرها. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 270
نمودار ستونی انواع ردیف ها . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . 271
نمودار دایره ای درصد غزل های مردّف و بدون ردیف . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 273
نمودار ستونی حدود قافیه ها . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 274
نمودار دایره ای درصد حدود قافیه ها . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 275
نمودار ستونی زحافات . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 276
نمودار دایره ای درصد زحافات . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 277
نمودار دایره ای درصد قافیه های مقیّد و مطلق . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . … … 278
نمودار دایره ای درصد اوزان سالم و ناسالم . …. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . … … 279
نمودار ستونی موسیقی درونی. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . .. 280
نمودار ستونی موسیقی معنوی. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . .. 281
منابع و مآخذ . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 282
چکیده ی انگلیسی . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 287

کلّیّات

مقدّمه
ادبیّات گونه ای از هنر است و اهمّیّت ادبیّات فارسی را ، که شاخه ای از آن شمرده می شود ؛ نمی توان نادیده انگاشت . ادبیّات فارسی گنجینه ای است که روز به روز بر اهمّیّت و وسعت آن افزوده می گردد ؛ دریایی است بی کران با ساحلی ناپیدا .
در مورد اهمّیّت موضوع باید گفت که بررسی موسیقی شعر تا حدّ زیادی می تواند میزان قدرت شاعری هر شاعر را نمایان سازد و به فهم و درک صحیح تر شعر کمک نماید.
سنایی شاعری " دوران ساز "1 است که در چند زمینه ی شعری از جمله ؛ قصیده و غزل ، حال و هوایی عرفانی و تازه و متمایز از دوران قبل ایجاد کرده است ( شفیعی کدکنی ،1385 : 9 ).
در مجموعه غزل های حکیم سنایی با دو دسته غزل روبه رو هستیم که تعدادی از آن ها عنوان (غزلیّات" را که عنوانی رایج بوده است ، برخود دارند و تعدادی دیگر عنوان (قلندریّات" به خود گرفته اند.
غزل های قلندانه یا مغانه ی سنایی سرچشمه ی غزلیّات پر شکوه فارسی است . از حیث فرم ، قلندریّات دارای اوزان پر تحرّک و رقص آور و موسیقی متناسب با آن است . استفاده ی فراوان از واژه های شراب ، مستی و خرابات که در آثار عرفانی جایگاهی مقدّس است ؛ از دیگر ویژگی های قلندریّات می باشد . درونمایه ی این نوع شعر با ارزش های موجود در شریعت تناقض دارد . امّا سنایی در هیچ موردی نظرش مبارزه با شرع و مقدّسات نبوده است .می توان دو علّت را برای این کار ذکر کرد :

______________________
1 ) epoch marker

خوی ملامتی سنایی و میل به مبارزه با ریا کاری ( زرقانی ، 1378 : 179 ) .
بحر هایی را که سنایی برای سرودن غزلیّات از آن بهره جسته است ، متنوّع اند ؛ ولی بیش از همه از بحر " رمل " استفاده کرده است . در مقابل کمترین بحر به کار رفته را می توان " متقارب " نام برد .
از نظر نوع ردیف های به کار رفته در غزلیّات تنوّع زیادی به چشم می خورد ولی " فعل " در درجه ی اوّل قرار دارد . او هم چنین از ردیف های طولانی نیز استفاده نموده است. و گاه حتّی دو جمله را در جای ردیف می نهد و از آن بهره می جوید مانند بیت :
" ترا دل دادم ای دلبر شبت خوش باد من رفتم
تو دانی با دل غمخور شبت خوش باد من رفتم"
تعداد بیت هایی که مردّف است بیش از بیت های بدون ردیف است .
از دیگر مشخّصات غزلیّات سنایی " تکرار " است . این تکرار به شکل های ؛ تکرار جمله ، کلمه و واج ، دیده می شود به طوری که کمتر بیتی را در میان غزلیّات می توان یافت که در آن تکرار وجود نداشته باشد . در این پژوهش بررسی موسیقی معنوی نیز بر اساس مطلع می باشد . در ضمنِ متن ، به نتایجی که به دست آمده است ، به طور مفصّل پرداخته می شود .
در پایان لازم می دانم از استادان بزرگوارم ، دکتر علی عسکری ، دکتر مهدی خادمی کولایی و بقیّه ی عزیزان که مرا در این راه یاری نمودند ، صمیمانه تشکّر و قدردانی نمایم وامیدوارم که ادب دوستان و صاحبان ذوق از کاستی ها در گذرند .
اسفند ماه 1387

برخی مشکلات تقطیع
در هنگام انجام کار به برخی از مشکلات برخوردیم . اوّلین موردی که می توان به آن اشاره کرد این است که برخی از غزلیّاتی را که استاد مدرّس رضوی در شمار غزلیّات سنایی برشمرده اند از نظر شکل ظاهری ، یعنی از نظر طرز قرار گرفتن قافیه ها ، با غزل فرق دارند ولی استاد رضوی برحسب موضوع و محتوا ، آن ها را در شمار غزلیّات ذکر نموده است . و ما نیز آن ها را بر اساس همان نظر ، بررسی کرده ایم . امّا در تعیین قافیه های آن به اشکالاتی برخوردیم زیرا این غزلیّات دارای قافیه ی کناری نیستند ولی شاعر با آوردن قافیه های میانی در آن ها و هماهنگ ساختن قافیه های میانی بیت اوّل با ردیف ها سعی در ایجاد موسیقی در آن ها دارد . این موارد عبارتند از : غزل های 75 ، 176 ، 275 ، 276 . غزل های 182 و 325 نیز مصراع اوّل بیت اوّل آن ها بدون قافیه است . و غزل 310 نیز مطلع ندارد .
غزل شماره ی22 و 169 بیت مطلع آن از نظر قافیه ی میانی با غزل های دیگر که دارای قافیه ی میانی می باشند متفاوت می باشد.

علائم اختصاری و نکات دیگر

ص صفحه
صص صفحات
– جدا کننده ی شماره ی بخش ، زیر مجموعه ی بخش ، ردیف و شماره ی اصلی غزل در دیوان سنایی است .

اعداد کنار ابیات
از سمت راست به چپ به ترتیب شماره ی بخش ، شماره ی زیر مجموعه ی بخش ، ردیف و شماره ی غزل در دیوان سنایی است. به عنوان مثال1- 2- 40- 274- یعنی بخش یکم ، زیر مجموعه ی دوم ، شماره ی ردیف چهلم و شماره ی غزل در دیوان سنایی دویست و هفتاد و چهار می باشد .

روش ارجاع دهی
روش ارجاع دهی به صورت الگوی بین متنی و کتابشناسی پایانی است .

شیوه ی نقل قول
شیوه ی نقل قول به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم است که در صورت مستقیم بودن نقل قول را داخل گیومه قرار داده و به صورت درون متنی ارجاع می دهیم ولی اگر به شیوه ی غیر مستقیم باشد بدون گیومه در پایان عبارت یا متن ، ارجاع درون متنی داده می شود.

نکات طرح تحقیق

عنوان تحقیق
عنوان موضوع پایان نامه " موسیقی شعر در غزلیّات سنایی " است .

تعریف مسئله و سوال های اصلی تحقیق
در مورد تعریف مسئله باید گفت که یکی از اجزای مهم و اصلی تشکیل دهنده ی شعر ، موسیقی شعر است و نقد و تحلیل این موضوع تا حدّ زیادی می تواند میزان قدرت شاعری هر شاعر را نمایان سازد ؛ در این راستا به پرسش های زیر پاسخ خواهیم داد :
سوال های اصلی تحقیق عبارتند از : سنایی در غزلیّاتش از چه اوزان و بحرهایی استفاده کرده است؟ ؛ تنوّع اوزان عروضی در غزلیّات سنایی در چه حد است؟ ؛ در غزلیّات سنایی از چه اوزان و بحرهایی بیش تر استفاده شده است؟ ؛ چند در صد از غزلیّات سنایی داری قافیه ی میانی یا درونی است؟ ؛ وضعیّت قافیه ها و ردیف ها در غزلیّات سنایی چگونه است؟

ضرورت تحقیق
البتّه ضرورت این تحقیق از این جا مسلّم می شد که با توجّه به مطالعات و بررسی های انجام شده موضوعی با این عنوان کار نشده بود بنابراین ضرورت انجام چنین تحقیقی احساس می گردید .

فرضیه ها
فرضیه هایی در این زمینه وجود داشت از جمله : اوزان عروضی در غزلیّات سنایی متنوّع است ؛ سنایی از امکانات موسیقی کناری به نحو مطلوبی استفاده کرده است ؛ در غزلیّات سنایی از
از بعضی بحرها از جمله رمل و هزج بیش تر استفاده شده است .

هدف ها
هدف از این تحقیق آشنایی با موسیقی شعر در غزلیّات سنایی و تبیین و تحلیل قدرت و جایگاه شاعر در این زمینه و در دسترس قراردادن آن برای مراکز تحقیقاتی وفرهنگی ، موسسات ، رسانه ها ، اهل فن ، دانشجویان و افراد علاقه مند دیگر است .

کاربرد های تحقیق
کاربردهایی از انجام این تحقیق متصوّر است و آن در دسترس قراردادن آن برای مراکز تحقیقاتی وفرهنگی ، موسسات ، رسانه ها ، اهل فن و دانشجویان می باشد.و آنان می توانند از نتایج پایان نامه استفاده کنند.

جنبه ی جدید بودن و نوآوری طرح
جنبه ی جدید بودن و نوآوری طرح این می باشد که برای اوّلین بار بررسی و تحلیل همه جانبه در زمینه ی موسیقی شعر در غزلیّات سنایی به این شیوه و در حدّ گسترده ، صورت می گیرد که سبب نوآوری و ارائه ی اطّلاعات جدیدی در این حیطه می گردد .

روش انجام تحقیق
روش انجام تحقیق ، روش نظری و بر اساس پژوهش کتابخانه ای است .

روش و ابزار گردآوری اطّلاعات
روش و ابزار گردآوری اطّلاعات ، مطالعه و فیش برداری با استفاده از کتابخانه و سایت های مختلف می باشد. .

روش نمونه گیری
مطلع هر بیت به جهت تعیین انواع موسیقی در آن ، به عنوان نمونه ، انتخاب شده است .

روش تجزیه و تحلیل اطّلاعات
روش تجزیه و تحلیل اطّلاعات عبارت است از : استخراج ، طبقه بندی ، تطبیق ، تجزیه و تحلیل ، استنباط و استنتاج و در نهایت نتایج ثبت و به چاپ رسیده است .

معرّفی سنایی و آثار او

نام و نسب حکیم
نام و کنیه و تخلّص سنایی چنان که تذکره نویسان ذکر کرده اند " ابوالمجد مجدود سنایی " و نام پدر او به قول مورّخین و خودش در مثنوی " کارنامه ی بلخ " ، " آدم " است . او از خاندان بزرگ و دودمانی شریف بوده و رضی الدّین علی لالا که از مشایخ بزرگ صوفیّه است از همین خاندان بوده و پدر رضی الدّین شیخ سعید با حکیم سنایی ، پسر عمّ بوده است . سنایی در بعضی اشعارش به نژاد و دودمان خویش افتخار می کند و به پاکی نژاد و نیای خویش اشاره می نماید ( مدرّس رضوی ، 1385 : سی و سه ) .

زمان و محلّ ولادت
حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی، شاعر بزرگ و عارف عاشق در اوایل یا اواسط نیمه ی دوم قرن پنجم هجری قمری درغزنین چشم به جهان گشود امّا تاریخ تولّد سنایی به درستی معلوم نیست . مدّت عمر نقل شده در مجمل فصیحی خوافی حدود شصت و دو سال ذکر شده است که به حقیقت نزدیک است ( همان ) .

آغاز شاعری حکیم
پس از آگاهی از فنون زبان و سخنوری، به عادت شاعران زمان به دربار روآورد و در دستگاه غزنویان به جرگه ی شاعران مدّاح درآمد و با رجال مشهور آن حکومت آشنایی حاصل کرد . " قدیمی ترین سلطانی که مدح وی در دیوان سنایی دیده می شود ؛ مسعودبن ابراهیم( 492- 508 ) است و بعد از او ذکر یمین الدّوله بهرامشاه بن مسعود ( 511 – 552 ) را در دیوان وی و در حدیقه مشاهده می کنیم " ( صفا ، 1372 . ج 1 : ص 273 ) .
زندگی سنایی در آغاز آمیخته با آلودگی های اهل دربار بود ؛ تا این که شاعر بزرگ به جذبه ی حق ، صید کمند عشق شد و جمال دوست ، غارتگر جان و دلش گردید. سودای عشق، انگیزه ی پشت کردن و بریدن او از امور و اوهام دنیوی بود.

دوره های زندگی سنایی
دکتر شفیعی کدکنی زندگی سنایی را به سه دوره ی متفاوت تقسیم کرده است :
" 1- سنایی مدّاح و هجا گوی ( قطب تاریک وجود او )
2- سنایی واعظ و ناقد اجتماعی ( مدار خاکستری وجود او )
3 – سنایی قلندر و عاشق ( قطب روشن وجود او ) " ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 25 ) .

افسانه ای درباره ی علّت تحوّل سنایی
درباره ی تحوّ ل درونی و رویکرد او به عالم عرفان ، اهل خانقاه به افسانه‏ای معتقد بودند که جامی در نفحات‏الانس آن را چنین روایت می‏کند :
" سلطان محمود سبکتکین در فصل زمستان به عزیمت گرفتن بعضی از دیار کفّار از غزنین بیرون آمده بود و سنایی در مدح وی قصیده‏ای گفته بود ؛ می‏رفت تا به عرض رساند. به در گلخن رسید که یکی از مجذوبان و محبوبان که از حدّ تکلیف بیرون رفته و مشهور بود به " لای خوار " ؛ زیرا که پیوسته لای شراب خوردی، در آن جا بود. آوازی شنید که با ساقی خود می‏گفت : " که پر کن قدحی به کوری محمودک سبکتکین تا بخورم ! " ساقی گفت : " محمود مرد غازی است و پادشاه اسلام ! " گفت : " بس مردکی ناخشنود است. آنچه در تحت حکم وی درآمده است در حیّز ضبط نه درآورده می‏رود تا مملکت دیگر بگیرد ". یک قدح گرفت و بخورد. باز گفت : " پرکن قدحی دیگر به کوری سنائیک شاعر ! " ساقی گفت : " سنایی مردی فاضل و لطیف طبع است " . گفت : " اگر وی لطیف طبع بودی به کاری مشغول بودی که وی را به کار آمدی . گزافی چند در کاغذی نوشته که به هیچ کار وی نمی‏آید و نمی‏داند که وی را برای چه کار آفریده‏اند". سنایی چون آن بشنید، حال بر وی متغیّر گشت و به تنبیه آن لای خوار از مستی غفلت هشیار شد و پای در راه نهاد و به سلوک مشغول شد "( صفا ،1372 . ج 1 : ص273 ) .
تغییر رویّه ی شاعر چه به صورت ناگهانی و آنی باشد و چه از روی علم و آگاهی و معرفت و شناخت ، عملاً زندگی و اندیشه ی او را متحوّ ل و دچار دگرگونی کرد.

مسافرت های سنایی
سال هایی از دوره ی نوجوانی وی در شهرهای بلخ، سرخس ، هرات و نیشابور سپری شد و احتمالاً در همان ایّام راه کعبه در پیش و به زیارت حج مشرّ ف شد و در همین سفر معنوی بود که بسیاری از شیفتگان حقیقت و عرفان را شناخت و مقدّمات انقلابی درونی در وی پدید آمد. به هر تقدیر، شاعر شوریده بقیه ی عمر را در کنج خلوت و انزوای صوفیانه در غزنین گذراند و به تدوین و تنظیم اشعارش پرداخت و از جمله، مثنوی مشهورش به نام حدیقه ‏الحقیقه و شریعه ‏الطریقه را به اتمام رساند.

مذهب سنایی
سنایی شاعر بلند مرتبه ی شیعی مذهب است ( صفا ، 1341 . ج 1 : 311 ) . در تذکره ها هم مذهب او را شیعه ی اثنی عشری و تابع مذهب جعفریه دانسته اند . آن چه مسلّم است وی دوستدار علی و آل او و معتقد بوده که خلافت حقّ علی و اولاد اوست ( مدرّس رضوی ، 1385 : شصت و دو و شصت و هفت ) .

ارادت حکیم به شیخ یوسف همدانی
" برخی از تذکره نویسان سنایی را شاگرد و پیرو شیخ یوسف همدانی دانسته اند . ابو یوسف همدانی از بزرگان مشایخ صوفیّه است که مدّت ها در خراسان سکونت و در آن دیار از اهمّیّت بر خوردار بوده است نشست او بیش تر در مرو و هرات بود و گویا سنایی همان جا به خدمت او رسیده است و از برکات انفاس او بهره مند شده است " (صفا ،1372 . ج 1 : 274 ) . امّا جای تعجّب است که چگونه حکیم پس از چند سال ارادت به شیخی در آثار خویش از آن نامی نبرده و از یاد او غافل مانده است ؟! ( مدرّس رضوی ، 1385 : چهل و چهار )

وفات سنایی
سنایی در شهر غزنین وفات یافت. در باره ی تاریخ وفات او نظرهای متفاوتی نقل شده است؛ که سال 535 ه . ق صحیح تر به نظر می رسد ( همان . پنجاه و دو ) . اکنون مقبره‏اش در غزنین، زیارتگاه خاصّ و عام است.

آثار سنایی
1- کلّیّات دیوان که شامل مدایح و زهدیّات و قلندریّات و ترکیب بند و ترجیع بند و غزلیّات و قطعات و رباعیّات است و عدد آن بالغ بر 13780 بیت می باشد .
2- حدیقه ‏الحقیقه و شریعه ‏الطریقه: این مثنوی را الهی‏نامه و فخری نامه نیز می‏نامند، این منظومه در بحر خفیف در ده هزار بیت و در ده باب از مسائل عرفانی و حکمی و کلامی و معارف اسلامی است . سنایی سرایش آن را در سال 524 ه . ق شروع کرد و در سال 525 ه . ق به اتمام رساند. موضوعات این کتاب، علاوه بر نعت خدا و رسول و آل و اصحاب او، درباره ی عقل و علم و حکمت و عشق است . حدیقه ‏الحقیقه از منظومه‏هایی است که بر بسیاری از شاعران تاثیر گذارده است. سنایی با سرودن این منظومه ، باب تازه‏ای را در سرایش منظومه‏های عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود. شاعران بزرگی همچون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفه العراقین و مخزن ‏الاسرار را تحت تاثیر مستقیم این منظومه سرودند و سال ها بعد، عطّار و مولانا سرایش مثنویهای عرفانی را به اوج تکامل رساندند.
3ـ سیرالعباد الی المعاد: سیر العباد، در قالب مثنوی در بحر خفیف با بیش از 779 بیت است
که شاعر در آن به شیوه تمثیلی از خلقت آدمی و اقسام نفوس و عقل و مسائل اخلاقی سخن می‏گوید.
4 ـ کارنامه بلخ در قالب مثنوی ، بر وزن حدیقه است و مجموع ابیات آن 491 بیت است که ظاهراً نخستین نظم مثنوی سنایی است که آن را در اوقات توقّف بلخ به نظم در آورده و به آن " مطایبه نامه " هم می گویند .
5 ـ تجربه‏العلم یا تحریمه القلم در قالب مثنوی با 202 بیت به نظم درآمده است .
6- مکاتیب سنایی : استاد نذیر احمد از محقّقان برجسته ی هند ، مجموعه ی آثار منثور سنایی را که محدود به چند نامه است در یک کتاب گردآوری و نقد و بررسی کرده است و آن را مکاتیب سنایی خوانده است .
7 ـ طریق التحقیق ؛ این مثنوی که در بیان معارف و حقایق است ؛ به بحر خفیف و بر منوال حدیقه و سیرالعباد ساخته شده است و حدود 873 بیت می باشد ؛ که سه سال بعد از حدیقه یعنی در سال 528 ه . ق به پایان رسید . استاد رضوی این مثنوی را در شمار آثار قطعی سنایی به حساب آورده اند ولی شفیعی کدکنی بر اساس تحقیقات بواوتاس1 استاد دانشگاهی در سوئد این مطلب را رد می کند ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 19 ) .
8 ـ عشق نامه در قالب مثنوی با 576 بیت در پند و اندرز و موعظه و عشق و محبّت به مبدا می باشد ( مدرّس رضوی ، 1385 : هشتاد و شش ) . ولی شفیعی کدکنی سبک و اسلو ب شعر را از آثار سنایی به دور می بیند ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 19 ) .
9ـ عقل نامه در قالب مثنوی با 242 بیت سروده شده است . موضوع این مثنوی مراتب انسان است ( مدرّس رضوی ، 1385 : هشتاد و شش ) . ولی از نظر شفیعی کدکنی به قراین سبک شناسی و دلایل نسخه شناسی نمی توند از آثار سنایی باشد ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 19 ) .

_________________
1 ) Bo Utas
10 – رساله ی مقدّمه ی نثری ، که به نام مقدّمه ی حدیقه در برابر مقدّمه ی محمّد بن علی الرّفاء ذکر کرده اند و در نهایت فصاحت و بلا غت انشا شده است ؛ از دیگر آثاری است که می توان از این شاعر بزرگ نام برد .

مضامین در اشعار سنایی
شعر سنایی، شعری توفنده و پرخاشگر است. مضامین اغلب قصاید او در نکوهش دنیاداری و دنیاداران است. او با زاهدان ریایی و حکّام ستمگر که هر کدام توجیه‏گر کار دیگری هستند، بی‏پروا می‏ستیزد و از بیان حقیقت عریان که تلخ وگزنده نیز می باشد ، ابایی ندارد .
سنایی با نقد اوضاع اجتماعی روزگارش، علاوه بر بیان دردها و معضلاتی که دامن گیر زمانه شده است ، نشان می‏‏دهد که شاعری اهل درد و دین است ؛ آن هم در زمانه‏ای که سروران راستین شریعت در آن جایی ندارند و اهل فسق و تظاهر بر سریر قدرت تکیه زده‏اند ؛ پادشاهان زورمدار به داد دادخواهان ضعیف نمی‏رسند و بلکه به بیداد می‏کوشند. تفکّر شبه یونانی بر تفکّر شرعی غلبه کرده است؛ در صوفیان ، صفایی نیست ؛ و از زهد و عرفان و اسمای الهی در مجالس ذکر ، خبری نیست ؛ حرام‏خواری رایج و خالصان خوب کردار منزوی شده‏اند ؛ نشانی از سلامت دین و درستی وجدان در ابنای زمانه دیده نمی‏شود . بخش عمده‏ای از مضمون و اندیشه در قصاید سنایی بر مدار انتقادات اجتماعی است. لبه ی تیز تیغ زبان او در اغلب موارد متوجه زراندوزان و حکّام ظالم است. سنایی بارها با تصویر زندگی زاهدانه ی پیامبر و معصومین و صحابه و تاکید بر آن در قصایدش سعی دارد جامعه ی آرمانی خود را نشان دهد. اندیشه ی زهد و عرفان از مهم ترین محورهای موضوعی در قصاید سنایی است. نکوهش دنیا، تفکّر درباره ی مرگ، توصیه به گسستن از آرزوهای طولانی و بی‏حدّ و حصر، تذکّر به خویشتن حقیقی آدمی، از مضامین رایج قصاید اوست :
ای مسلمانان خلایق حال دیگر کرده‏اند از سر بی‏ حرمتی معروف منکر کرده‏اند
شرع را یک سو نهادستند اندر خیر و شر قول بطلمیوس و جالینوس باور کرده‏اند
عالمان بی‏عمل از غایت حرص و امل خویشتن را سخره ی اصحاب لشکر کرده‏اند
خون چشم بیوگان است آن که در وقت صبوح مهتران دولت اندر جام و ساغر کرده‏اند…
تا کی از دارالغروری ساختن دارالسرور؟ تا کی از دارالفراری ساختن دارالقرار؟
بر در ماتم سرای دین و چندین ناز و نوش؟ در ره رعنا سرای دیو و چندان کار و بار …
اگر فردوسی و ناصرخسرو را استثنا کنیم، سنایی از اوّلین شاعران تفکر مدار تاریخ شعر فارسی است که با تزریق اندیشه ی عرفانی به کالبد شعرش، زمینه ی تحوّ لی وسیع را در نگرش و شیوه ی فکر شاعران پس از خود به وجود می‏آورد و سایه ی سنگینش بر شعر فارسی تا چند قرن پس از او گسترده می‏شود.

خلّاقیّت در اشعار سنایی
راهی که سنایی در پیش می‏گیرد، فقط منحصر به یک قالب نمی‏ماند؛ بلکه قدرت شاعر در به کارگیری الفاظ و تسلّط او بر زبان شعر، همراه با اندیشه‏های بدیعی که دارد، به او این امکان را می‏دهد تا هم در قصیده و هم در مثنوی و غزل طرحی نو درافکند . در صورتی که تا پیش از او، موضوع قصیده محدود به مدح پادشاهان و وابستگان درباری و احیاناً توصیفات طبیعی همچون بهاریه و غیره بود و نمایندگان مشخّص این نوع قصاید، شاعرانی همچون عنصری، فرّ خی و منوچهری بودند. شورش سنایی بر خویش، عین شورش او بر وضع موجود زمانه بود و تبعات این تحوّل و دگرگونی بی‏هیچ تصنّع و تکلّفی در آثار و اشعار او نمایان شد؛ وی از اوّ لین شاعرانی بود که طرح مسائل اجتماعی و عرفانی و زهد و حکمت معنوی را در قصیده رایج کرد و در این کار، صاحب مقامی شامخ شد ؛ طوری که هنوز بسیاری از قصاید او نمونه ی برتر قصاید اجتماعی ، عارفانه و زاهدانه‏اند.
مثنوی حماسی با کار عظیم حکیم فردوسی تثبیت شده بود و به جز چند قصّه ی منظوم عاشقانه، اثر سترگ دیگری در این قالب مجال ظهور نیافته وظرفیت حقیقی آن هنوز ناشناخته بود ؛ امّا سنایی در قالب مثنوی به بیان حکمت معنوی و نعت پیامبر (ص) با نوعی بیان تمثیلی پرداخت .
غزل نیز در حوزه ی عشق مجاز و هوا و هوس های زمینی محدود مانده بود و شاعران، وابستگان خاک بودند تا طایران افلاک . در حوزه ی غزل نیز سنایی پنجره اشراق و جذبه‏های معنوی را به روی آن گشود و غزل را زبان عشق و شور ، عارفانه کرد .

مقام سنایی
حکیم سنایی الهام بخش بسیاری از شاعران پس از خود، همچون خاقانی و نظامی و عطّار و مولوی در سرودن مثنوی های حکمی و عرفانی شد. بیهوده نیست که خاقانی برای اثبات ارج و عظمت شعرش، خود را با سنایی مقایسه می‏کند و مدّعی است که خلف شایسته ی سنایی است :
چون زمان عهد سنایی درنوشت آسمان چون من سخن گستر بزاد
چون به غزنین ساحری شد زیر خاک خاک شروان ساحری نوتر بزاد
نظامی نیز مخزن الاسرارش را با حدیقه الحقیقه سنایی برابر می نهد :
نامه دو آمد ز دو ناموسگاه هر دو مسجّل به دو بهرام شاه
آن زری از کان کهن ریخته وین دری از بحر نو انگیخته
آن به درآورده ز غزنی علم وین زده بر سکّه ی رومی رقم
مولانا نیز می سراید :
عطّار روح بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطّار آمدیم

زبان سنایی
زبان شعر سنایی در قصاید و مثنوی هایش زبانی صلب و سخت است ؛ چه هنگامی که لب به سخن حکیمانه باز می‏کند و چه زمانی که بر ریزه‏خواران خوان تملّق برمی‏شورد. قصاید او چنان قلعه‏های باشکوهی هستند که تسخیر آنها از عهده هر پهلوانی برنمی‏آید و هم از این روی است که ، از انبوه شاعران عارف و غیر عارف تاریخ ادب فارسی فقط بعضی توانایی آن را داشته‏اند که رخنه‏ای در قلعه‏های او به وجود آورند و غنیمتی فراچنگ آرند. زبان قصاید او در عین استواری و استحکام ، زیبایی و ویژگی های زیبایی شناختی خاصّ خود را دارد. زبان حکمت، انتقاد و عشق است .
غزلیّات سنایی به حکم مضمون عاشقانه‏ای که دارند ، لطیف تر و قلندرانه‏ترند ؛ البته هنگام داوری درباره ی شعر سنایی همواره باید دو دوره ی فکری تقریبی او را در نظر داشته باشیم ؛ زیرا شعر او پیش از تحوّ ل و انقلاب درونی‏اش بیشتر با وضع موجود زمانه هماهنگ بود و او شاعری مدّ اح و مقلّد محسوب می‏شد ؛ امّا پس از تحول درونی، شعر او نیز متحوّل، و تفکّر و حکمت معنوی وجه ممیز و غالب شعر او شد ( شورای گسترش زبان فارسی ، 1387 ) .

غزل با جلوه های عرفانی
" شعر فارسی تا ظهور سنایی، مشتمل بر وصف و مدح و اشعار عاشقانه بود امّا با ظهور سنایی و بروز حوادث اجتماعی و سیاسی و فرهنگی خاص، ایجاد خانقاه ها و توسعه ی تفکّرات عارفانه، قدر قصیده و مدح و ستایش های بدون استحقاق شکست و به همراه آن قالب قصیده و طبعاً تعزّ ل فرو ریخت و شاعران مجال یافتند که از لونی دیگر سخن گویند و در نتیجه غزل سرایی به استقلال از قرن ششم پدید آمد. بدین ترتیب تکامل غزل از سنایی آغاز می شود زیرا اگر چه سنایی را قصائدی است که با قصائد قبلی تفاوتی ندارد امّا در میان این قصائد دارای تعزّ ل ، گاهی کیفیت دیگری به چشم می خورد که حاکی از تغییر حال و تفکّر سنایی است بدین معنی که او به جای سخن گفتن از مغازله ها و عشق ورزی های زمینی در غزل های خود، به عشق الهی و شوق و شور معنوی می پردازد و فصلی تازه را در شعر فارسی آغاز می کند که به لحاظ مضمون ها و هدف ها کاملاً با تعزّ لات گذشتگان متفاوت است" ( رستگار فسایی ، 1373 : 584 ) .

سنایی در غزل زهدیّه و قلندریّه
اگر چه کار سنایی از نظر نوآوری در غزل، نقطه ی عطفی در کار شعر فارسی به ویژه غزل پدید آورد اما این کار در مقایسه با آنچه پس از وی در غزل فارسی اتّفاق می افتد بسیار ابتدایی است بدین معنی که سنایی تنها جرقّه ای از عرفان و توجه به عوالم ملکوتی را در شعر فارسی روشن ساخت که پس از وی به وسیله ی دیگران به کمال رسید زیرا غزل سنایی از حیث محتوا در مقام عالی عرفانی نیست و بیش تر جنبه ی زاهدانه ی قوی دارد و این امرپس از وی به وسیله ی عطّار و مولوی در بعد عرفانی به اوج می رسد. از این رو غزلیّات سنایی را به غزلیّات زهد آمیز و قلندریّه تقسیم کرده اند که این دو خصوصیّت عمده ی غزل سنایی را می توان چنین بازگو کرد :
1- سنایی، برای نخستین بار مضمون های زاهدانه و عارفانه و بسیاری از واژه ها و ترکیبات و اصطلاحات عرفانی را وارد شعر فارسی کرد و غزل فارسی را با مضامینی بر پایه ی عشق الهی و سیر ملکوتی همراه ساخت.
2- غزل سنایی، در عین تازگی های عارفانه، هنوز در تحت تاثیر سنت های کهن بر قصیده سرایی است. وزن و مضمون در تحت تاثیر قصیده است و غزلیّات او لطافت وزن و معنای غزل های بعدی (مخصوصاً غزلیّات ناب عرفانی) را ندارد . شیوه ی سنایی در غزل سرایی بلافاصله مورد تقلید عطّار قرار می گیرد با این تفاوت که چاشنی عرفان و جاافتادگی مضمون های عرفانی و لطافت معنوی غزل و لطافت غزل عطّار بیش تر از سنایی است و به همین جهت غزل عرفانی به وسیله ی عطّار راه مشخص و خاصّ خود را می یابد.
سپس مولانا غزل عرفانی عطّار را از حیث لفظ و محتوا متحوّل سازد و غزلیّاتش حالت جذبه و شور و هیجان روح و مولود نغمات تند و جوش و خروش های عمیق عاشقانه است که گاهی با بی توجّهی کامل به قافیه و وزن و ردیف همراه می باشد ( همان . صص585 و 586 و 589 ) .

پژوهش های انجام شده در مورد سنایی و آثارش
پژوهش های چاپ شده درمورد سنایی و آثارش متعدّدند. درواقع بسیاری از محققان افغانیو ایرانی به این مقوله پرداختند .
ولی اهمّ تحقیقاتی که منتشرشده تصحیح حدیقه ، تحصیح دیوان سنایی و تعلیقات حدیقه الحقیقههستند که مرحوم مدرّ س رضوی به چاپ رسانده اند. و آخرین تصحیح از حدیقه ی سنایی کهمنتشرشده به قلم مریم حسینی است که به تازگی توسط مرکز نشر دانشگاهی چاپشده است. تصحیح دیگری از حدیقه ی سنایی با راهنمایی مظاهر مصفا در دانشگاه تهرانصورت گرفته که رساله ی فیروزه دری است و درصدد چاپ آن هستند . گزیده هایمتعدّدی هم از حدیقه به عنوان مهم ترین اثر سنایی منتشرشده که نظریه های عرفانی شاعررا دربر می گیرد . از دیگر کارهایی که شده " تازیانه های سلوک " و " دراقلیم روشنایی " شفیعی کدکنی است. که به عنوان مهم ترین پژوهش ها درمورد سنایی است ( زمرّدی ، 1384) .

معرّفی غزل

غزل در لغت
غزل در عربی، مصدر ثلاثی مجرد و اسم است . غزل در لغت به معنی " مغازله " و " معاشقه " است و مضمون غزل ها نیز غالباً ذکر زیبایی معشوق و بی وفایی اوست.
صاحب المعجم غزل را چنین تعریف می کند:
" غزل در اصل لغت ، حدیث زنان و صفت عشق بازی با ایشان و مغازلت ، عشق بازی و ملاعبت است با زنان و گویند رجل غزل یعنی مردی که متشکل باشد به صورتی که موافق طبع زنان باشد و میل ایشان بدو بیشتر بود به سبب شمایل شیرین و حرکات ظریفانه و سخنان مستعذب " ( قیس رازی ، 1360 : 201 – 202 ) .

غزل در اصطلاح
غزل در اصطلاح ادبی نام یکی از انواع مشخص و یکی از قالب های شعر فارسی است و آن عبارت است از چند بیت (معمولاً هفت بیت) متّحد الوزن که جمیع مصاریع دوم آن دارای قافیه هستند و حتماً در مصراع اوّ ل مطلع نیز قافیه دارند یعنی مصرّ عند. شاعر در بیت آخر (مقطع) غزل معمولاً اسم شعری خود را ذکر می کند و یا به اصطلاح تخلّص می کند و بیش تر ، به لحاظ معنا نیز رابطه ای صوری در ابیات آن دیده نمی شود .
شکل قرار گرفتن قافیه ها در غزل چنین است:

غزل نام قالب یا مفهوم آن
" آنچه باعث اطلاق نام غزل بر قالب معیّن از شعر می شود درجه ی اوّل موضوع شعر است تا قالب ظاهری آن، چه اگر شعری از لحاظ فنّی به صورت غزل و از لحاظ معیّنی در موضوعی غیر از عشق و احساسات باشد در حقیقت غزل نیست و اگر شعری به شرح تمایلات عاشقانه بپردازدولی غیر از صورت معمول غزل باشد در واقع غزل است " ( رستگار فسایی ، 1373 : 568 ) . البتّه نظریات دیگری نیز در مورد قابلیّت های محتوایی غزل وجود دارد : " در میان مضامین و موضوعات مختلف شـعری، هیـچ موضوعـی را نمـی توان یـافت کـه برای غزل تجویزنشده بـاشد . عشق ، عرفـان ، پند و موعظـه ، سیـاست ، مسـایل اجتمـاعـی ، مرثیـه ، مدح ، حکمت ، مفـاخره ، همه و همـه در غزل مـا دیده شده اند و مـا نمونـه هـای برجستـه ای برای آن هـا داریم " ( کاظمی ، 1385 : 5) .

حوزه ی غزل
غزل شناسنامه ی شعر فارسی است و شعر فارسی عمدتاً با غزل های ناب و زیبای آن شناخته می شود. سعی عمده ی شعرا در غزل گویی است و شا عران بلند پایه ای چون حافظ و سعدی و مولانا با غزلیّات نابشان شناخته می شوند.
غزل عمدتاً در حوزه ی ادب غنایی جای می گیرد. شعر غنایی آن است که شاعر از عواطف و احساسات درونی خود سخن می گوید. شعر غنایی آینه ی آلام و تاثّرات روحی و دوستی ها و عشق ها است . موضوع این نوعِ ادبی، خویشتن خویش است و غزل بهترین قالب برای بیان این نوعِ ادبی است ( ذوالفقاری ، 1381 : 11 و 12 ) .

مضامین غزل
1- وصف زیبایی معشوق؛
2- ذکر صفات و اخلاق او از قبیل نامهربان بودن؛
3- حال عاشق از قبیل رنجوری؛
4- وصف می و مجالس آن؛
5- یاد خاطرات خوش زمان وصال؛
6- شکایات از روزگار و حسب حال؛
7- وصف زیبایی طبیعت از قبیل باغ و بهار و ماه و غیره .
بیش تر غزل های فارسی از نوع "غزلهای فراقی" است ( باطبی ، 1385 : 108 ) .

زبان غزل
زبان غزل نیز محدود به لغات و اصطلاحات خاصّی است : وصال ، فراق، ماه ، سرو، هجران و غیره . محدود بودن زبان و مضمون غزل به حدّ ی است که غالباً غزل ها شباهت فوق العاده ای به یکدیگر دارند به طوری که به جز از آثار شاعران صاحب سبک نمی توان در باب هویّت گوینده ی شعر به آسا نی اظهار نظر کرد ( شمیسا ، 1380 : 71 و 269 ) .

منشا غزل
" 1- برخی از محقّقان اعتقاد دارند که منشا آن ترانه های عامیانه است.
2- بعضی دیگر غزل را منشعب شده از تشبیب یا نسیب قصاید عربی می دانند که اندک اندک به شکل خاصّ خود در آمده است.
3- عدّ ه ای نیز منشا آن را غزل عربی دانسته اند.
4- احتمال اینکه منشا غزل مصطلح ، غزل خاصّ قدیم یعنی مقطعات چند بیتی ملحون عاشقانه باشد ؛ که تحت تاثیر تغزّ ل عربی، اندک اندک به صورت غزل معمولی در آمده است ؛ نیز داده شده است " ( باطبی ، 1385 : 109 ) .

غزل در تاریخ ادبیّات
" غزل در طیّ تاریخ ادبیّات فارسی سه معنا داشته است که دو معنای آن قدیمی است و امروز متروک می باشد:
1- غزل تعداد معیّنی مقطّعات چند بیتی فارسی که ملحون بوده است این نوع غزل ظاهراً در اوایل مقیّد به وزن رباعی بوده و سپس این قید حذف شده است. غزل ملحون که غالباً مترادف با لفظ قول است تا اواخر قرن پنجم مرسوم بوده است.
2- غزل به معنی تغزّل قصیده که این معنی تا قرن نهم و دهم معمول بوده است.
3- غزل به معنی اصطلاح " ( همان . 106 ) .

اقسام اصلی غزلیّات فارسی
" غزلیّا ت فارسی به طور کلّی به دو دسته تقسیم می شوند :
1- غزلیّات عاشقانه : که متضمّن جلوه هایی از عشق ظاهری و اوصاف معشوق و بیان احساسات لطیف و رقیق عاشقانه و شرح ایّام هجران و رنج فراق و شوق وصال و توصیف می و ساغر و ساقی و بهار و خزان و مناظر زیبای طبیعت ، خلاصه مشتمل بر تمام مضامین دلنشینی است که بدین معنی ماند .
2- غزلیّات عارفانه : که بیان کننده ی افکار عالی عرفانی و نکته های دقیق اخلاقی و اعتقادی و عشق به مقدّسات و پاکیهاست " ( رزمجو ، 1374 : 28 ).
اقسام فرعی دیگری نیز وجود دارد از جمله : غزل عارفانه و عاشقانه ، غزل وطنی ، غزل مدحی ، غزل سیاسی ، غزل اندرزی یا آموزشی ، غزلواره ( همان . 28-31 ) .

دوره های مختلف غزل
" در کتاب تحوّ ل شعر فارسی، نویسنده، غزل را از ابتدای ظهور تا دوران کمال و تحولّات بعد از آن به شش مرحله تقسیم می نماید :
اوّل: دوره ی سامانیان و غزنویان و قسمتی از عصر سلجوقیان یعنی از ابتدای ظهور شعر و شاعری تا اوایل قرن ششم؛
دوم: عصر سلجوقیان یا قرن ششم؛
سوم: دوره مغول تا سلسله ی تیمور یعنی دو قرن هفتم و هشتم؛
چهارم: دوره تسلّط تیموریان یا قرن نهم؛
پنجم: دوره صفویّه یعنی از اوایل قرن دهم تا اواسط قرن دوازدهم؛
ششم: دوره ی اخیر . این دوره از اواخر قرن دوازدهم شروع شده و به عصر حاضر خاتمه می پذیرد " ( احمدی ، 1378 : 206 ) .

سیر غزل
برخی محقّقان پیشینه ی غزل را به پیش از اسلام و در شعر خنیاگران جسته اند در گذشته غزل با موسیقی همراه بوده است و گاه مراد از غزل خوان ، آوازه خوان بوده است . خواندن غزل به آهنگ را "قول" و خواننده ی آن را "قوّال" می گفتند .
گاه غزل به معنی تغزّل بوده است و تغزّل ابیات آغازین قصیده است که در عشق و عاشقی، وصف معشوق، طبیعت و نظایر آن گفته می شد. آغاز غزل فارسی با تغزّل بوده است .
غزل تا قبل از قرن ششم معمولاً به معنی قطعات چند بیتی بوده است که با لحن و آهنگ خوانده می شده و ظاهراً مقیّد به وزن رباعی یوده است.
تا آغاز قرن ششم شکل غزل به صورت مصطلح امروزی کمتر دیده می شود. غزل های اندک این دوره ساده و به اسلوب سبک خراسانی است. عمدتاً در این دوره تغزّل به جای غزل رواج دارد.
تغزّ لات این دوره یا وصفی است (وصف طبیعت ـ جنگ و میدان نبرد و …) که نمونه اعلای آن اشعار منوچهری و برخی اشعار فرّ خی است و یا تغزّ لات عاشقانه( وصف معشوق) که فرخّی و عنصری نمونه های زیبای این نوع در شعرشان دیده می شود . معشوق در این تغزّلات موجودی زمینی ( و عمدتاً مذکر) و پست و حقیر است ؛ امّا در غزل ، معشوق ، آسمانی و بلند مرتبه است و محور غزل معشوق و محور تغزّل عاشق است. عشق در تغزّل مادی و زمینی و در غزل معنوی و آسمانی است . در تغزّل وحدت و موضوع وجود دارد ولی در غزل ابیات در ظاهر ارتباط معنایی با هم ندارند. تغزّل تنها به لحاظ ادبی از نظر صورت قابل بررسی و نقد است؛ امّا غزل دارای سطح معنوی است.
منشا غزل فارسی و رواج آن خصوصاً از قرن پنجم و ششم به بعد عمدتاً همین تغزّلات بوده است؛ اگر چه برخی از محقّقان منشا غزل را تشبیب و غزل عربی دانسته اند، امّا همین تغزّ لات هم به نوعی ماخوذ از تغزّ لات شاعران عرب بوده است. اوّلین غزل فارسی به معنی مصطلح آن در آثار شهید بلخی (فوت325) و رودکی(فوت 329) دیده می شود.
در این دوران قصیده رواج دارد و غزل کم تر دیده می شود و اگرهست شکل تغزّل دارد. علّت این امر نیز رواج مدح به دلیل صله های هنگفت شاهان سخاوتمند غزنوی و سلجوقی بوده است .
شاعران در قرون بعد آرام آرام از قصیده به سوی غزل روی آوردند خصوصاً که قرون پنجم و ششم عصر رونق تصوّف و عرفان بود. مضامین عارفانه در قالب غزل بهتر قابل بیان بود از طرفی سبک شعر از خراسانی به سبک عراقی تحوّل یافته بود. غزل قرن ششم حد وسط تغزّل قرون گذشته و غزل قرن هفتم است.
سنایی اوّلین شاعری است که غزل را به طرز جدّ ی آغاز کرد. غزلیّات وی دو نوع است. اوّل همان که رنگ تغزّل دارد و دوم غزلیّات عارفانه. وی اوّلین شاعری است که اصطلاحات خاصّ عارفان را در غزل به کار برد. هم چنین معشوق غزلیّات او آرام آرام از معشوق تغزّ لات تفاوت پیدا می کند.
اوج و رواج واقعی غزل در قرن هفتم است یعنی عصر حملات مغول، در این عصر است که غزل عارفانه به معنی واقعی آن رواج می گیرد. در این دوران است که کم کم سه نوع غزل شکل می گیرد :
1- غزل عاشقانه 2- غزل عارفانه 3- غزل قلندرانه
این سه نوع در شعر شاعران قرن هفتم به بعد دیده می شود.
عطّار که تمام عمر خود را صرف نشر حقایق عرفانی کرد، اصطلاحات عرفانی و مضامین عارفانه را در غزل جای داد . در واقع غزل عارفانه با عطّار سامان می گیرد.
مولانا اوج غزل عارفانه ی فارسی است . غزلیّات مولانا حاصل تجربیّات عارفانه ی اوست. شیوه ی او شکستن سنّت ها است. مولانا به آهنگ و موسیقی شعر کمال توجّه را دارد. حرکت و جوش و حیات در غزل او موج می زند.
حافظ غزل عاشقانه و عارفانه و قلندرانه و مضامین و اشکال آن را در اقیانوس کلام خود جمع کرد . سپس شاعر بزرگ جامی اشعار عارفانه را در بافتی عاشقانه طرح می کند. او و بابا فغانی (952) در واقع از پیشگامان سبک هندی هستند.
بابا فغانی با ایجاد "مکتب وقوع" تحوّ لی در غزلیّات این دوره به وجود آورد. مکتب وقوع مبتنی بر واقعیّت است ؛ یعنی بیان حرکات و شرح ما وقع عاشق و معشوق. وحشی بافقی شیوه ی " واسوخت " را بنیان نهاد . مفاد این شعر اعراض از معشوق است. سبک وقوع ، مقدّمات ظهور سبک هندی را آماده ساخت. غزل تنها قالبی است که در سبک هندی تشخّص می یابد و به عبارتی بر استفاده از صور خیال، مضامین دور از ذهنِ شاعرانه ، استفاده از مضامین نو، استفاده از ترکیبات خاص و اغراق استوار است و این همه در غزل تجلّی می یابد. سبک هندی در ایران با صائب و در هند با بیدل به اوج خود رسید .
ابتذال کلام برخی شاعران سبک هندی موجب نهضت بازگشت ادبی شد . جمعی از شاعران اصفهان که این فساد کلام در صورت و معنی را می دیدند با تشکیل انجمنی به سبک پیشینیان روی آوردند اگر چه آنان هیچ ابتکاری به خرج ندادند؛ اما از سبک هندی اعراض کردند. این نهضت از اواسط قرن دوازده شروع شد و تا عصر مشروطه دوام یافت و به بازگشت معروف شد.
انقلاب مشروطه هم چنان که تحوّ لات سیاسی و اجتماعی را به دنبال آورد، در عرصه ی نظم و نثر خصوصاً غزل نیز تاثیر خود را گذارد.
شعر این دوره با مردم و اجتماع پیوند خورده و مضامینی چون وطن خواهی، آزادی، تجدّد طلبی در غزلیّات این دوره رخ می نماید.
پس از مشروطه تا انقلاب اسلامی سه جریان غزل سنّتی، غزل میانه و غزل نو در شعر دیده می شود. شاعرانی چون محمّد حسین شهریار، پژمان بختیاری، احمد گلچین معانی به شیوه ی عراقی و پرتو بیضایی و امیری فیروزکوهی به سبک اصفهانی تمایل دارند. گروهی دیگر نیز چون رهی معیّری راه میانه را پیموده اند.
به تاثیر از شعر نو و از رهگذر تجدّد ادبی شاعرانی چون تولّلی، هوشنگ ابتهاج، سیمین بهبهانی برخی ویژگی های شعر نو را در غزل خود وارد کردند.
وارد شدن غزل تصویری به تاثیر از شعر نو ویژگی این دوره است. در شعر نو غزلواره هایی دیده می شود که به لحاظ فرم ، شعر نو است اما محتوای غزل دارد مثل غزلواره های فروغ فرخ زاد. زبان غزل این دوره شفاف و مضامین آن تازه و نو است.
پس از انقلاب نیز با ورود مفاهیم معنوی و دینی، اشاره به حوادث و جریانات در غزل، ورود حماسه در شعر، تاثیرپذیری از سبک هندی غزل تمایزی با دوره ی پیش از خود می یابد. از پیشروان غزل انقلاب می توان به نام قیصر امین پور، ساعد باقری ، غزوه، حسن حسینی وسلمان هراتی اشاره کرد ( ذوالفقاری ، 1381 : 12 – 19 ) .

موسیقی شعر

شعر : رستاخیز کلمات
" بسیاری از قدما ، در تعریف شعر فقط صورت را در نظر گرفته اند و گفته اند : " شعر کلامی است موزون و مقفّی " . امّا هر سخن موزون و مقفّی ، شعر نیست ؛ مثلاً اگر کسی کتابی در طب ، یا ریاضی یا اخلاق یا جز این ها را به صورت موزون و مقفّی، در آورد شعر نسروده بلکه نظم ساخته است ، … اگر وزن و قافیه را از آن بگیریم با نثر تفاوتی نخواهد داشت.
امّا منطقیان شعر را سخنی خیال انگیز دانسته اند که در نفوس تاثیر کند و شور و حالی برانگیزد . چنین سخنی اگر وزن و قافیه هم نداشته باشد جوهر شعری دارد " ( وحید یان کامیار ، 1374 : 1 ) .
شفیعی کد کنی معتقد است : " شعر تجلّی موسیقایی زبان است " (شفیعی کدکنی ، 1386 : 389 ) . او هم چنین بیان می دارد " شعر حادثه ای است که در زبان رخ می دهد و در حقیقت، گوینده ی شعر، با شعر خود، عملی در زبان، انجام می دهد که خواننده، میان زبان شعری او، و زبان روزمره و عادی ـ یا به قول ساختگرایان چک : زبان اتوماتیکی ـ تمایزی احساس می کند " ( همان . 3 ) . " شعر در حقیقت چیزی نیست جز شکستن نرم زبان عادی و منطقی " ( همان . 240 ) .
" یکی از صورتگرایان روسی ، شعر را " رستاخیز کلمه ها " خوانده است " ( همان . 5 ) .
منشا پیدایش شعر از نظر ارسطو یکی محاکا‎ت و تقلید است و دیگری ذوق وزن و آهنگ " ( ارسطو ، 1343 : 29 ) . درباره ی تاثیر شعر که افلاطون آن را مایه ی تضعیف عقل و تهییج عواطف می دانست و از این رو مضر می شمرد ارسطو معتقد بود که شعر با تهییج عواطف انسان روح وی را از عواطف ناپسند تطهیر می کند بنابراین نمی توان این تهییج را مضر شمرد ( زرّین کوب ، 1371 : 67 ) .
در مورد ارتباط شعر با عالم واقع گفته اند : " شعر عالم واقع است که از دریچه ی افکار و احوال شاعر جلوه می کند . احوال و افکار شاعر به مثابه ی شیشه ی رنگینی است که شعاع آفتاب را عبور می دهد و رنگ و گونه ی خود را بدان می بخشد " ( زرّین کوب ، 1353 : 331 ) .
نظامی عروضی معتقد است که شاعر به وسیله ی شعرش معنی کوچک را بزرگ و معنی بزرگ را کوچک نشان می دهد و زشت را لباس زیبا و و زیبا را لباسی زشت می پوشاند ( نظامی عروضی ، 1374 :42 ) .

موسیقی
" موسیقی یکی از عناصر سازنده ی شعر است که کلام را برجسته می سازد و سبب تمایز زبان نظم از نثر می گردد " ( فیّاض منش ، 1384 : 163 ) .
" موسیقی شعر ، نتیجه ی توازن ها و تناسب هایی است که عناصر آوایی و صوتی تشکیل دهنده ی کوچکترین واحد شعر اعم از مصراع ، بیت یا بند در محور همنشینی زبان پدید می آورد . در راستای چگونگی ایجاد توازن ها و تناسب ها، موسیقی شعر به انواع مختلفی تقسیم می شود. بعضی از انواع شناخته شده ی آن را شفیعی کدکنی تحت عناوین " موسیقی بیرونی، موسیقی کناری ، موسیقی درونی و موسیقی معنوی " معرفی می کند " ( صهبا ، 1383 : 105 ) .
موسیقی نوعی بیان عواطف بشری است و موسیقی وسیله ای است که آدمی برای رهایی از مشکلات و بیان کردن عواطفی که به لفظ و حرکت از عهده ی آن بر نمی آید از آن استفاده می کند ( باطبی ، 1385 : 34 و 35 ) .
موسیقی از نظر تاثیر ، بر سه نوع تقسیم می شود :
اول موسیقی نشاط انگیز ، دوم موسیقی احساس انگیز و سوم موسیقی خیال انگیز .
موسیقی طبیعی نزد انسان آن است که عملاً یکی از این سه تاثیر را ایجاد کند، موسیقی هایی که تاثیرشان بیش تر عمومیّت داشته باشد طبیعی ترند ( همان . 40 ) .

پیوند شعر و موسیقی
" شعر در حقیقت موسیقی کلمه ها و لفظ هاست و غنا موسیقی الحان و آهنگ ها " (شفیعی کدکنی ، 1386 : 44 ) .

انواع موسیقی شعر
1- موسیقی بیرونی : وزن عروضی ؛
2- موسیقی کناری : قافیه و ردیف و آنچه در حکمآن هاست از قبیل برخی از تکرار ها ؛
3- موسیقی درونی : مجموعه ی هماهنگی هایی که ازطریق وحدت یا تضاد صامت هاو مصوّت های کلمات یک شعر پدید می آید و انواع جناس ها ، برخی تکرار ها و اعنات از جلوه های آن است ؛
4 – موسیقی معنوی : همه ی ارتباط های پنهانی عناصر یک مصرع که ازرهگذر انواع تضاد ها و طباق ها و تقابل ها پدید می آید ( همان . 391 – 393 ) .

عروض
عروض درلغت به معنی راه دشوار و نیز به معنی چوبی است که خیمه را بر پا دارد و در اصطلاح میزان و ترازوی کلام منظوم است .
" عروض در لغت به معانی مختلفی است از جمله : 1- چوبی که خیمه را به آن برپا می دارند. 2- ماده شتر سرکش و ریاضت یافته. 3- راهی در دامنه ی کوه که در تنگنا باشد و … و در اصطلاح علمی است که از آهنگ های متنوّ ع شعر فارسی بحث می کند " (بهزادی اندوهجردی ، 1381 : 4 ) .
تعاریف دیگری نیز از عروض وجود دارد از جمله : " عروض علم یا فن سنجیدن شعر و کلام منظوم با افاعیل عروضی و پیدا کردن اوزان شعر بر پایه ی آن افاعیل است " ( ماهیار ، 1387 : 13 ) .

بیت
" بیت در لغت خانه را گویند و در اصطلاح عروضیان کمترین مقدار از شعر است که چون شاعر از نظم آن فارغ شد و بر آخر آن وقف کرد دیگری مثل آن آغاز کند و حروف آخر را در هر بیت بر همان حرف ختم کند " ( ثامنی ، 1379 : 5 ) .

مصراع
" مصراع در لغت یک لنگه در را ، گویند و در اصطلاح شاعران نیمی از یک بیت است جزء اوّل مصراع اوّل را صدر و جزء آخر آن عروض نامیده می شود چنان که جزء اول مصراع دوم ابتدا و جزء آخرش ضرب خوانده می شود . اجزاء بین صدر و عروض یا ابتدا و ضرب را حشو یا آگین گویند "( ثامنی ، 1379 : 6 ) . " واحد وزن در شعر فارسی مصراع است( در شعر عرب واحد وزن بیت است) ، لذا وزن هر مصراع شعر، نمودار وزن مصراع های دیگر است " ( وحیدیان کامیار ، 1374 : 5 ) .

واج
به کوچک ترین و بسیط ترین بخش های آوایی گفتار ، واج گفته می شود . واج ( به معنی صورت ملفوظ ) کوچک ترین اجزای گفتار است و جایگزین کلمه ی " حرف " شده است .
تحقیقات آوا شناسی وجود بیست و نه واج را در زبان فارسی تایید می کند که عبارتند از :
ء ( ع ) ، ب ، پ ، ت ( ط ) ، ج ، چ ، خ ، د ، ر ، ز ( ذ ، ض ، ظ ) ، ژ ، س ( ث ، ص ) ، ش ، غ ( ق ) ، ف ، ک ، گ ، ل ، م ، ن ، و ( V ) ، ه ( ح ) ، ی ( U ) ، ا ( واج دوم کلمه ی ما ) ، او ( واج دوم کلمه ی سو ) ، ای ( واج دوم کلمه ی سی ) ، َ ( فتحه ) ، ِ ( کسره ) ، ُ ( ضمّه ) .
واج ها بر دو گونه اند : صامت و مصوّت . از این بیست و نه واج زبان فارسی بیست وسه واج نخست صامت و شش واج اخیر مصوّت است . از شش مصوّت زبان فارسی ، سه مصوّت " ا ، او ، ای " مصوّت بلند و سه مصوّت " َ ِ ُ " مصوّت کوتاه هستند ( احمد نژاد و کمالی اصل ، 1385 ، 8 و 9 ) .

هجا
" عبارت است از یک یا دو یا سه صامت به علاوه ی یک مصوّت کوتاه یا بلند که بر روی هم یک واحد گفتار محسوب می شوند. این واحد گفتار " هجا " در هر دم یا بازدم ادا می گردد " (اسماعیل پناهی ، 1379 : 44 ) .
تعریف های دیگری از هجا نیز در دست است از جمله ؛ " هجا ( بخشی یا قطع) ، یک واحد گفتار است که با هر ضربه ی هوای ریه ، به بیرون رانده می شود . هر هجا دارای یک مصوّت است که دومین حرف هجاست و در هر گفته به تعداد مصوّت ها، هجا وجود دارد " ( وحیدیان کامیار ، 1374 ، 4 ) .
انواع هجا در وزن شعر
هجاهای فارسی از نظر امتداد( تعداد حروف) سه نوع هستند :
1- هجای کوتاه  دارای دو حرف U
2- هجای بلند  دارای سه حرف ـ
3- هجای کشیده  دارای چهار یا پنج حرف ـ U
هر هجای کشیده برابر یک هجای بلند و یک هجای کوتاه است. همچنین هر مصوت بلند، دو حرف به حساب می آید .

ارکان
قدما اوزان عروضی را بر اساس حرکت و سکون بنا نهاده اند و به جای هجا از رکن که از مجموع ساکن ها و متحرک ها بود ؛ استفاده می کردند . آنان ارکان را بر سه قسم کرده اند که عبارتند از : سبب ، وتد ، فاصله ؛ و هر کدام به سه نوع دیگر تقسیم می شود :
1- سبب
سبب خفیف : یک متحرّک + یک ساکن = 10 مثل : من ( – )
سبب ثقیل : دو متحرّک پیاپی = 00 مثل : همه ( U U )
سبب متوسّط : یک متحرّک + دو ساکن = 110 مثل : یاد ( – U )
2- وتد
وتد مجموع یا مقرون : دو متحرّک + یک ساکن = 100 مثل : چمن ( U – )
وتد مفروق : متحرّک + ساکن + متحرّک = 010 مثل : دانه ( – U )
وتد کثرت : دو متحرّک + دو ساکن = 1100 مثل : کمان ( U – U )
3- فاصله
فاصله ی صغری : سه متحرّک + یک ساکن = 1000 مثل : نگرم ( U U- )
فاصله ی کبری : چهار متحرّک + یک ساکن = 10000 مثل : ببرمش (U U U- )
فاصله ی عظمی : پنج متحرّک + یک ساکن = 100000 مثل : بندهمش( U U U U- ) ( ناتل خانلری ، 1386 : 94 ) .

سالم و مزاحف
اگر رکن شکل اصلی خود را حفظ کرده و تغییری در آن راه نیافته باشد آن را سالم گویند . امّا اگر در رکن تغییری ایجاد شود آن را مزاحف یا غیر سالم گویند و زحاف تغییری است که به رکن وارد می شود تا از آن یک رکن دیگر منشعب شود ( شمیسا ، 1381 : 91 ) .

مثمّن و مسدّس و مربّع
اگر تعداد ارکان بیت 8 باشد وزن را مثمّن و اگر 6 باشد مسدّس و اگر 4 باشد مربّع گویند ( همان ) .

عروض و ضرب ( عجز ) ، صدر و ابتدا
آخرین رکن مصراع اوّل را عروض و آخرین رکن مصراع دوم را ضرب گویند. اوّلین رکن مصراع اوّل را صدر و اولیّن رکن مصراع دوم را ابتدا گویند.
* * * *
صدر عروض ابتدا ضرب ( عجز )

تقطیع
تقطیع در لغت یعنی قطعه قطعه کردن و مصدر باب تفعیل از ریشه ی قَََطَعَ است و در اصطلاح به معنی قطعه قطعه کردن شعر به هجاهای بلند و کوتاه به کار می رود .

نکات مهم در تقطیع
1- حذف هاء غیر ملفوظ .
2- حذف الف و یا همزه زمانی که به تلفّظ در نمی آیند .
3- مدّ یک حرف شمرده می شودو الفی که مدّ داشته باشدیک هجای بلند محسوب می شود.
4 – تشدید نیز یک حرف به شمار می آید . یعنی کلمه ی مشدّد همان گونه که در تلفّظ تکرار
می شود به هجاها تبدیل می گردد .
5- نون ساکنی که پس از ( آ ، او ، یی ) یعنی مصو ّت های بلند بیاید از تقطیع ساقط است
بجز کلمه ی " زینهار " که استثنا است .
6- واو عطف گاهی حرکت حرف ماقبل خود محسوب می شود ( به مصوّت کوتاهی تبدیل
می شود ) و گاهی در اواسط و بیش تر در اواخر رکن ها کشش بیش تری پیدا می کند و با حرف پیش از خود به صورت هجای بلند تلفّظ می شود و در ضمن در آغاز رکن ها نیز به تلفّظ در می آید .
7- واو بیان حرکت ( تو ، دو ، چو ) مصوّت کوتاه برای حرف پیش محسوب می شود .
8- حذف واو اشمام ضمّه که به تلفّظ در نمی آید ( خواسته ، خواب ، استخوان ) .
9 – کسره ی اشباعی هجای کوتاهی است که باید آن را به هجای بلند تبدیل کرد .
10- هجا ی کشیده اگر از یک مصوّت کوتاه و سه صامت ( چرخ ، هفت ) و یا یک مصوّت بلندو دو صامت ( خواب ) تشکیل شده باشد جز در آخر مصراع ها به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تبدیل می شود .و اگر از یک مصوّت بلند و سه صامت ( کیست ، کارد ، سوخت ) تشکیل شده باشد صامت سوم حذف و نیز به جز در آخر مصراع به یک هجای بلند و کوتاه تبدیل می گردد.
11- یاء مفتوح و یاء مختوم به مصوّت بلند " آ " ، که ماقبلش حرف مکسور باشد ( سیه ، گیاه ، بیا ) در این صورت حرف پیش از یاء یک هجای کوتاه محسوب می گردد ( ماهیار ، 1387 : 18 – 31 ) .

مراحل تعیین وزن یک شعر فارسی
1- درست خواندن و درست نوشتن شعر ( خط عروضی) : در خط عروضی حرکات ( مصوّت های کوتاه ) گذاشته شود.
2- تقطیع تجزیه شعر به هجاها و ارکان ( = پایه ها) عروضی .
3- اختیارات شاعری : وزن شعر فارسی دارای قواعد منظّم و دقیقی است و مصراع های یک شعر از نظر تعداد هجا و نظم هجاهای بلند و کوتاه یکسان است رعایت نکردن هر کدام از این قواعد موجب اختلال در وزن می شود. با وجود این شاعر در سرودن شعر اختیارات معدودی دارد که به ضرورت از آن ها استفاده می کند. البته این اختیارات خود تابع قواعد دقیقی است مانند :
الف : آمدن یک هجای کوتاه به جای یک هجای بلند
ب : آمدن یک هجای بلند به جای یک هجای کوتاه
ج : جایز است به جای " فعلاتن " در رکن اوّل هر مصراع " فاعلاتن " بیاید .
د : آمدن یک هجای بلند به جای دو هجای کوتاه که به آن " تسکین " می گویند . جز در آغاز مصراع همه جا قابل انجام است .
ه : جا به جا شدن یک هجای کوتاه و یک هجای بلند کنار هم که به آن" قلب "گفته می شود .
4- تقطیع به ارکان و انطباق و برابر کردن هجاهای یک بیت با هجاهای افاعیل .

بحر
در اوزان اشعار دستگاه هایی داریم که هر کدام از آن ها را بحر می گویند ( شمیسا ، 1386ب : 29 ) .
" بحرهای عروضی متداول در اشعار عربی و فارسی نوزده بحر است که نام آن ها به قرار زیر است : 1. هزج ، 2.رمل ، 3.رجز ، 4.متقارب ، 5.متدارک ، 6.منسرح ، 7.خفیف ، 8.مضارع ، 9.مقتضب ، 10.سریع ، 11.مجتث ، 12.بسیط ، 13.طویل ، 14.مدید ، 15.وافر ، 16.کامل ، 17.غریب یا جدید ، 18. قریب یا صریم ،19.مشاکل یا اخیر " ( احمد نژاد و کمالی اصل ، 1385 : 15 ) .
" از نوزده بحر اصلی بیش از دویست و بیست وزن گوناگون حاصل می شود که کوتاهترین مصراع در وزن معمول شاعران قدیم مرکّب از ده هجا و بلندترین آن مشتمل بر بیست هجا می باشد " ( بهزادی اندوهجردی ، 1375 : 10 ) .

هفت بحر را که از تکرار یکی از اجزای اصلی حاصل می شود بحور متّفق الارکان یا متّحد الارکان ، و دوازده بحر دیگر را که از ترکیب اجزای اصلی مختلف حاصل می شود ؛ مختلف الارکان می گویند .
نام های بحور متّفق الارکان ( متّحد الارکان ) و بیان جزئی که بحر از تکرار آن پدید می آید :
هزج ( مفاعیلن ) رمل ( فاعلاتن )
رجز ( مستفعلن ) متقارب ( فعولن )
متدارک ( فاعلن ) وافر ( مفاعلتن )
کامل ( متفاعلن )

نام های بحور مختلف الارکان و بیان جزئی که بحر از تکرار آن پدید می آید :
طویل (فعولن، مفاعلین) مقتصب ( مفعولات، مستفعلن)
مدید (فاعلاتن، فاعلن) مجتث (مستفعلن، فاعلاتن)
بسیط (مستفعلن، فاعلن) سریع (مستفعلن ، مستفعلن، مفعولات)
منسرح (مستفعلن، مفعولات) خفیف (فاعلاتن، مستفعلن ، فاعلاتن)
مضارع ( مفاعیلن، فاعلاتن) قریب یا صریم ( مفاعیلن، مفاعیلن، فاعلاتن)
مشاکل یا اخیر (فاعلاتن، مفاعیلن، مفاعیلن)
جدید یا غریب ( فاعلاتن، فاعلاتن، مستفعلن)

شش دایره ی مشهور بحر های عروضی
" در عروض سنّتی نوزده بحر اصلی بر حسب تناسب و وجوه اشتراکی که از لحاظ حروف متحرّک و ساکن با یکدیگر دارند در چند دسته طبقه بندی شده اند و هر یک از آن دسته ها را که شامل چند بحر است در دایره ای قرار داده و برای هر یک نامی انتخاب کرده اند.
1- دایره ی متّفقه : متقارب ، متدارک
2- 2دایره ی مختلفه : طویل ، مدید ، بسیط
3- دایره ی موتلفه : وافر ، کامل
4- دایره ی مجتلبه : رجز ، هزج ، رمل
5- دایره ی مشتبهه : منسرح ، مضارع ، مجتث ، مقتضب
6- دایره ی منتزعه : خفیف ، سریع ، جدید ، قریب ، مشاکل
علمای عروضی فارسی ، مانند بهرامی سرخسی و بزرجمهر قسیمی ، سه دایره بر شش دایره افزوده و بیست و یک بحر تازه استخراج کرده اند " (احمد نژاد و کمالی اصل ، 1385 : 16 – 17 ) . البتّه دسته بندی اوزان در دوایر و نام گذاری بر آن ، در نزد بعضی عروضیان متفاوت است .

ذوبحرین
ذو بحرین به شعری گفته می شود که بتوان آن را به دو وزن مختلف یا بیش تر خواند بی آنکه کلمات عوض شود یا تعداد آن ها افزایش و کاهش یابد.
امکان کوتاه تلفّظ کردن هجای بلند و بر عکس ، ناشی از دو تا از اختیارات شاعری یعنی تغییر کمیّت مصوّت ها و حذف همزه است و اگر این دو اختیار شاعری نمی بود وزن یک شعر همیشه ثابت بود و امکان ذوبحرین شدن نبود . گاهی در ذوبحرین تغییر تلفّظ جزیی که موجب تغییر نشود، جایز است ( وحیدیان کامیار ، 1374 : 57 – 58 ) .
ذوبحرین بیشتر در این اوزان رخ می دهد:
1- مفتعلن مفتعلن فاعلن با فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
2- مفاعیلن ( 4 بار ) با مفاعلن فعلاتن (2 بار )
3- فاعلاتن ( 4 بار ) با مفتعلن (4 بار )
4- مفعول مفاعیلن (2بار) با مستفعلن مفعولن ( 2 بار )
همچنین اشعار سه وزنی ممکن است از مفتعلن مفتعلن فاعلن، فاعلاتن فاعلاتن فاعلن، مستفعلن مستفعلن فاعلن ساخته شود ( همان . 58 – 59 ) .

وزن
وزن، به صورت های مختلفی تعریف شده است ؛ از جمله در تعریف آن گفته اند: " وزن نوعی تناسب است . تناسب کیفیّتی است حاصل از ادراک وحدتی در میان اجزای متعدّد. تناسب اگر در مکان واقع شود آن را قرینه می خوانند ، و اگر در زمان واقع شد وزن خوانده می شود " ( ناتل خانلری : 1386 : 24 ) .
خواجه نصیرالدین طوسی، در معیارالاشعار، گوید : " امّا وزن هیاتی است تابع نظام ترتیب حرکات و سکنات و تناسب آن در عدد و مقدار که نفس از ادراک آن هیات لذّ تی مخصوص یابد که آنرا در این موضع وزن خوانند " ( شفیعی کدکنی ، 1386 : 39 ) .
اسپنسر1 معتقد است : "وزن گذشته از اینکه آهنگ شوق و هیجان است ، وسیله ای برای صرفه جویی در توجّه ذهن به شمار می رود و لذّتی که از آن حاصل می شود نتیجه ی آن است که چون کلمات بر طبق ضرب و وزنی معهود و آشنا با هم تلفیق شود، ذهن، آن ها را آسانتر ادراک می کند و از کوششی که باید برای حفظ و ضبط مجموعه ای از کلمات به کار برد تا روابط آنها را با یکدیگر و سپس معنی کلام را دریابد، کاسته می شود" ( ناتل خانلری ، 1386 : 15 ) .
شمیسا نیز وزن را این گونه تعریف می کند : " وزن نظم و تناسب خاصّی است در اصوات شعر ( = هجاها ) " ( شمیسا ، 1381 : 23 ) .
و نیز می توان گفت که وزن عبارت است از نظم و تناسبی که از امتداد زمانی و زیر و بمی هجاها یا اصوات شعر حاصل می گردد و یا آهنگ خاصّی که انسان با شنیدن هر یک از مصرع ها حس می کند و آن را در جمله ها ی معمولی نمی یابد. این آهنگ در تمام مصراع ها یکسان است و تابع نظمی است که در چگونگی قرار گرفتن کلمات آن مصراع ها وجود دارد. به گونه ای که اگر در هر مصراع کلمه ای حذف شود و یا جای کلمه تغییر کند آن وزن نخستین احساس نخواهد شد. و اگر وزن را بر هم بزنیم خواهیم دید که تا چه میزان از زیبایی و تاثیر آن کاسته می شود.
به عبارت دیگر موسیقی به وجود آمده از مجموعه ی آوایی است که به لحاظ کوتاه و بلندی مصوّ ت ها ، ترکیب صامت ها و مصوّ ت ها از نظام خاصی برخوردار می شود که آن را نظم می نامیم . وزن اصلی ترین عامل موسیقی شعر است و شاعر برای انتقال عاطفه ی خود به دیگران و متاثّر ساختن آنان از زبان کمک می گیرد. بدین صورت که برای بیان مقصود خویش، واژه هایی را انتخاب می کند که کنار هم قرار گرفتن واژه ها، پدید آورنده ی آهنگی خاص می باشد. این آهنگ از قرار گرفتن هجا ها با نظم خاص در کنار یکدیگر بوجود می آید .

_____________________
1 ) Spencer
خواجه نصیر طوسی، وزن را به دلیل خیال انگیز بودن از فصول ذاتی شعر می شمرد. اصولاً شعر همیشه و نزد همه ی مردم موزون بوده و بسیاری از بزرگان مانند سقراط ، افلاطون ، ارسطو و ابو علی سینا از شعر، سخن موزون اراده می کنند و در نظر آنان شعر به ضرورت با وزن و آهنگ همراه است. هر چند خیال شاعرانه، محصور در وزن و مفهوم شعر منظوم نیست. چرا که بسیاری از تصرّ فات ذهنی مردمان عادی یا نویسندگان در محور همین خیال های شاعرانه جریان دارد (منتظری، 1383 : 3 ) .
در شعر فارسی هم به لحاظ خیال انگیزی وزن و لذّتی که از آن نصیب خواننده ی شعر می شود، آن را جزو جدا ناشدنی شعر دانسته اند. دکتر زرّین کوب می گوید : "وزن که عبارت است از وجود نوعی نظم در اصوات کلام ، به سبب خیال انگیزی که دارد حتی نزد منطقی ها هم جزو ماهیّت شعر است. به علاوه چون شکل و قالبی معیّن به کلام می بخشد تناسبی در آن به وجود می آورد که موجب التذاذ است مخصوصاً که شاید وجود این قالب تا حدّ ی نیز کمک باشد جهت فهم و ضبط معنی " ( زرین کوب ، 1363 : 93 ) .

تاثیرات وزن
1- لذّت موسیقایی به وجود می آورد و این در طبیعت آدمی است که، خواه نا خواه ازآن لذّت می برد.
2- میزان ضربه ها و جنبش ها را منظّم می کند.
3- به کلمات خاصّ هر شعر تاکید می بخشد و امتیازی از نظر کشش کلمات ایجاد می کند. این اصول است که باعث شده وزن بعنوان مهم ترین عامل شعر معرفی شود و می بینیم که اکثر کتاب های مقدّس نیز دارای آهنگ و موسیقی خاص اند و این موضوع به خوبی نشان می دهد که انسان در برابر موزونیّت چه تاثّراتی دارد ( شفیعی کدکنی ، 1386 : 49 ) .
پس از عاطفه که رکن معنوی شعر است مهمترین عامل و موثّرترین نیروها از آن وزن است چرا که تخییل یا تهییج عواطف بدون وزن کمتر اتّفاق می افتد و اصولاً توقّعی که آدمی از یک قطعه شعر دارد این است که بتواند آن را زمزمه کند و علّت این که یک شعر را بیش از یک قطعه نثر آدمی می خواند همین شوق به زمزمه و آوازخوانی است که در ذات آدمی نهفته است (همان . 47 ) .
" وزن در شعر و موسیقی یکی از عوامل موثّر در انگیزش حسّ شنوایی انسان به شمار می رود " ( سپنتا ، 1378 : 9 ) .

عوامل موثّر بر چگونگی حالت وزن
الف: نسبت هجاهای کوتاه به هجاهای بلند : خواجه نصیر معتقد است که " اوزان در رزانت ( سنگینی ) و خفّت (سبکی) مختلف باشند، چه به حسب اختلاف و اتفاق اجزای دورها و چه کثرت و قلّت حرکات در هر دوری " .
اما دکتر خانلری رزانت و خفّت اوزان را چنین مطرح می کند: " همیشه تالیفی از الفاظ که در آن شماره ی نسبی هجاهای کوتاه یا شدید بیشتر باشد حالت عاطفی شدید تر و مهیج تری را القاء می کند و بعکس، برای حالات ملایمتر که مستلزم تانّی و آرامش هستند، وزن هایی به کار می رود که هجاهای بلند یا ضعیف در آن ها بیشتر باشد" و نظر خانلری درست است؛ چرا که آهنگهای تند و هجاهای کوتاه شادند.

ب: ترتیب قرار گرفتن هجاهای کوتاه و بلند:
1- هجاهایی که دارای این نظم هستند، شادند:
مفتعلن ( ـ U U ـ ) دو هجای کوتاه میان دو هجای بلند .
مستفعل ( ـ ـ U U ) دو هجای کوتاه بعد از دو هجای بلند .
مفاعلن ( U ـ U ـ ) هجاها متناوب و ابتدا هجای کوتاه .
2- هجاهایی با نظم زیر، سنگین و ناشاد هستند:
فعلاتن ( U U ـ ـ ) دو هجای بلند بعد از دو هجای کوتاه .
فاعلات ( ـ U ـ U ) هجاها متناوب و ابتدا هجای بلند.
به هر حال عامل نظم در حالت وزن بسیار تاثیر دارد.

ج: طول مصراع ها : به طور کلی وزن مثمّن سالم از مسدّس سالم خوشتر است رابطه ی طول مصراع ها با کیفیّت وزن در بحوری که دارای ارکان مختلفی هستند بیش تر محسوس است .
گاهی اوقات تغییر نسبت هجاهای کوتاه به بلند بر تغییر طولی وزن عامل فرعی است مثل:
( وزن خوش و نرم ) ای خواجه جهان بسی حیل می داند  مفعول مفاعلن مفاعلین فع
( سنگین و با صلابت ) ای خواجه جهان بسی حیل داند  مفعول مفاعلن مفاعیلن
( تند و ضربی و شاد) ای خواجه جهان بسی حیل داشت  مفعول مفاعلن فعولن
در این مثال از وزن اول یک هجا کم کردیم وزنی خوش و طبع نواز به وزنی برهانی، سنگین و با صلابت بدل شد ؛ اما بار دوم که دو هجا کم کردیم، وزنی تند و ضربی و شاد حاصل شد و حال آن که اگر تغییر نسبت، عامل اصلی می بود ؛ می بایست با حذف یک هجای بلند دیگر، وزن سنگین تر شود ( وحیدیان کامیار ، 1374 : 64 – 68 ) .

عوامل تغییر دهنده کیفیت موسیقی در اوزان
دکتر خانلری سه مورد را به اشاره برشمرده است :
الف : اختیاران شاعری
1- آوردن هجای بلند به جای دو هجای کوتاه وزن را سنگین تر می کند؛
2- آوردن هجای کشیده به هجای یک هجای بلند و یک هجای کوتاه، که این نیز وزن را سنگین می کند؛
3- آوردن فاعلاتن به جای اوّ لین فعلاتن مصراع، که وزن را سنگین تر می کند؛
4- علاوه بر این مورد، از حذف و اضافه ی هجاها – که در قدیم معمول بوده است – نیز می توان بهره گرفت.
مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن
مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن
که وزن در مصراع دوم شادتر است.
5- شک نیست که صورت دوری به علّت تقسیم مصراع به دو بخش، دارای وزن کوتاه تر و شاد تر است.
6- کشیده یا کوتاه آوردن هجای آخر مصراع وزن را سنگین تر، یا تندتر می کند.
7- قلب ، مانند آوردن مفتعلن ، که تند تر و شادتر است ، به جای مفاعلن.

ب : تغییر حالت وزن به وسیله نغمه ی حروف ( اصوات ) ، قافیه ، ردیف
شاعر چیره دست و خلّاق به یاری نغمه ی حروف، قافیه و ردیف، ای بسا که وزنی تند و طرب را سنگین و غم انگیز کند. این مسئله به ویژه در اوزان بینابین که نه چندان تند و ضربی است و نه چندان سنگین و ملایم ، صورت می گیرد.
به هر حال اختیارات شاعری و نغمه ی حروف و قافیه به شاعر زبر دست امکان می دهد که گاه وزن را تحت تاثیر این عوامل قرار دهد. و مثلاً در وزنی سنگین، با این امکانات شعری ضربی و نشاط انگیز بسراید ( همان . 69 – 72 ) .

اوزان و مفاهیم
الف : اوزان نرم و سنگین : که در معانی مانند مرثیه، هجران، درد و حسرت و گله به کار رفته است :
1- فعلاتن (= فاعلاتن) فعلاتن فعلاتن فعلن(= فع لن)
2- مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن ( فع لن)
3- مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (= مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل)

ب : اوزان ضربی و تند : که معانی شور انگیز و پرجذبه و حال را القا می کنند :
1- فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن
2- مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

ج : وزن حماسی : فعولن فعولن فعولن فعل

د : اوزان برهانی وجدلی : که مناسب معانی پند و اخلاق و حکمت است :
1- مفعول مفاعیل فاعلاتن ( مستفعل مستفعل فعولن)
2- مفعول مفاعلن مفاعیلن
3- مفعول فاعلات مفاعیل فع ( مستفعلن مفاعل مستفعلن)

ه : اوزان تند و کوتاه : برای مفاهیم شاد به ویژه مثنوی هایی که مضمون شاد دارند یا اشعار کودکانه :
1- مفتعلن مفتعلن فاعلن
2- مفعول مفاعلن فعولن ( مستفعل فاعلات فع لن)
3- وزن مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن نیز که وزنی طولانی ، امّا دوری است همانند این اوزان
تند و ضربی است البتّه این وزن هم در حقیقت کوتاه است ؛ زیرا وزن دوری است و در وزن دوری، هر مصراع درحکم دو مصراع است.

و : اوزان دلنشین و آرام : که مناسب مضامین آرام بخش یا عاشقانه است :
1- مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
2- مفاعیلن مفاعیلن فعولن
لالایی ها که آرامش بخش کودکان است، نیز در این وزن است.
اوزان دیگری مانند ؛ مفاعیل مفاعیل مفاعیل فعولن یا مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن ، جزو این گروه هستند ( همان . 72 – 74 ) .

اوزان نا مطبوع
به کاربردن اصطلاح نامطبوع یا بی ذوق برای بسیاری از اوزانی که زیر این عنوان ها می آید درست نیست زیرا این اوزان خود بر دو گروه تقسیم می شوند :
الف : اوزانی که مطلوب طبع نبوده و چندان موزون نمی نمایند این اوزان را نامطبوع و به گفته شمس قیس بی ذوق می نامند مانند وزن های فاعلاتن مفاعیلن فاعلاتن مفاعیلن یا مفعول مفاعیلن فعل یا مستفعلن فاعلان مستفعلن ، که هرگز شاعری در آن اوزان شعر نسروده و حتّی طبع آزمایی هم نکرده است.
ب : گروه دیگر اوزانی را تشکیل می دهند که گرچه از نظر موسیقی وزن به خوشی و روانی اوزان مطبوع نیستند ؛ امّا دارای صلابت و متانتی هستند که این ویژگی برای مضامین خاصّی ازجمله : اعتراض، اخلاقی، پند آمیز، شکوایی و غم انگیز مناسب اند و در واقع اگر این اوزان نمی بود، عروض فارسی نقص داشت.
بعضی از اوزان برای همه مطبوع یا نامطبوع هستند ؛ امّا در بسیاری نیز انس و عادت در خوش بودن آن ها تاثیر دارد (همان : 80 – 82 ) .
" مجموع اوزانی که در شعر فارسی به کار گرفته شده در حدود دویست وزن است که هر شعر یا غزل بسته به موضوع و حالت القایی آن می تواند در وزن خاص شکل بگیرد و همگون با آهنگ و موسیقی آن باشد از میان تمام این اوزان 29 تا 33 وزن بیشتر مورد توجه شاعران قرار گرفته که از آنها به عنوان اوزان مطبوع پرکاربرد یاد کرده اند " ( همان . 42 ) .

اوزن شفّاف و اوزان کدر
وزن هایی که در نخست برخورد نظام ایقاعی آن بر شنونده یا قرائت کننده به روشنی احساس شود اوزان شفّاف و در عوض وزن هایی را که به دشواری بتوان نظام ایقاعی آنها را دریافت اوزان کدر خوانده می شوند (شفیعی کدکنی ، 1386 : 396 – 397 ) .

اوزان خیزابی و اوزان جویباری
منظور از اوزان جویباری که واضع و مبتکر این اصطلاح شفیعی است، وزن هایی است که "از ترکیب نظام ایقاعی خاصّی حاصل می شود که با همه زلالی و زیبایی و مطبوع بودن، شوق به تکرار در ساختمان آن ها احساس نمی شود و ساختار عروضی افاعیل نیز در آن ها به گونه ای است که رکن های عروضی در آن عیناً تکرار نمی شوند؛ مانند وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات" (همان . 395 – 396 ) .
در مقابل اوزان جویباری ، اوزان خیزابی است که "وزن هایی تند و متحرّکی هستند که اغلب نظام ایقاعی افاعیل عروضی در آن ها به گونه ای است که در مقاطع خاصّی، نوعی نیاز به تکرار را در ذهن شنونده ایجاد می کند و …" (همان . 393 – 394 ) ؛ مانند وزن مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن .

اوزان دوری
" یکی از ویژگی های عروض فارسی، داشتن اوزان خاص به نام " دوری" یا " متناوب" یا " دو پاره " است. در این اوزان هر مصراع از دوپاره تشکیل می شود که پاره دوم، تکرار پاره اول است. به عبارت دیگر ، در وزن دوری ها هر نیم مصراع در حکم یک مصراع است " ( وحیدیان کامیار ، 1374 : 50 ) .
پرکاربرد ترین اوزان دوری شعر فارسی عبارتند از :
1- مفتعلن فاعلن / مفتعلن فاعلن
2- مستفعلن فعولن / مستفعلن فعولن
3- مستفعلُ مفعولن / مستفعلُ مفعولن ( مفعول مفاعیلن / مفعول مفاعلین ) . از دیگر اوزان دوری می توان موارد زیر را ذکر کرد :
4- مفاعلن فاعلن / مفاعلن فاعلن
5- مستفعلن فع / مستفعلن فع ( فع لن فعولن / فع لن فعولن)
6- مفاعیل فعولن / مفاعیل فعولن
7- مستفعلن فعلن / مستفعلن فعلن
8- مفاعیل فاعلن / مفاعیل فاعلن ( همان . 52 – 53 ) .

قافیه
" در لغت از پی رونده است که از قفو گرفته شده است مونّث قافی یعنی پیرو، از پی رونده . در اصطلاح قافیه کلمه ای است که شعر به آن تمام گردد و چون در اشعار قوافی از پی یکدیگر یا از پی اجزاء بیت برابر آیند آن را قافیه نامیده اند و بیت دارای قافیه را مقفّا می خوانند " ( بهزادی اندوهجردی ، 1375 : 67- 68 ) .
صاحب المعجم می گوید : " قافیت بعضی از کلمه ی آخرین بیت باشد به شرط آن که کلمه بعینها و معناها در آخر ابیات دیگر متکرّر نشود پس اگر متکرّر شود آن را ردیف خوانند و قافیت ماقبل آن باشد." ( قیس رازی ، 1373 : 202 ) .
و نیز در تعریف قافیه گفته اند : " قافیه عبارت است از تکرار حروف واحد در محلّ خاصّی از آخر شعر" ( ناتل خانلری ، 1333 ج: 577 ) .
دکتر شفیعی کد کنی در کتاب موسیقی شعر چندین تعریف را نقل قول کرده اند ؛ از جمله نقل از درّه ی نجفی می گوید: " قافیه کلمه ای است در آخر بیت واقع شود و بر آن شعر تمام گردد " ( شفیعی کدکنی، 1386 : 56 ) .
با توجّه به تعاریف بالاو بررسی قافیه درشعر فارسی می توان گفت : قافیه در لغت به معنی از پی رونده است و در اصطلاح به واژه های مستقل نامکرّر که بیش تر در آخر ، مصرع و گاه نیم مصرع ها می آید ، گفته می شود که حدّاقل در هجای آخر دارای وزن یا آهنگی یکسان و حرف یا حروفی مشترک باشند و اگر مکرّر باشند از نظر معنی متفاوت باشند . اصل در قافیه حرف " روی " است و گاه حروفی به روی می پیوندد و با روی در واژه های قافیه تکرار می شود که آن ها را حروف قافیه می نامند ، که عبارتند از: الف تاسیس، دخیل ، قید، ردف ، وصل، خروج، مزید و نایره.

نقش های قافیه
یکی از مهم ترین عوامل اهمّیّت قافیه ، جنبه ی موسیقایی آن است قافیه علاوه بر تاثیر موسیقایی، به تنظیم فکر و احساس شاعر کمک می کند ، به شعر استحکام می بخشد و به القاء مفهوم از راه آهنگ کلمات یاری می رساند ، کمک به حافظه و سرعت انتقال ، ایجاد وحدت شکل در شعر، تناسب و قرینه سازی، توجه دادن به زیبایی ذاتی کلمات، از جمله کارهای دیگر قافیه است . علاوه بر این مصراع ها و بیت ها را جدا می کند ، تشخّص به کلمات خاصّ هر شعر می بخشد ، با تداعی معانی در آفرینش مفاهیم و تصاویر نو و تازه به شاعر کمک می کند و در ایجاد قالب مشخص شعری وظیفه ی اصلی را بر عهده دارد ( شفیعی کدکنی ،1386 : 62 ) .
قافیه در شعر سنتی اجباری و در شعر نیمایی نظم مشخص ندارد .

حروف قافیه
الف : روی : آخرین حرف اصلی قافیه و اساس قافیه است .

ب : حروف پیش از روی :
1- حرف تاسیس : مصوّت بلند " ا " با فاصله ی یک حرف متحرّک قبل از روی .
2- حرف دخیل : حرف متحرّک میان حرف تاسیس و حرف روی .
3- حرف ردف : که دو نوع است؛
الف : ردف اصلی : مصوّت های بلند " ا ، و ، ی " بی فاصله یا با فاصله ی یک حرف ساکن
قبل از روی ؛
ب : ردف زاید : حرف ساکنی که بین ردف اصلی و حرف روی می آید .
4- حرف قید : حرف صامت ساکنی که بی فاصله پیش از روی بیاید و قبل از آن حرف
صامت ساکن مصوت های بلند " ا ، و ، ی " نیامده باشد .

ج : حروف پس از روی :
1- حرف وصل : حرفی که بی فاصله پس از روی می آید .
2- حرف خروج : حرفی که بی فاصله پس از حرف وصل می آید .
3- حرف مزید : حرفی که بی فاصله پس از حرف خروج می آید .
4- حرف نایره : یک یا چند حرف است که پس از مزید می آید .

حرکات قافیه
1- رسّ : فتحه ی حاصل از حرف تاسیس " ا " را رس ّ می گویند .
2- اشباع : حرکت حرف دخیل و حرکت پیش از روی متحرّک را اشباع می نامند .
3- حذو : حرکت پیش از ردف اصلی و قید است .
4- توجیه : حرکت پیش از روی ساکن است .
5- مجری : حرکت حرف روی را گویند .
6- نفاذ : حرکت حروف پس از روی ( وصل ، خروج ، مزید ، نایره ) را نفاذ می گویند.

عیوب قافیه
1- اقواء : اختلاف حرکت حذو و توجیه را گویند .
2- اکفاء : به اختلاف حرف روی گفته می شود .
3- سناد : اختلاف حرف ردف اصلی و یا ردف زاید است .
4- ایطاء : عیبی است که در قافیه شدن کلمات مرکّب پیش می آید و آن وقتی است که قافیه
تنها براساس تکرار جزء دوم کلمه ی مرکّب باشد که دو نوع است :
الف : ایطاء جلی : مکرر آوردن جزء دوم قافیه به صورت آشکار است .
ب : ایطاء خفی : مکرر آوردن جزء دوم قافیه به صورت نا آشکار است .
5 – شایگان : معادل فارسی ایطای جلی است ولی معمولاً آن را در مورد علامت جمع به کار می برند .
6 – غلوّ : آن چنان است که روی را جایی ساکن و جایی متحرّک آورند .

اصناف و انواع قافیه
قافیه بر حسب حالات حرف روی و حروف مقدّم و موخّر آن به انواع مختلف تقسیم می شود که آن ها را اصناف قافیه می گویند .
قافیه به اعتبار حرکت و سکون حرف روی بر دو قسم است :
1- قافیه ی مطلق : آن است که حرف روی متحرّک باشد و آن را قافیه ی موصول خوانند ؛
2- قافیه ی مقیّد : آن است که روی ساکن باشد .
البتّه هر کدام از این دو نوع با توجّه به حروف دیگر قافیه ، اقسام مختلفی می یابد .

حدود قافیه
1- مترادف : قافیه ای است که دو حرف ساکن پیاپی داشته باشد.
2- متواتر : قافیه ای است که حرف متحرّکی دارد که در دو طرفش ساکن واقع شده است.
3- متدارک : قافیه ای است که دو حرف آن متحرّک باشد ویک ساکن نیز داشته باشد.
4- متراکب : قافیه ای است که سه حرف متحرّک با هم جمع شوند و در آخر ساکنی باشد .
5- متکاوس : قافیه ای است که چهار حرف متحرّک ، و در آخر ساکنی باشد .

انواع قافیه ها از نظر جایگاه
1- قافیه ی کناری
قافیه ی اواخر مصراع ها و ابیات ، سطرها و بند های شعر است.
2- قافیه های درونی یا میانی
منظور از قافیه درونی ، واژه های هم قافیه درون مصراع و بیت ها ، سطر ها یا پایان آن است .
گاه در ضمن بیت ها یا بند ها واژه هایی به کار رفته که یاری رسان قافیه ی کناری است و قافیه به کمک آن ها در ایفای وظیفه موسیقایی پربار تر می شود؛ به عبارت دیگر شاعر در ضمن سطرها ی هر شعر برای تقویت موسیقی کناری واژه هایی به کار می برد که گاه همسان واژه هایی است که در پایان مصراع یا سطر آمده است.
3- ذوقافیتین
اهمّیّت موسیقی کناری برای شاعر گاه بدان حد می رسد که به یک واژه قافیه رضایت نمی دهد و علاوه بر قافیه اصلی، قافیه دیگری را هم قبل از آن رعایت می کند.

قافیه ی هنری
منظور از قافیه ی هنری قافیه ای است که شاعر در ساختار آن یکی از صنایع بدیعی از قبیل توازن ، اعنات ، جناس و یا ابتکار هنرمندانه ای به کار برده و اصطلاحاً "قافیه ی بدیعی" ساخته است.
انواع قافیه های هنری
1- قافیه های التزامی: مقصود از قافیه های التزامی، قافیه هایی است که ساخت آن ها با اعنات یا التزام همراه است. شاعرانی که به موسیقی قافیه توجّه بیش تری دارند گاه قافیه هایی را برمی گزینند که در آ ن ها علاوه بر حروف مشترک ضروری ، خود را به رعایت همسانی یک یا چند حرف دیگر ملزم می کنند ؛ مثال : دیدار، پدیدار .
2- قافیه های متوازی: قافیه های متوازی، قافیه هایی است که علاوه بر اشتراک حروف پایانی، وزن یکسانی نیز دارد. تلاش شاعر برای قافیه ساختن واژه هایی هموزن، نوعی التزام است.مثل: داغ، باغ.
3- قافیه های متجانس : بین میزان اشتراک واج های قافیه ، احساس موسیقی و احساس لذّت ناشی از زیبایی، رابطه ی مستقیم وجود دارد. بنابر این کمال زیبایی از کمال اشتراک واج های قافیه حاصل می شود . تجنیس در علم قافیه به معنی آوردن انواع جناس در محلّ قافیه است .
4- قافیه های معموله : قافیه ای است که شاعر از طریق ترکیب دو تکواژ یا تجزیه یک واژه، قافیه هایی می سازد که متضمن لطافت و ابداعی است ؛ مثال : خدارا یارا .
5- قافیه های تلقینی : منظور، قافیه هایی است که علاوه بر نقش موسیقایی، القا کننده مفهوم واژه ها است ؛ مانند قافیه "آه و ناگاه" که به محض تلفّظ شدن، حالت آه کشیدن را القا می کند؛ چنان که گویی همان لحظه دهان برای آه کشیدن باز شده است .

قافیه های مردّف
اگر قافیه ی کناری همراه با ردیف باشد قافیه مردّف نامیده می شود ( عمران پور ، 1383 : 126 – 141 ) .

ردیف
" شکل دیگری از موسیقی شعر است که در حقیقت تکمیل موسیقی قافیه است یا شکل غنی تر شده قافیه هاست " ( شفیعی کدکنی ، 1386 : 9 ) .
ردیف را چنین تعریف نیز کرده اند : " بدانکه ردیف عبارتست از کلمه هایی یا بیشتر که مستقل باشد در لفظ و بعد از قافیه اصلی به یک معنی تکرار یابد " ( همان . 123 ) .

علّت توجّه ایرانیان به ردیف
علّت توجّه ایرانیان به ردیف و عدم توجّه اعراب بدان به یک اصل باز می گردد و آن ساختمان طبیعی زبان است که از دو جهت قابل بررسی است : اوّل از نظر موسیقایی و دوم از نظر زبان شناختی ( همان . 136 – 137 ) .

عوامل مهم در پیدایش ردیف در شعر فارسی
مهم ترین عامل پیدایش ردیف در شعر فارسی سه عامل مهمّ خاص است :
نخست وجود فعل رابط که از خصایص زبان های آریایی است .
دوم مسئله ی نیازمندی بیش تر به موسیقی قافیه است . در زبان عربی قافیه ها به تناسب اعرابی که در آخر کلمه وجود دارد، قابل کشش و امتداد بیشتری است، اما در زبان فارسی چون آخر کلمات ساکن است، حرف آخر کلمه ی قافیه قابل کشش و امتداد نیست و همین امر باعث می شود که در موسیقی قافیه، به وجود کلمات مشترک بیش تری نیاز پیدا شود تا جای این کمبود را پر کند. این نیازمندی به پر کردن موسیقی قافیه، در قافیه های ساکن نیز ، باعث شده است که ردیف ، در شعر فارسی وسعت و گسترش و شگفت آوری داشته باشد.
سوم امکانات خاصّی است که زبان فارسی از نظر جای کلمات در جمله دارد ؛ این وسعت و گسترشی که نحو زبان فارسی بخصوص از نظر جای کلمات در جمله دارد سبب شده است شاعران در دوره های مختلف ردیف های دشوار اسمی را در شعر خود التزام کرده اند، و در عین حال طبیعت گفتار و زبان فصیح را نیز از دست نداده اند ( منتظری ، 1383 : 6 ).

سود های ردیف
ردیف را باید از نعمت های بزرگ شعر فارسی دانست زیرا از چند جهت به شعر زیبایی و اهمّیّت می بخشد :
نخست از نظر موسیقی ؛
دوم از نظر معانی و کمک به تداعی های شاعر ؛
سوم از نظر ایجاد ترکیبات و مجازهای بدیع در زبان به شرطی که بلای جان معانی و احساسات شاعر نباشد . ردیف برای شاعر که قدرت تخیّل و نیروی ساختن تصویر و تداعی معانی تازه داشته باشد، روزنه ای برای خلق خیال های بدیع و تصویرهای تازه است. در زنجیره ی گفتار شاعر، وقتی ردیف فعلی جالب یا ردیف اسمی تازه وجود داشته باشد یک رشته استعاره ها و کنایه های خاصّی در زبان او ایجاد می شود که بی گمان اگر جدول ردیف وجود نداشت آن ترکیبات و استعاره ها بوجود نمی آمد( شفیعی کدکنی ، 1386 : 138 – 142 ).

زیان های ردیف
هر چند ردیف به توسعه ی خیال و ترکیبات تصویری شعر فارسی کمک می کند، امّا سبب محدودیّت هایی نیز می گردد چرا که ردیف زمام اختیار از کف شاعر می رباید و به هر کجا دلش خواست می کشاند . بخصوص که حسّی و ملموس بودن تصویرها را از شعر فارسی می گیرد ( همان . 143 )
ردیف بدون قافیه
" در شعر کهن وجود ردیف همیشه به قافیه وابسته است، یعنی اوّل باید قافیه ای باشد، تا ردیف بعد از آن قرار گیرد اما در شعر معاصر گاه ردیف جانشین قافیه می شود، به عبارت دیگر ردیف استقلال پیدا می کند و خود به تنهایی نقش موسیقی آفرینی بر عهده می گیرد " ( عمران پور ، 1383 : 141 – 142 ) .

حاجب
حاجب عبارت است از کلمه ای که قبل از قافیه می آید و به قول صاحب درّه ی نجفی آنرا شعرا مستحسن می شمارند و اینگونه قافیه را محجوب می نامند.و اگر این کلمه میان دو قافیه باشد در نهایت حسن خواهد بود ( شفیعی کدکنی ، 1386 : 154 ) .
امّا این کار با این که شعرا آنرا مستحسن شمرده اند کار لغوی است و درحقیقت یکی از همان صنعت های بیهوده ی بدیع است که می شود آنرا نوعی التزام دانست که در حدّ معینی و جای خاصّی قرار می گیرد و هیچکدام از سه خصوصیّتی را که در اهمّیّت ردیف شمردیم ندارد ولی عیب های آن را دارد یعنی مانع آزادی و استقلال اندیشه شاعر می شود امّا هیچ زیبایی و لطفی ـ جز زیبایی در حدّ بازی با کلمه – به شعر نمی بخشد . حاجب نیز از خصایص شعر فارسی است ( همان . 154 ) .

1- رمل
رمل یعنی حصیر بافتن . بحری است که از تکرار جزء فاعلاتن حاصل می شود . سنایی از این بحر بیش از بحرهای دیگر استفاده کرده است. اوزان این بحر بیش تر موسیقایی هستند و شعرا از آن برای سرودن شعر در قالب های مختلف ، استفاده می کنند . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 151 غزل می باشد که 37 % از کل غزلیّات را تشکیل می دهد. سنایی در غزلیّاتش در 12 وزن از این بحر طبع آزمایی کرده است که عبارتند از :

1-1 رمل مثمّن محذوف ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن )

1- 1- 1- 4- باز بر عاشق فروش آن سوسن آزاد را
باز بر خورشید پوش آن جوشن شمشاد را

قافیه
آزاد – شمشاد
 روی
د
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) – تکرار عبارت ( باز بر ) و ( آن ) – سجع مطرّف : فروش ، پوش – سجع متوازی : سوسن ، جوشن
موسیقی معنوی
استعاره : سوسن آزاد استعاره از قدّ بلند معشوق – خورشید استعاره از چهره ی زیبای معشوق – جوشن شمشاد استعاره از موهای مجعّد معشوق

1- 1- 2- 5- باز تابی در ده آن زلفین عالم سوز را
باز آبی برزن آن روی جهان افروز را

قافیه
عالم سوز – جهان افروز
 روی
ز
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ز ) – تکرار واژه ها ی ( باز ، آن ) – جناس زاید و سجع متوازن : تابی ، آبی

1- 1- 3- 6- می ده ای ساقی که می به درد عشق آمیز را
زنده کن در می پرستی سنّت پرویز را

قافیه
عشق آمیز – پرویز
 روی
ز
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
تکرار واژه ی : ( می ) – واج آرایی : ( ا ) و ( ی )
موسیقی معنوی
تناسب : می ، ساقی ، می پرستی – تلمیح : پرویز

1- 1- 4- 7- جادوان خدمت کنند آن چشم رنگ آمیز را
زنگیان سجده برند آن زلف جان آویز را

قافیه
رنگ آمیز – جان آویز
 روی
ز
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن ) و ( ز ) – سجع متوازی : ( جادوان ، زنگیان ) و ( کنند ، برند ) – سجع متوازن : ( خدمت ، سجده ) و ( چشم ، زلف ) – موازنه
موسیقی معنوی
تناسب : جادو ، چشم ، رنگ ، زلف

1- 1- 5- 8- چند رنجا نی نگارا این دل مشتاق را
یا سلامت خود مسلّم نیست مر عشّاق را

قافیه
مشتاق – عشاق
 روی
ق
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر )

- 1- 6- 9- مرد بی حاصل نباید یار با تحصیل را
جان ابراهیم باید عشق اسماعیل را

قافیه
با تحصیل 1- اسماعیل
 روی
ل
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
سجع مطرّف و جناس زاید : نباید ، باید – واج آرایی : ( ا ) و ( ی )
موسیقی معنوی
تناسب : اسماعیل ، ابراهیم ، جان ، عشق – تضاد : باید ، نباید
تلمیح : ابراهیم و اسماعیل

1- 1- 7- 10- ساقیا دل شد پر از تیمار پر کن جام را
بر کف ما نه سه باده گردش اجرام را

قافیه
اجرام – جام
 روی
م
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( پر )
جناس شبه اشتقاق : جام ، اجرام
موسیقی معنوی
تناسب : ساقی ، پر ، جام ، کف ، باده ، گردش

1- 1- - 11- سا قیا دانی که مخموریم در ده جام را ساعتی آرام ده این عمر بی آرام را

قافیه
جام – بی آرام
 روی
م
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( ده )
موسیقی معنوی
تناسب : ساقی ، مخمور، جام – تضاد : آرام ، بی آرام

1- 1- - 12- من کیم کاندیشه تو هم نفس باشد مرا یا تمنّای وصال چون تو کس باشد مرا

قافیه
هم نفس – کس
 روی
س
ردیف
باشد مرا
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( تو )

1- 1- - 13- نیست بی دیدار تو در دل شکیبائی مرا نیست بی گفتار تو در دل توانائی مرا
قافیه
شکیبائی – توانائی
 روی
ا
ردیف
مرا
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج – ا الف تاسیس ، ن دخیل ، ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج – مطلق به خروج و الف تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ی ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( تو ) – آرایه ی ترصیع

- 1- 1- 74- دان و آگه باش اگر شرطی نباشد با منت
 بامدادان پگه دست منست و دامنت

قافیه
منت – دامنت
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ت وصل – ا تاسیس ، م دخیل ، ت وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد – مطلق به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ت ) – تکرار واژه ی : ( من ) – جناس زاید و سجع مطرّف : منت ، دامنت – جناس لاحق : آگه ، پگه –
جناس زاید : منت ، منست

1- 1- - 101- عشق آن معشوق ، خوش بر عقل و بر ادراک زد
 عشق بازی را به گِرد خاک بر افلاک زد

قافیه
ادراک – افلاک
 روی
ک
ردیف
زد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ش ) – تکرار واژه ی : ( بر ) – جناس اشتقاق : عشق ، معشوق
موسیقی معنوی
تضاد : عشق ، عقل – خاک ، افلاک – مجاز : خاک مجاز به علاقه ی جنس از زمین – کنایه : عشق بازی را از خاک به افلاک رساندن کنایه از برتری و اعتلای عشق مجازی به عرفانی

1- 1- - 111- دل بتحفه هر که او در منزل جانان کشد
 از وجود نیستی باید که خط بر جان کشد

قافیه
جانان – جان
 روی
ن
ردیف
کشد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا ) – جناس مذیّل : جان ، جانان

1- 1- 1- 117- بر مه از عنبر همی معشوق من چنبر کند
 هیچکس دیدی که بر مه چنبر از عنبر کند
قافیه
چنبر – عنبر
 روی
ر
ردیف
کند
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ر ) و ( ب ) – جناس لاحق : عنبر ، چنبر – تکرار : ( عنبر ) و ( چنبر ) و ( مه ) و ( بر ) – طرد و عکس
موسیقی معنوی
ردالعجز علی الصدر – استعاره : مه استعاره از چهره ی زیبای یار ، عنبر استعاره از موهای خوشبو و سیاه یار

1- 1- - 118- گر شبی عشق تو بر تخت دلم شاهی کند
 صد هزاران ماه آن شب خدمت ماهی کند

قافیه
شاهی – ماهی
 روی
ه
ردیف
کند
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ت ) و ( ا ) – جناس لاحق : شاهی ، ماهی

1- 1- - 122- آفرین بادا بر آنکس که ترا در بر بود
 وافرین بادا بر آنکس که ترا در خَور بود

قافیه
بر – خور
 روی
ر
ردیف
بود
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( ب ) و ( د ) و ( ر ) – آرایه ی ترصیع

1- 1-1- 126- روی او ماه است اگر بر ماه مشک افشان بود
 قدّ او سرو است اگر بر سرو لالستان بود

قافیه
مشک افشان – لالستان
 روی
ن
ردیف
بود
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( س ) و ( ر ) و ( ا ) – سجع متوازن – تکرار واژه ی : ( ماه ) و ( سرو ) و ( اگر ) و ( بر ) و ( است ) – موازنه
موسیقی معنوی
دو تشبیه مشروط دارد

1- 1- 18- 130- هر کرا در دل خمار عشق و برنائی بود
کار او در عاشقی زاری و رسوائی بود

قافیه
برنائی – رسوائی
 روی
ا
ردیف
بود
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( در ) و ( و ) – جناس اشتقاق : عشق ، عاشقی

1- 1- 19- 131- هرزمان از عشقت ای دلبر دل من خون شود
قطره ها گردد ز راه دیدگان بیرون شود

قافیه
خون – بیرون
 روی
ن
ردیف
شود
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ن ) – جناس اشتقاق دل ، دلبر
موسیقی معنوی
تناسب : قطره ، دیده ، خون

1- 1- 20- 160- صبح پیروزی برآمد زود برخیز ای پسر
خفتگان از خواب ناپاکی برانگیز ای پسر

قافیه
برخیز – برانگیز
 روی
ز
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ی ) و ( ن ) و ( ب ) – جناس شبه اشتقاق : خفتن ، خوابیدن

1- 1- 21- 162- باز در دام بلای تو فتادیم ای پسر برسر کویت خروشان ایستادیم ای پسر

قافیه
فتادیم – ایستادیم
 روی
د
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( د )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : دام بلا

1- 1- 22- 163- ماه مجلس خوانمت یا سرو بستان ای پسر
سرو میدان خوانمت یا شاه میدان ای پسر

قافیه
بستان – میدان
 روی
ن
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( س ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( سرو ) – سجع متوازن : ماه و سرو ، مجلس و میدان ، سرو و شاه – موازنه
موسیقی معنوی
تناسب : ماه ، سرو ، بستان

1- 1- 23- 165- چون سخنگویی از آن لب لطف باری ای پسر
پس بشوخی لب چرا خاموش داری ای پسر

قافیه
باری – داری
 روی
ر
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ر ) و ( ا ) – جناس لاحق : باری ، داری
موسیقی معنوی
تناسب : سخن ، لب ، خاموش – تضاد : سخنگویی ، خاموش

1- 1- 24- 168- ای سنائی کفر و دین در عاشقی یکسان شمر
جان ده اندرعشق وآنگه جان ستان را جان شمر

قافیه
یکسان – جان
 روی
ن
ردیف
شمر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( جان ) و ( و )- جناس اشتقاق : عشق ، عاشقی – جناس زاید : در ، اندر
موسیقی معنوی
تضاد : کفر ، دین

1- 1- 25- 183- ای جهان افروز دلبر ای بت خورشید فش
فتنه عشّاق شهری شمسه خوبان کَش

قافیه
خورشید فش – کش
 روی
ش
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ش )
موسیقی معنوی
تناسب : جهان افروز ، خورشید ، شمسه

1- 1- 26- 209- بس که من دل را بدام عشق خوبان بسته ام
وز نشاط عشق خوبان توبه ها بشکسته ام

قافیه
بسته ام – بشکسته ام
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
س قید ، ه وصل ، ا خروج ، م مزید
اصناف قافیه
مطلق به قید و خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ا ) – تکرار عبارت ( عشق خوبان )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : دام عشق – تضاد : بستن ، شکستن

1- 1- 27- 210- دلبرا تا نامه عزل از وصالت خوانده ام
ای بسا خون دلا کز دیده بررخ رانده ام

قافیه
خوانده ام – رانده ام
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ن ردف زاید ، ه وصل ، ا خروج ، م مزید
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب و خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – جناس لاحق : از ، کز
موسیقی معنوی
تناسب : دل ، دیده ، رخ

1- 1- 28- 211- بر ندارم دل زمهرت دلبرا تا زنده ام ور چه آزادم ترا تا زنده ام من بنده ام

قافیه
زنده ام – بنده ام
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ه وصل ، ا خروج ، م مزید
اصناف قافیه
مطلق به خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( م ) و ( ر ) و ( ز ) – تکرار واژه ی: ( زنده ام ) – جناس لاحق : ( زنده ، بنده ) و ( بر ، ور ) – جناس اشتقاق : دل ، دلبر
موسیقی معنوی
تناسب : دل ، دلبر ، مهر – تضاد : آزاد ، بنده – پارادوکس : آزاد بودن و بنده بودن
1- 1- 29- 215- من نصیب خویش دوش از عمر خود برداشتم
کز سمن بالین و از شمشاد بستر داشتم

قافیه
بر ( قافیه ی معموله یا جعلی ) – بستر
 روی
ر
ردیف
داشتم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( د ) و ( ب ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( از )
موسیقی معنوی
تناسب : سمن و شمشاد و برداشتن ، دوش و بستر و بالین – استعاره : سمن و شمشاد استعاره از یار است .

1- 1- 30- 244- ای مسلمانان ندانم چاره دل چون کنم
یا مگر سودای عشق او ز سر بیرون کنم

قافیه
چون – بیرون
 روی
ن
ردیف
کنم
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ن ) و ( ا ) و ( م )
موسیقی معنوی
تناسب : سودا ، عشق ، سر

1- 1- 31- 245- بی تو ای آرام جانم زندگانی چون کنم
چون تو پیش من نباشی شادمانی چون کنم

قافیه
زندگانی – شادمانی
 روی
ن
ردیف
چون کنم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( چون ) و ( تو )

1- 1- 32- 284- تخم بد کردن نباید کاشتن پشت بر عاشق نباید داشتن

قافیه
کاشتن – داشتن
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ش ردف زاید ، ن وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ش ) – تکرار واژه ی : ( نباید ) – جناس لاحق : کاشتن ، داشتن – جناس مطرّف : بد ، بر
موسیقی معنوی
تناسب : تخم ، بد ، کاشتن

1- 1- 33- 288- ای براه عشق خوبان گام بر می خوار زن
نور معنی را ز دعوی در میان زنّار زن
قافیه
می خوار – زنّار
 روی
ر
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ر ) و ( ن ) و ( ز ) – جناس لاحق : بر ، در
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : راه عشق ، نور معنی

1- 1- 34- 289- ای سنائی در ره ایمان قدم هشیار زن در مسلمانی قدم با مرد دعوی دار زن

قافیه
هشیار – دعوی دار
 روی
ر
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( قدم ) و ( در )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : ره ایمان

1- 1- 35- 290- ای برادر در ره معنی قدم هشیار زن در صف آزادگان چون دم زنی بیدار زن

قافیه
هشیار – بیدار
 روی
ر
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( زن ) و ( در )-جناس زاید : قدم ، دم – جناس مذیّل : زن ، زنی
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : ره معنی

1- 1- 36- 291- ای هوائی یار یک ره تو هوای یار زن آتشی بفروز و اندر خرمن اغیار زن

قافیه
یار – اغیار
 روی
ر
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( ر ) – جناس مذیّل : هوایی ، هوای – جناس زاید : یار ، اغیار – تکرار واژه ی ( یار )

1- 1- 37- 292- بر طریق دین قدم پیوسته بوذر وار زن ور زنی لافی ز شرع احمد مختار زن

قافیه
بوذر وار – مختار
 روی
ر
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ز ) – جناس لاحق : بر ، ور
موسیقی معنوی
تناسب : دین ، بوذر ، شرع ، احمد – تشبیه بلیغ : طریق دین

1- 1- 38- 293- گر رهی خواهی زدن بر پرده عشّاق زن
من نخواهم جفت را از جفت بگذر طاق زن

قافیه
عشّاق – طاق
 روی
ق
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ز ) – تکرار واژه ی ( جفت )
موسیقی معنوی
تناسب : زدن ، پرده ، عشّاق

1- 1- 39- 294- عاشقا قفل تجرّد بر در آمال زن در صف مردان قدم بر جاده اهوال زن

قافیه
آمال – اهوال
 روی
ل
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( در ) ، ( بر ) – جناس لاحق : در ، بر
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : قفل تجرّد ، در آمال

1- 1- 40- 301- این که فرمودت که رو بر عاشقان بیداد کن
دوستان را رنجه دار و دشمنان را شاد کن

قافیه
بیداد – شاد
 روی
د
ردیف
کن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( که )
موسیقی معنوی
تضاد : دوستان ، دشمنان – رنجه ، شاد

1- 1- 41- 305- بند ترکش یکزمان ای ترک زیبا باز کن
با رهی یکدم بساز و خرّمی را ساز کن

قافیه
باز – ساز
 روی
ز
ردیف
کن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ک ) و ( ب ) و ( ا ) و ( ز ) – تکرار واژه ی ( یک )-جناس محرّف : تَرک ، تُرک – جناس زاید و اشتقاق : بساز ، ساز – جناس لاحق : باز ، ساز

1- 1- 42- 311- زهره مردان نداری خدمت سلطان مکن
پنجه شیران نداری عزم این میدان مکن

قافیه
سلطان – میدان
روی
ن
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) و ( ن ) و ( ا ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( نداری ) – قافیه ی درونی و سجع متوازی : مردان ، سلطان ، شیران – جناس لاحق : مردان ، میدان – سجع متوازی : زهره ، پنجه – موازنه

1- 1- 43- 312- ای برادر خویش را زین جمع خود بینان مکن
کار دشوار است تو بر خویشتن آسان مکن

قافیه
خود بینان – آسان
روی
ن
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( ن ) و ( ر )
موسیقی معنوی
تضاد : دشوار ، آسان

1- 1- 44- 313- دعوی دین می کنی با نفس دمسازی مکن
سینه گنجشگ جوئی دعوی بازی مکن

قافیه
دمسازی – بازی
روی
ز
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( م ) – تکرار واژه ی ( دعوی ) – جناس اشتقاق : می کنی ، مکن
موسیقی معنوی
ردّ العجز علی الصّدر – کنایه : دمسازی کنایه از همراهی و موافقت ، بازی کنایه از بزرگی و قدرت

1- 1- 45- 314- ایدل ار مولای عشقی یاد سلطانی مکن در ره آزادگان بسیار ویرانی مکن

قافیه
سلطانی – ویرانی
روی
ن
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ر )

1- 1- 46- 316- ای نموده عاشقی بر زلف و چاک پیرْهن
عاشقی آری ولیکن بر مراد خویشتن

قافیه
پیرهن – خویشتن
روی
ن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( عاشقی ) – سجع مطرّف : ولیکن ، خویشتن

1- 1- 47- 326- گر نشد عاشق دو زلف یار بر رخسار او
چون ز ما پنهان کند هر ساعتی دیدار او

قافیه
رخسار – دیدار
روی
ر
ردیف
ﹻ او 2
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – جناس لاحق : بر ، هر
موسیقی معنوی
تناسب : زلف ، رخسار ، دیدار
1- 1- - 329- ای شکسته رونق بازار جان بازار تو عالمی دلسوخته از خامی گفتار تو

قافیه
بازار – گفتار
روی
ر
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ت ) – تکرار واژه ی ( بازار )
موسیقی معنوی
تضاد : سوخته ، خام – مجاز محل وحال : عالم منظور مردم عالم است – تشخیص : بازار جان

1- 1- - 330- ای همه انصاف جویان بنده بیداد تو زاد جان راد مردان حسن مادر زاد تو

قافیه
بیداد – مادر زاد
روی
د
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( زاد ) – جناس مضارع و خط : زاد ، راد – جناس تام : زاد ( توشه ) ، زاد ( زاده شده )

1- 1- - 332- حلقه ارواح بینم گرد حلقه گوش تو آفتاب و ماه بینم حامل شب پوش تو
قافیه
گوش – شب پوش
روی
ش
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) – تکرار واژه ی ( حلقه )
موسیقی معنوی
تناسب : حلقه ، گوش ، گرد – آفتاب ، ماه ، شب  کنایه : شب پوش کنایه از کلاه – تشبیه تفضیل و مضمر : یعنی ای یار تو از ماه و آفتاب برترهستی .

1- 1- - 335- ای دریغا گر رسیدی سوی من پیغام تو
 دوش زاری کردمی در آرزوی نام تو

قافیه
پیغام – نام
روی
م
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ر ) و ( د ) و ( ا )

1- 1- - 336- موی چون کافور دارم از سر زلفین تو زندگیّ تلخ دارم از لب شیرین تو
قافیه
زلفین – شیرین
روی
ن
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ر ) – تکرار واژه های : ( دارم ) و ( از ) -سجع متوازن : سر ، لب
موسیقی معنوی
تناسب : مو ، زلف ، لب – تضاد : تلخ ، شیرین – مفهوم پارادوکس نیز در دو مصراع نهفته است، ( موی سپید داشتن به دلیل زلف های سیاه یار ، زندگی تلخ از لب شیرین یار داشتن ) .

1- 1- - 347- ای ز آب زندگانی آتشی افروخته واندر او ایمان و کفر عاشقانرا سوخته

قافیه
افروخته – سوخته
روی
ت
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( و )
موسیقی معنوی
تضاد : آب ، آتش – ایمان ، کفر – استعاره : آب زندگانی استعاره از لب – استعاره : آتش استعاره از عشق است .

1- 1- - 348- ایدل اندر بیم جان از بهر دل بگداخته
 جان شیرین را ز تن در کار دل پرداخته
قافیه
بگداخته – پرداخته
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) و ( ا ) و ( ب ) – تکرار واژه های : ( جان ) و ( دل ) – جناس زاید : از ، ز
موسیقی معنوی
تناسب : دل ، جان ، تن

1- 1- - 351- بردیَم باز از مسلمانی زهی کافر بچه کردیم بندی و زندانی زهی کافر بچه

قافیه
مسلمانی – زندانی
روی
ن
ردیف
زهی کافر بچه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ا ) و ( ز ) – سجع متوازی : بردیم ، کردیم – سجع مطرّف و اعنات القرینه : بندی ، زندانی
موسیقی معنوی
تضاد : مسلمان ، کافر

1- 1- - 353- ای سنائی خیز و بشکن زود قفل میکده باز خر ما را زمانی زین غمان بیهده

قافیه
میکده – بیهده
روی
د
دیگر حروف قافیه
ه وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ز ) و ( ن ) و ( م )

1- 1- - 361- گر بکوی عاشقی با ما هم از یک خانه ای
 با همه کس آشنا با ما چرا بیگانه ای

قافیه
خانه ای – بیگانه ای
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) – تکرار واژه ی ( با ) و ( ما )
موسیقی معنوی
تضاد : آشنا ، بیگانه

1- 1- - 362- عقل و جانم برد شوخی آفتی عیّار ه ای
 باد دستی خاکئی بی آبی آتشپاره ای

قافیه
عیّار ه ای – آتشپاره ای
روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( ب )
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – تضاد : آب ، آتش – تناسب : باد ، خاک ، آب ، آتش

1- 1- - 379- یار اگر در کار من تیمار ازین به داشتی
 کار این دلخسته را بسیار ازین به داشتی

قافیه
تیمار – بسیار
روی
ر
ردیف
ازین به داشتی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( کار ) – جناس مضارع : یار ، کار

1- 1- - 391- لولو خوشاب من از چنگ شد یکبارگی
 لاله سیراب من بی رنگ شد یکبارگی

قافیه
چنگ – بی رنگ
روی
گ
ردیف
شد یکبارگی
دیگر حروف قافیه
 ن قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( گ ) و ( ل ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( من ) – جناس لاحق : چنگ ، رنگ – سجع متوازی : سیراب ، خوشاب – موازنه
موسیقی معنوی
استعاره : لولو خوشاب استعاره از دندان ، لاله ی سیراب استعاره از رخ زیبا

1- 1- - 394- ای پسر گر نه زعشقت دست بر سر دارمی
گاه عشرت پیش تو بر دست ساغر دارمی

قافیه
سر – ساغر
روی
ر
ردیف
دارمی – دارمی
دیگر حروف قافیه
_______ – ا تاسیس ، غ دخیل
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد – مقیّد به الف تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( س ) و ( ت ) و ( ا ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( دست ) و ( بر ) – جناس لاحق : عشقت ، عشرت – بر ، سر
موسیقی معنوی
تضاد : آشنا ، بیگانه

- 1- - 395- تا بگرد روی آن شیرین پسر گردم همی
چون قلم گرد سر کویش به سر گردم همی

قافیه
پسر – سر
روی
ر
ردیف
گردم همی
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( گ ) و ( ر ) و ( م ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( گرد )- جناس اشتقاق و مذیّل : گرد ، گردم – جناس زاید : پسر ، سر

1- 2 – رمل مثمّن مقصور ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان )

1- 2- 1- 27- ای مسلمانان مرا در عشق آن بت غیرت است
عشقبازی نیست کاین خودحیرت اندرحیرت است

قافیه
غیرت – حیرت
 روی
ت
ردیف
است
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ت ) و ( ر ) – جناس لاحق : غیرت ، حیرت – تکرار واژه ها ی ( عشق ) و ( حیرت )
موسیقی معنوی
تناسب : عشق ، غیرت ، عشقبازی

1- 2- 2- 28- ماهرویا در جهان آوازه آواز تست کارهای عاشقان ناساخته از ساز تست

قافیه
آواز – ساز
 روی
ز
ردیف
ﹻ تست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ز ) – جناس مذیّل و اشتقاق : آوازه ، آواز
موسیقی معنوی
ایهام : ساز به معنی 1 – قصد 2 – آلت موسیقی

1- 2- 3- 31- تا هلاک عاشقان از طرّ ه شبرنگ تست
وای مسکین عاشقی کورا دل اندر چنگ تست

قافیه
شبرنگ – چنگ
 روی
 گ
ردیف
ﹻ تست
دیگر حروف قافیه
ن قید
اصناف قافیه
مقیّد به قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ت ) – تکرار واژه ی ( عاشق ) – جناس اشتقاق : عاشقان ، عاشقی

1- 2- 4- 36 – تا بدیدم بتکده بی بت دلم آتشکده است
فرقت نا مهربانی آتشم درجان زده است

قافیه
آتشکده – زده
 روی
د
ردیف
است
دیگر حروف قافیه
ه وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ت ) و ( د ) – جناس زاید و اشتقاق : بت ، بتکده – آتش ، آتشکده
موسیقی معنوی
تناسب : بت ، بتکده ، آتش ، آتشکده – استعاره : بتکده و بت به ترتیب استعاره از منزل و یار است .

1- 2- 5- 37- ای صنم دردلبری هم دست وهم دستان تراست
بردل وجان پادشاهی هم دل و هم جان تراست

قافیه
دستان – جان
 روی
ن
ردیف
تراست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ه ) و ( م ) و ( د ) و ( ا ) و ( س ) و ( ت ) – تکرار واژه ی : ( دل ) و ( جان ) و ( هم ) و ( و ) – جناس لاحق : در ، بر – جناس مذیّل و اشتقاق : دست ، دستان
موسیقی معنوی
تناسب : دل و جان و پادشاهی – ایهام در ( دست و دستان ) : 1- توانایی و مهارت 2- حیله و نیرنگ

1- 2- 6- 38 – هر زمان از عشق جانانم وفائی دیگر است
گر چه او را هر نفس بر من جفائی دیگر است
قافیه
وفائی – جفائی
 روی
ا
ردیف
دیگر است
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – جناس لا حق : جفا ، وفا
موسیقی معنوی
تناسب : عشق ، جانان ، وفا – تضاد : وفا ، جفا

1- 2- 7- 40- راه عشق ازروی عقل از بهرآن بس مشکل است
کان نه راه صورت و پایست کان راه دل است

قافیه
مشکل – دل
 روی
ل
ردیف
است
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن ) – تکرار واژه های ( راه ) و ( کان ) و ( از ) – جناس زاید : آن ، کان
موسیقی معنوی
تناسب : صورت ، پا ، دل – تضاد : عقل ، عشق

1- 2- 8- 42- توبه من جزْع و لعل و زلف و رخسارت شکست
دی که بودم روزه دار امروز هستم بت پرست

قافیه
شکست – بت پرست
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
س قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ت ) و ( س ) و ( واو عطف که در این جا صدای ﹹ می دهد )
موسیقی معنوی
تناسب : لعل ، زلف ، رخسار – تضاد : روزه دار ، بت پرست – سیاقه الاعداد – استعاره : جزع استعاره از چشم ، لعل استعاره از لب

1- 2- 9- 45-تا خیال آن بت قصّاب درچشم من است
زین سبب چشمم همیشه همچو رویش روشن است

قافیه
من – روشن
 روی
ن
ردیف
است
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) – جناس مذیّل : چشم ، چشمم

1- 2- 10- 50- گر تو پنداری که جز تو غمگسارم نیست هست
ور چنان دانی که جز تو خواستگارم نیست هست

قافیه
غمگسارم – خواستگارم
 روی
ر
ردیف
نیست هست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( س ) و ( ر ) – تکرار واژه های : ( جز ) و ( تو ) – سجع مطرّف : پنداری ، دانی
موسیقی معنوی
تضاد : نیست ، هست

1- 2- 11- 51- گر تو پنداری ترا لطف خدائی نیست هست
بر سر خوبان عالم پادشائی نیست هست

قافیه
خدائی – پادشائی
 روی
ا
ردیف
نیست هست
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( س ) و ( ت ) و ( ن )
موسیقی معنوی
تضاد : نیست ، هست

1- 2- 12- 52- کار تو پیوسته آزار است گوئی نیست هست
زین سبب کار دلم زار است گوئی نیست هست

قافیه
آزار – زار
 روی
ر
ردیف
است گوئی نیست هست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( س ) و ( ت ) – جناس زاید : آزار – زار
موسیقی معنوی
تضاد : نیست ، هست

1- 2- 13- 55- نرگسین چشما بگرد نرگس تو تیر چیست
وان سیاهی اندرو پیوسته همچون قیر چیست

قافیه
تیر – قیر
 روی
ر
ردیف
چیست
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( گ ) و ( س ) و ( ی ) و ( ت ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( نرگس ) – جناس مذیّل : نرگسین ، نرگس – جناس لاحق : تیر ، قیر
موسیقی معنوی
استعاره : نرگس استعاره از چشم و تیر استعاره از مژگان چشم است . – تشبیه : سیاهی مردمک چشم تشبیه به قیر شده است .

1- 2- 14- 56- ماه رویا گرد آن رخ زلف چون زنجیر چیست
وندران زنجیر چندان پیچ و تاب از قیر چیست

قافیه
زنجیر – قیر
 روی
ر
ردیف
چیست
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ز ) و ( ن ) و ( ا ) و ( چ ) و ( ی ) – تکرار واژه ی : ( زنجیر )
موسیقی معنوی
تناسب : روی ، رخ ، زلف – استعاره : زنجیر استعاره از موی مجعد – تشبیه در مصراع اوّل

1- 2- 15- 63- ای سنائی خواجگی با عشق جانان شرط نیست
جان به تیرعشق خسته دل به کیوان شرط نیست

قافیه
جانان – کیوان
 روی
ن
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( س ) و ( ش ) و ( ی ) – تکرار واژه ی : ( عشق ) و ( به ) – جناس اشتقاق و مذیّل : جان ، جانان
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : تیر عشق

1- 2- 16- 64- جام می پر کن که بی جام میم انجام نیست
تا بکام او شوم این کار جز ناکام نیست

قافیه
انجام – ناکام
 روی
م
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ن ) و ( ک ) – سجع مطرّف : بکام – ناکام – جناس مذیّل : می ، مِیَم – جناس مطرّف : کام ، کار
موسیقی معنوی
تضاد : بکام ، ناکام

1- 2- 17- 69- کار دل باز ای نگارینا ز بازی در گذشت
شد حقیقت عشق و از حدّ مجازی در گذشت

قافیه
بازی – مجازی ( قافیه ی معموله یا جعلی ) 3
روی
ی
ردیف
درگذشت
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ز ) و ( د ) و ( ر ) – جناس مذیّل : باز ، بازی – جناس زاید و اشتقاق : ز ، از
موسیقی معنوی
تضاد : حقیقت ، مجازی
1- 2- 18- 70- سرگران از چشم دلبر دوش چون بر ما گذشت
اشک خون کردم زغم چون بر من از عمدا گذشت

قافیه
ما – عمدا
 روی
ا
ردیف
گذشت
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ن ) – تکرار واژه ها ی : ( چون ) و ( ما ) – جناس لاحق : چون ، خون

1- 2- 19- 73- عشق ازین معشو قگان بی وفا دل برگرفت
دست ازین مشتی ریاست جوی دون برسر گرفت

قافیه
بر ( قافیه ی معموله یا جعلی ) – سر
 روی
ر
ردیف
گرفت
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ت ) و ( ن ) و ( س ) – جناس اشتقاق : عشق ، معشوقه – جناس لاحق : بر ، سر
موسیقی معنوی
تشخیص : در کلمه ی عشق – کنایه : دل برگرفتن کنایه از بی علاقه شدن

1- 2- 20- 80- تا نگار من ز محفل پای در محمل نهاد
داغ حسرت عاشقان را سر بسر بر دل نهاد
قافیه
محمل – دل
 روی
ل
ردیف
نهاد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ر ) و ( د ) – جناس مضارع : محفل ، محمل – جناس زاید : سر ، بسر – جناس لاحق : سر ، بر
موسیقی معنوی
تشبیه : داغ حسرت – کنایه : داغ بر دل نهادن کنایه از حسرت و آرزوی چیزی را در دل قرار دادن است .

1- 2- 21- 81- این نه زلف است آنکه او بر عارض رخشان نهاد
جور ضحاک است کو بر عدل نوشروان نهاد

قافیه
رخشان – نوشروان
 روی
ن
ردیف
نهاد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ن ) و ( ا ) – تکرار واژه ها ی : ( است ) و ( بر ) – سجع متوازی و جناس لاحق : او ، کو
موسیقی معنوی
تلمیح : عدل نوشروان – ضحاک

1- 2- 22- 115- جادوان از چشم مستت هر زمان افسون برند
رومیان از بند زلفت بند دیگرگون برند
قافیه
افسون – دیگرگون
 روی
ن
ردیف
برند
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ز ) و ( ن ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( از ) – سجع متوازی : جادوان ، رومیان – مستت ، زلفت – سجع متوازن : چشم ، بند
موسیقی معنوی
تناسب : جادو ، چشم ، افسون – اغراق

1- 2- 23- 137- میر خوبان را کنون منشور خوبی در رسید
مملکت بروی سهی شد ملک بر وی آرمید

قافیه
در رسید – آرمید
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( م ) و ( ر ) – تکرار واژه های : ( بر ) و ( وی ) – جناس لاحق : در ، بر – جناس اشتقاق و زاید : ملک ، مملکت
موسیقی معنوی
تناسب : میر ، مملکت ، ملک

1- 2- 24- 140 – ای مسلمانان یکی تدبیر کار ما کنید آن کناره گشته را اندر کنار ما کنید
قافیه
کار – کنار
 روی
ر
ردیف
ﹻ ما کنید
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( ر ) و ( د ) – جناس زاید : کار ، کنار – جناس مذیّل و اشتقاق : کنار ، کناره
موسیقی معنوی
کنایه : کناره گشته کنایه از دوری جسته ، در کنار کسی کردن کنایه از به وصال رساندن است.

1- 2- 25- 142- هرکه او معشوق دارد گو چو من عیّار دار
خوش لب وشیرین زبان خوش عیش وخوش گفتار دار

قافیه
عیّار – خوش گفتار
 روی
ر
ردیف
دار
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ش ) و ( د ) و ( واو عطف که این جا صدای ﹹ می دهد ) – تکرار واژه ی ( خوش ) و ( و )
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – تناسب : لب ، زبان ، گفتار

1- 2- 26- 147- ای سنائی خیز و در ده آن شراب بی خمار
تا زمانی می خوریم از دست ساقی بی شمار

قافیه
بی خمار – بی شمار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( ر )- جناس لاحق : بی شمار ، بی خمار
موسیقی معنوی
تناسب : شراب ، خمار ، ساقی

1- 2- 27- 150- ای نهاده بر گل از مشک سیه پیچان دو مار
هین که از عالم برآورد آن دو مار تو دمار

قافیه
مار – دمار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) و ( م ) – تکرار واژه ی ( دو مار ) و ( از ) – جناس زاید : مار ، دمار
موسیقی معنوی
استعاره : گل یعنی رخ یار ، مشک سیه یعنی موی سیاه ، دومار یعنی دو گیسوی پیچان و سیاه یار – کنایه : دمار برآوردن کنایه از نابود کردن است .

1- 2- 28- 151- مردمان یکچند از تقوی و دین راندند کار
زین پس اندر عهد ما نه پود مانده است ونه تار

قافیه
کار – تار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژ ه ها ی : ( و ) و ( نه ) جناس لاحق : کار ، تار

1- 2- 29- 182- ای سنائی دل ده و در بند کام خود مباش
راه رو چون زندگان چون مرده بر منزل مباش4

قافیه
دل – منزل
 روی
ل
ردیف
مباش
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( چون ) – جناس لاحق : در ، بر
موسیقی معنوی
تضاد : زنده ، مرده – راه رفتن ، بر منزل ماندن – تشبیه

1- 2- 30- 196- تا ببستانم نشاندی بر بساط انبساط ناگهانم در بر آوردی و ماندی در بساط

قافیه
انبساط – بساط
 روی
ط
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا ) و ( د ) و ( ب ) و ( س ) و ( ر ) و ( ط ، ت ) – تکرار واژه ی : ( بساط ) و ( در ) – جناس لاحق : در ، بر – جناس زاید و سجع مطرّف : بساط ، انبساط –
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : بساط انبساط – کنایه : به بستان نشاندن و در بر آوردن به ترتیب کنایه از به وصال رساندن و در آغوش گرفتن است

1- 2- 31- 199- خویشتن داری کنید ای عاشقان با درد عشق
گر چه ما باری نه ایم از عشقبازی مرد عشق

قافیه
درد – مرد
 روی
د
ردیف
ﹻ عشق
دیگر حروف قافیه
ر قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) و ( د ) و ( ر ) و ( ق ) – جناس اشتقاق : عاشقان ، عشق ، عشقبازی – جناس لاحق : درد ، مرد
موسیقی معنوی
تناسب : عاشقان ، درد عشق ، عشقبازی ، مرد عشق

1- 2- 32- 201- تا جهان باشد نخواهم در جهان هجران عشق
عاشقم برعشق و هرگز نشکنم پیمان عشق

قافیه
هجران – پیمان
 روی
ن
ردیف
ﹻ عشق
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ج ) و ( ش ) و ( ق ) و ( ا ) – تکرار واژه های: ( جهان ) و (عشق ) – جناس اشتقاق و زاید : عاشق ، عشق – جناس لاحق : در ، بر
موسیقی معنوی
تناسب : هجران ، عشق ، پیمان ، عاشق – استعاره ( از نوع تشخیص ) : در کلمه ی پیمان عشق

1- 2- 33- 256- دلبرا ما دل بچنگال بلا بسپرده ایم
رحم کن برما که بس جان خسته و دل مرده ایم

قافیه
بسپرده ایم – دل مرده ایم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ر قید ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید ، م نایره
اصناف قافیه
مطلق به قید و خروج و مزید و نایره
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( م ) و ( ب ) – جناس اشتقاق و مذیّل : دل ، دلبر
موسیقی معنوی
استعاره ی مکنیّه : چنگال بلا – تناسب : جان ، دل ، چنگال

1- 2- 34- 258- ما کلاه خواجگی اکنون ز سر بنهاده ایم
تا که در بند کله دوزی اسیر افتاده ایم

قافیه
بنهاده ایم – افتاده ایم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید ، م نایره
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید و نایره
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( د ) – جناس زاید : کلاه ، کله
موسیقی معنوی
تناسب : کلاه ، سر ، کله دوز – تشبیه بلیغ: کلاه خواجگی

1- 2- 35- 260- چشم روشن بادمان کز خود رهائی یافتیم
در مغاک خاک تیره روشنائی یافتیم

قافیه
رهائی – روشنائی ( قافیه ی معموله یا جعلی )5
 روی
ا
ردیف
یافتیم
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ا ) و ( ی ) – جناس اشتقاق : روشن ، روشنایی – سجع مطرّ ف : مغاک ، خاک
موسیقی معنوی
تضاد : روشن ، تیره – در ضمن نوعی پارادوکس در مصراع دوم بیت نیز وجود دارد ( در خاک تیره روشنائی یافتن ) .

1- 2- 36- 268- مهتر خوبان که ما از دل مر او را چاکریم
گر بما در ننگرد ما جز بدو در ننگریم

قافیه
چاکریم – درننگریم
روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا الف تاسیس ، ک دخیل ، ی وصل ، م خروج – ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به تاسیس و دخیل و خروج – مطلق به خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) و ( ن ) و ( م ) – جناس اشتقاق : ننگرد ، ننگریم – تکرار واژه های : ( ما ) و ( در )

1- 2- - 269- خیز تا دامن ز چرخ هفتمین برتر کشیم
 هفت کشور را بدور ساغری اندر کشیم

قافیه
برتر – اندر
 روی
ر
ردیف
کشیم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( م ) – جناس اشتقاق و مذیّل : هفت ، هفتمین
1- 2- - 272- ما همه راه لب آن دلبر یغما زنیم شکّر او را ببوسه هر شبی یغما زنیم

قافیه
یغما – یغما6
 روی
ا
ردیف
زنیم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( م ) – جناس تام : یغما ، یغما
موسیقی معنوی
تناسب : لب ، شکر ، بوسه – کنایه : راه زدن کنایه از غارت کردن و به غنیمت گرفتن است .

1- 2- - 273- او چنانداند که ما در عشق او کمتر زنیم
یا دو چنگ از جور او در دامن دیگر زنیم

قافیه
کمتر ( قافیه ی معموله یا جعلی ) – دیگر
 روی
ر
ردیف
زنیم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه های : ( او ) و ( در )
موسیقی معنوی
کنایه : چنگ در دامن زدن کنایه از متوسّل شدن است .

1- 2- 40- 274- خیز یارا تا بمیخانه زمانی کم زنیم وز نهیب تهمت می ما زمانی دم زنیم

قافیه
کم – دم
 روی
م
ردیف
زنیم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ی ) و ( ن ) – سجع لاحق : کم ، دم – جناس اشتقاق : می ، میخانه
موسیقی معنوی
تناسب : می ، میخانه ، یار – کنایه : کم زدن و دم زدن به ترتیب کنایه از کمالات خود را فراموش یا فروتنی پیشه نمودن و سخن گفتن است.

1- 2- 41- 277- باز ماندم در بلائی الغیاث ای دوستان از هوای بیوفائی الغیاث ای دوستان

قافیه
بلائی – بیوفائی
 روی
ا
ردیف
الغیاث ای دوستان
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – سجع مطرّف : بلایی ، بیوفایی

1-3 – رمل مثمّن مقصور عروض محذوف ضرب ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان – فاعلن )

1- 3 – 1- 310- پای بوالقاسم ز پای بوالحکم بشناس نیک
نیستی ایّوب فرمان از دم کرمان مکُن7

قافیه
کرمان – آن
روی
ن
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی 
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه ی ( پای ) – جناس لاحق : کرمان ، فرمان – جناس زاید و اشتقاق : ز ، از
موسیقی معنوی
تلمیح : ابوالقاسم ( حضرت محمّد ) ، بوالحکم ( ابو جهل ) ، ایّوب – استخدام : ( کرمان ) به دو معنی می باشد 1- نااهلان 2- کرم ها

1 – 4 – رمل مثمّن مخبون محذوف ( فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن )
1- 4 – 1- 212- صنما تا بزیم بنده دیدار توام بتن و جان ودل و دیده خریدار توام

قافیه
دیدار – خریدار8 ( با توجّه به ابیات بعدی هر دو قافیه ی معموله یا جعلی می باشند )
 روی
ر
ردیف
توام
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) و ( واو عطف که صدای ﹹ می دهد ) – سجع مطرّف : دیدار ، خریدار
موسیقی معنوی
تناسب : تن ، جان ، دل ، دیده

1- 4 – 2- 405- صنما چِبْوَد اگر بوسگکی وام دهی نه بر آشوبی هر ساعت و دشنام دهی

قافیه
وام – دشنام
روی
م
ردیف
دهی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د )

1- 5 – رمل مثمّن مخبون محذوف سالم صدر و ابتدا ( فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن )

1- 5 – 1- 128- نور تا کیست که آن پرده روی تو بود
مشک خود کیست که آن بنده موی تو بود

قافیه
رو – مو
 روی
و9
ردیف
یِ تو بود
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ک ) و ( ت ) – تکرار واژه ها ی : ( کیست ) و ( که ) و ( آن ) – سجع متوازن : نور ، مشک – تا ، خود – سجع متوازی : پرده ، بنده – جناس لاحق : رو ، مو – موازنه

1- 5 – 2-206 – چاک زد جان پدر دست صبا دامَن گل خیز تا هر دو خرامیم به پیرامُن گل

قافیه
دامن – پیرامن
 روی
ن
عیوب قافیه
عیب قافیه در این جا غیر ملقّبه است که اختلاف اشباع ( حرکت حرف دخیل می باشد ) البتّه اگر قافیه مطلق بود از اختیارات شاعری به حساب می آمد .
ردیف
ﹻ گل
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، م دخیل
اصناف قافیه
مقیّد به الف تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د )
موسیقی معنوی
استعاره ی مکنیّه : دست صبا ، دامن گل

1- 5 – -230- من که باشم که بتن رخت وفای تو کشم دیده حمّال کنم بار جفای تو کشم
قافیه
وفا – جفا
 روی
ا
ردیف
یِ تو کشم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) – جناس لاحق : وفا ، جفا
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : رخت وفا – بار جفا – تناسب : حمّال ، بار ، کشم – تضاد : وفا ، جفا

1- 5 – -331- خنده گریند همی لاف زبان 10 بر در تو گریه خندند همی سوختگان در بر تو

قافیه
در – بر
روی
ر
ردیف
ﹻ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) و ( ن ) – ترصیع – طرد و عکس
موسیقی معنوی
تضاد : گریه ، خنده – پارادوکس

1- 5 – -363- این چه رنگست بر اینگونه که آمیخته ای
 این چه شور است که ناگاه برانگیخته ای

قافیه
آمیخته ای – برانگیخته ای
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب و خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ی ) و ( ر ) و ( گ ) – تکرار واژه ها ی : ( این ) و ( چه ) و ( که )

1- 6 – رمل مثمّن مخبون مقصور ( فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلان )

- 6 – 1- 78- دوش یارم ببر خویش مرا بار نداد قوت جانم زد و یاقوت شکر بار نداد

قافیه
بار – شکر بار
 روی
ر
ردیف
نداد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ر ) و ( ا ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( بار ) – جناس زاید : بر ، بار – جناس لاحق : بار ، یار – جناس زاید : قوت ، یاقوت – جناس اشتقاق : بار ، شکر بار – جناس تام : بار ، بار ( بار در مصراع اوّل به معنی اجازه و در مصراع دوم مخفّف بارنده است ) – استعاره : یاقوت شکربار استعاره از لب است .

- 6 – 2-257- از پی تو ز عدم ما به جهان آمده ایم نز برای طرب و لهو و فغان آمده ایم

قافیه
جهان – فغان
 روی
ن
ردیف
آمده ایم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( م ) – مراعات نظیر : طرب ، لهو ، فغان

1- 7 – رمل مثمّن مخبون مقصورعروض اصلم مسبّغ ضرب
( فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلان – فع لان )

1- 7 -1- 191- دوش تا روز من از عشق تو بودم به خروش
تو چه دانی که چه بود از غم تو بر من دوش

قافیه
خروش – دوش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( و ) و ( ش ) و ( ت ) و ( ب ) – تکرار واژه های : ( من ، تو ، دوش ، از ) – جناس زاید و اشتقاق : بود م ، بود – سجع مطرّ ف : دوش ، خروش
موسیقی معنوی
ردالعجز علی الصدر – تضاد : دوش ، روز – مراعات نظیر : غم ، عشق ، خروش

1 – 8 – رمل مثمّن مخبون اصلم ( فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن )

1 – 8 – 1 – 286- چیست آن زلف بر آن روی پریشان کردن
طرف گلزار بزیر کله پنهان کردن

قافیه
پریشان – پنهان
 روی
ن
ردیف
کردن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( آن )
موسیقی معنوی
تناسب : روی ، زلف ، کله – استعاره : گلزار استعاره از صورت زیبای یار است .

1 – 8 – 2 – 380 – صنما آن خط مشکین که فراز آوردی
بر گل از غالیه گوئی که طراز آوردی

قافیه
فراز – طراز
روی
ز
ردیف
آوردی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( که ) – جناس لاحق : طراز ، فراز
موسیقی معنوی
تناسب : مشک ، غالیه ، گل – استعاره : گل استعاره از رخ یار – تشبیه خط مشکین یعنی موی سیاه یا تازه رسته بر صورت یا پشت لب یار به غالیه .

21 – 8 – 3 – 390- ای سنائی چو تو در بند دل و جان باشی کی سزاوار هوای رخ جانان باشی

قافیه
جان – جانان
روی
ن
ردیف
باشی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا ) – جناس اشتقاق و مذیّل : جان ، جانان
موسیقی معنوی
تناسب : دل ، جان ، رخ

1 – 9 – رمل مسدّس محذوف ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلن )

1 – 9 – 1 – 16- ای همه خوبی در آغوش شما قبله جانها بر و دوش شما

قافیه
آغوش – دوش
 روی
ش
ردیف
ﹻ شما
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) – جناس لاحق : در ، بر – سجع مطرّف : آغوش ، دوش
موسیقی معنوی
تشبیه : تشبیه بر و دوش یار به قبله

1 – 9 – 2 – 17 – ای ز عشقت روح را آزارها بر در تو عشق را بازارها

قافیه
آزار ها – بازارها
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( عشق ) و ( را ) – جناس مذیّل : عشقت ، عشق – جناس زاید : آزارها ، بازارها

1 – 9 – 3 – 92 – تا لب تو آنچه بهتر آن برد کس ندانم کز لب تو جان برد

قافیه
آن – جان
 روی
ن
ردیف
برد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ن ) – تکرار واژه های ( لب ) و ( تو ) و ( آن )

1 – 9 – 4 – 158- تا کی از ناموس هیهات ای پسر بامدادان جام می هات ای پسر
قافیه
هیهات – هات
 روی
ت
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) – جناس زاید : هیهات ، هات
موسیقی معنوی
تناسب : جام ، می ، بامدادان

1 – 9 – 5 – 159- راحتی جان را به گفتار ای پسر آفتی دل را به کردار ای پسر

قافیه
گفتار – کردار
 روی
ر
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( را ) – سجع متوازی : راحتی ، آفتی – سجع متوازن : جان ، دل – موازنه
موسیقی معنوی
تضاد : راحتی ، آفتی

1 – 9 – 6 – 161- حلقه زلف تو در گوش ای پسر عالمی افکنده در جوش ای پسر

قافیه
گوش – جوش
 روی
ش
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( در ) – جناس مضارع : گوش ، جوش
موسیقی معنوی
تناسب : حلقه ، زلف ، گوش – استخدام : منظور از حلقه 1- پیچش موی ( با توجّه به زلف ) 2- گوشواره ( با توجّه به گوش ) .

1 – 9 – 7 – 164 – من ترا ام حلقه در گوش ای پسر پیش خود میدار و مفروش ای پسر

قافیه
گوش – مفروش
 روی
ش
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر )
موسیقی معنوی
کنایه : حلقه به گوش بودن کنایه از مطیع و فرمان بردار بودن است .

1 – 9 – 8 – 166 – زلف چون زنجیر و چون قیر ای پسر یکزمان از دوش برگیر ای پسر

قافیه
قیر – برگیر
 روی
ر
ردیف
ای پسر
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( چون ) – سجع مطرّف : قیر – برگیر
موسیقی معنوی
تشبیه جمع : زلف چون زنجیر و قیر

1 – 9 – 9- 213 – گفتم از عشقش مگر بگریختم خود بدام آمد کنون آویختم

قافیه
بگریختم – آویختم
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( گ ) و ( م )
موسیقی معنوی
تضاد : گریختم ، آویختم

1 – 9 – 10 – 297 – ای نگار دلبر زیبای من شمع شهر افروز شهر آرای من

قافیه
زیبا – شهر آرا
 روی
ا
ردیف
یِ من
دیگر حروف قافیه
_______ – ا الف تاسیس ، ر دخیل
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد – مقیّد به الف تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ش ) – تتابع اضافات
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – استعاره : نگار و شمع هر دو استعاره از یار است .

1 – 9 – 11- 306 – ساقیا برخیز و می در جام کن در خرابات خراب آرام کن

قافیه
جام – آرام
روی
م
ردیف
کن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( خ ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( در )
جناس اشتقاق و مذیّل : خرابات ، خراب
موسیقی معنوی
تناسب : ساقی ، می ، جام ، خرابات

1 – 9 – 12 – 338 – عاشقم بر لعل شکّرخای تو فتنه ام بر قامت رعنای تو

قافیه
شکّرخا – رعنا
روی
ا
ردیف
یِ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) – تتابع اضافات – سجع متوازی : عاشقم ، فتنه ام – موازنه
موسیقی معنوی
استعاره : لعل استعاره از لب یار
1 – 9 – 13 – 339 – باز افتادیم در سودای تو از نشاط آن رخ زیبای تو

قافیه
سودا – زیبا
روی
ا
ردیف
یِ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( مصوت ﹻ ) – تتابع اضافات

1 – 9 – 14 – 341- تا بدیدم زلف عنبر سای تو وان خجسته طلعت زیبای تو

قافیه
عنبر سا – زیبا
روی
ا
ردیف
یِ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) – تتابع اضافات

 – 9 – 15- 342- ای ببرده آب آتش روی تو عالمی در آتشند از خوی تو

قافیه
رو – خو
روی
و11
ردیف
یِ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ت ) – تکرار واژه ی ( آتش ) –
جناس لاحق : رو ، خو
موسیقی معنوی
تضاد : آب ، آتش – مجاز محل و حال : منظور از عالم ، مردم عالم است.

1 – 9 – 16 – 343 – باد عنبر برد خاک کوی تو آب آتش ریخت رنگ روی تو

قافیه
کو – رو
روی
و12
ردیف
یِ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ر ) – جناس لاحق : کو ، رو
موسیقی معنوی
تضاد : آب ، آتش ، خاک ، باد – اغراق – تشبیه تفضیل

1 – 9 – 17 – 349 – من نه ارزیزم ز کان انگیخته من عزیزم از فلک بگریخته

قافیه
انگیخته – بگریخته
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ز ) و ( ی که این جا صدای ای می دهد ) – جناس زاید : ارزیزم ، عزیزم

1 – 9 – 18- 350 – ای نقاب از روی ماه آویخته صبح را با ماهتاب آمیخته

قافیه
آویخته- آمیخته
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) – جناس اشتقاق : ماه ، ماهتاب – جناس مضارع : آویخته ، آمیخته
موسیقی معنوی
استعاره : ماه استعاره از چهره ی یار است . ماهتاب استعاره از زیبایی چهره ی یار است . – تشبیه : سفیدی نقاب یا روبند یار به صبح

1 – 9 – 19- 396 – خسرو مازندران آید همی یا مسیح از آسمان آید همی

قافیه
مازندران – آسمان
روی
ن
ردیف
آید همی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م )
موسیقی معنوی
تلمیح : عروج حضرت مسیح به آسمان
1- 10 – رمل مسدّس مقصور ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلان )

1- 10 – 1 – 35- بر دو رخ هم کفر و هم ایمان تراست بر دو لب هم درد و هم درمان تراست

قافیه
ایمان – درمان
 روی
ن
ردیف
تراست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) و ( مصوت ﹹ ) و ( ا ) – تکرار واژه ی ( هم ) و ( و ) – سجع متوازن : رخ ، لب – کفر ، درد – موازنه
موسیقی معنوی
تضاد : کفر ، ایمان – درد ، درمان

1- 10 – 2 – 72 – زینهار این یادگار از دست رفت در غم تو روزگار از دست رفت

قافیه
یادگار – روزگار 13
 روی
ر
عیوب قافیه
ایطای جلی : تکرار جزء دوم قافیه یعنی " گار " که به صورت آشکار است .
ردیف
از دست رفت
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ر ) و ( م )

1- 10 – 3 – 95 – زلف پر تابت مرا در تاب کرد چشم پر خوابت مرا بیخواب کرد

قافیه
تاب – بیخواب
 روی
ب
ردیف
کرد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ب ) – تکرار واژه های ( تاب ) و ( خواب ) ، ( پر ) – جناس مذیّل و اشتقاق : تاب ، تابت – جناس اشتقاق : خوابت ، بیخواب
موسیقی معنوی
تضاد : پر خواب ، بیخواب

1- 10 –  – 96 – عاشقی تا در دل ما راه کرد اغلب انفاس ما را آه کرد

قافیه
راه – آه
 روی
ه
ردیف
کرد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) – جناس زاید : راه ، آه
1- 10 –  – 99 – ناز را روئی بباید همچو ورد ور نداری گِرد بد خوئی مگَرد

قافیه
ورد – مگرد
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ر قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) – جناس شبه اشتقاق : گرد ، مگرد
جناس محرّف : گرد – گَرد
موسیقی معنوی
تشبیه

1- 10 –  – 136 – لشگر شب رفت و صبح اندر رسید خیز و مه رویا فر از آور نبید

قافیه
رسید – نبید
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ب )
موسیقی معنوی
تضاد : شب ، صبح – استعاره ( از نوع تشخیص ) : لشکر شب

1- 10 – - 148 – زینهار ای یار گلرخ زینهار بیگنه بر من مکن تیزی چو خار

قافیه
زینهار – خار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( زینهار )
موسیقی معنوی
تناسب : گل ، خار ، تیزی – تشبیه

1- 10 –  – 152 – هر کرا در دل بود بازار یار عمر و جان و دل کند در کار یار

قافیه
بازار – کار
 روی
ر
ردیف
ﹻ یار
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) ، ( د ) – تکرار واژه ی ( دل ) و ( در ) جناس مضارع : کار ، یار
موسیقی معنوی
سیاقه الاعداد

1- 10 –  – 180 – ای زما سیر آمده بدرود باش ما نه خوشنودیم تو خوشنود باش

قافیه
بدرود – خوشنود
 روی
د
ردیف
باش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ن ) و ( ش ) – جناس اشتقاق : نه خوشنودیم ، خوشنود – جناس زاید : نه خوشنود ، خوشنود
موسیقی معنوی
تضاد : نه خوشنود ، خوشنود – مجاز : سیری مجاز از بیزاری است به علاقه ی سببیّت .

1- 10 –  – 181- ای زخوبی مست هان هشیار باش  ور زمستی خفته ای بیدار باش

قافیه
هوشیار – بیدار
 روی
ر
ردیف
باش
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) – جناس زاید : مست ، مستی – تکرار واژه ی ( مست )
موسیقی معنوی
تضاد : مست ، هوشیار – خفته ، بیدار

1- 10 –  – 187 – بر من از عشقت شبیخون بود دوش آب چشمم قطره خون بود دوش

قافیه
شبیخون – خون
 روی
ن
ردیف
بود دوش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( و ) و ( د ) – جناس اشتقاق : شبیخون ، خون
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : آب ، چشم ، قطره ، خون

1- 10 – - 189- از فلک در تاب بودم دی و دوش وز غمت بی تاب بودم دی و دوش

قافیه
تاب – بی تاب
 روی
ب
ردیف
بودم دی و دوش
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ب ) و ( و ) – تکرار واژه ی ( تاب ) سجع متوازن : از فلک ، وز غمت – در ، بی – موازنه جناس تام : تاب درمصراع اول یعنی رنج و ناراحتی ، تاب در مصراع دوم یعنی تحمل و طاقت – جنا س لاحق : از ، وز – جناس زاید : از ، ز

1- 10 – - 200- تا دل من صید شد در دام عشق باده شد جان من اندر جام عشق

قافیه
دام – جام
 روی
م
ردیف
ﹻ عشق
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( من ) – جناس لاحق : دام ، جام – جناس مطرّف : جان ، جام – سجع مطرّ ف و جناس زاید : در ، اندر
موسیقی معنوی
تشبیه : عشق به دام ، جان به باده و عشق به جام تشبیه شده است . تناسب : باده ، جام ، جان ، عشق – جان ، عشق ، دل ، صید ، دام

 – 11 – رمل مسدّس مخبون محذوف ( فاعلاتن فعلاتن فعلن )

1 – 11 – 1 – 204- ای بت سنگدل سیم تنک دلبر خوشک شیرین سخنک

قافیه
سیم تنک – شیرین سخنک
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ک وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( مصوّت ﹷ ) – جناس اشتقاق : سنگدل ، دلبر
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – استعاره : بت استعاره از یار است – کنایه : سنگدل و سیم تن به ترتیب کنایه از بی رحم و یار سفید اندام زیبا می باشد .

1 – 12 – رمل مسدّس مخبون اصلم مسبّغ عروض مقصور ضرب
( فاعلاتن فعلاتن فع لان – فعلان )

1 – 12 – 1 – 324 – اسب را باز کشیدی در زین راه را کردی بر خانه گزین

قافیه
زین – گزین
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – جناس زاید : زین ، گزین – جناس لاحق : در ، بر
موسیقی معنوی
تناسب : اسب ، زین ، راه

2- هزج
هزج گردانیدن آواز در غنا است. بحری است که از تکرار جزء مفاعیلن حاصل می شود. این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، دومین رتبه را داراست . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 149 غزل می باشد که 37 % از کلّ غزلیّات را تشکیل می دهد. . سنایی از 13 وزن این بحر استفاده کرده است که عبارتند از :

2- 1 – هزج مثمّن سالم ( مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن )

2 – 1 – 1 – 21 – از آن می خوردن عشقست دایم کار من هرشب
که بی من در خراباتست دایم یار من هر شب

قافیه
کار – یار
 روی
ر
ردیف
ﹻ من هرشب
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ت ) و ( ن ) – سجع مطرّ ف : عشقست ، خراباتست
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : می ، خرابات ، شب ، عشق ، یار

2 – 1 – 2 – 84 – مرا عشق نگارینم چو آتش در جگر بندد
بمژگان در همی دانم مرا عقد درر بندد

قافیه
جگر – درر
 روی
ر
ردیف
بندد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( د )
موسیقی معنوی
تشبیه : تشبیه عشق به آتش – استعاره : عقد درر استعاره از قطرات پی در پی اشک – مراعات نظیر : عشق ، آتش ، جگر

2 – 1 – 3 – 85- کسی کاندرتو دل بندد همی برخویشتن خندد
که جز بی معنیئی چون تو چو تو دلدار نپسندد

قافیه
خندد – نپسندد
 روی
د ( اوّل )
دیگر حروف قافیه
د وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( د ) و ( ت ) – تکرار واژه ی : ( تو ) – جناس زاید : چو ن ، چو – جناس اشتقاق : دل ، دلدار – جناس لا حق : بندد ، خندد – سجع مطرّ ف : خندد ، نپسندد

2 – 1 – 4- 103 – زهی مه رخ زهی زیبا بنامیزد بنامیزد زهی خوشخو زهی والا بنامیزد بنامیزد

قافیه
زیبا – والا
 روی
ا
ردیف
بنامیزد بنامیزد
دیگر حروف قافیه
______ – ا تاسیس ، ل دخیل
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد – مقیّد به الف تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی ( ز ) و ( ه ) و ( ی ) و ( ا ) و ( ب ) و ( ن ) و ( م ) و ( د ) – تکرار واژه ها ی : ( زهی ) و ( بنامیزد )
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات

2 – 1 – 5 – 104- زهی چابک زهی شیرین بنامیزد بنامیزد
زهی خسرو زهی شیرین بنامیزد بنامیزد

قافیه
شیرین – شیرین
 روی
ن
ردیف
بنامیزد بنامیزد
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ز ) و ( ه ) و ( ی ) و ( ب ) و ( ن ) و ( ا ) و ( م ) و ( د ) – تکرار واژه ها ی ( زهی ) و ( شیرین ) و ( بنامیزد ) – جناس تام : شیرین ، شیرین ( شیرین در مصراع اوّ ل به معنی شیرین حرکات و زیبا و در مصراع دوم شیرین معشوقه ی خسرو است )
موسیقی معنوی
تلمیح : خسرو و شیرین

2 – 1 – 6 – 106- دگر گردی روا باشد دلم غمگین چرا باشد
جهان پر خوبرویانند آن کن کت روا باشد

قافیه
چرا – روا
 روی
ا
ردیف
باشد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( گ ) و ( ن ) و ( د ) و ( ب ) و ( ر ) – تکرا ر عبارت ( روا باشد ) – سجع متوازی : روا ، چرا
موسیقی معنوی
ردّ العجز علی الصّدر

2 – 1 – 7 – 113- الا برخیز مهرویا که باد مشک بیز آمد
همه لشگرگه غم را مفاجا و گریز آمد

قافیه
مشک بیز – گریز
 روی
ز
ردیف
آمد
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( گ ) و ( ر )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : لشگرگه غم – کنایه : مهرو کنایه از یار

2 – 1 – 8- 132 – مسلمان نیستم جا نا گرم جان بی تو کار آید
کجا بی وصل مرجان تو مر جان را قرار آید

قافیه
کار – قرار
 روی
ر
ردیف
آید
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ر ) و ( م ) و ( ج ) – تکرار واژه های : ( جان ) و ( تو ) – جناس مرکّب مقرون : مرجان ، مر جان
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : اسب ، زین ، راه

2 – 1 – 9 – 184- دلم برد آن دلارامی که در چاه زنخدانش
هزاران یوسف مصر است پیدا در گریبانش

قافیه
زنخدانش – گریبانش
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ش وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( در ) – جناس اشتقاق : دل ، دلارام
موسیقی معنوی
مراعات نظیر و تلمیح : چاه ، یوسف ، مصر – تشبیه : چاه زنخدان
2 – 1 – 10 – 186 – الا ای دلربای خوش بیا کامد بهاری خوش
شراب تلخ ما را ده که هست این روزگاری خوش

قافیه
بهاری – روزگاری
 روی
ر
ردیف
خوش
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ش ) و ( خ ) – تکرار واژه ی : ( خوش )
موسیقی معنوی
تضاد : تلخ ، خوش

2 – 1 – 11 – 214- الا ای ساقی دلبر مدار از می تهی دستم
که من دل را دگر باره بدام عشق بر بستم

قافیه
تهی دستم – بر بستم
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
س قید ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به حرف قید
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ب ) و ( م ) و ( ر ) – جناس اشتقاق و زاید : دل ، دلبر – جناس لاحق : بستم ، دستم
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : ساقی ، می ، دست – عشق ، دلبر ، دل ، بستن – تشبیه بلیغ : دام عشق
2 – 1 – 12 – 216 – ترا دل دادم ای دلبر شبت خوش باد من رفتم
تو دانی با دل غمخور شبت خوش باد من رفتم

قافیه
غمخور – دلبر
 روی
ر
ردیف
شبت خوش باد من رفتم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) و ( ش ) و ( ب ) – تکرار واژه ی : دل – جناس اشتقاق و زاید : دل ، دلبر
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : دل ، دلبر ، شب ، خوش

2 – 1 – 13 – 226 – چوآمد روی بر رویم که باشم من که من باشم
چه خوش وقتی بود با من که من بی خویشتن باشم

قافیه
من – بی خویشتن
 روی
ن
ردیف
باشم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ش ) و ( م ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( که ، باشم ، من ) – جناس مذیّل : روی ، رویم – جناس مطرّف : با ، بی
موسیقی معنوی
تضاد : با ، بی

2 – 1 – 14 – 227- فراق آمد کنون از وصل برخوردار چون باشم
جدا گردید یار از من جدا از یار چون باشم

قافیه
برخوردار – یار
 روی
ر
ردیف
چون باشم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) و ( ن ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( یار ) و ( جدا ) و ( از )
موسیقی معنوی
تضاد : فراق ، وصل

2 – 1 – 15- 241- دگر بار ای مسلمانان ستمگر گشت جانانم
گهی رنجی نهد بر دل گهی بیجان کند جانم

قافیه
جانانم – جانم
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ر ) و ( گ ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( جان ) و ( گهی ) – جناس اشتقاق : جان ، جانان ، بیجان – جناس مذیّل : جان ، جانان – جناس زاید : جان ، بی جان
موسیقی معنوی
تضاد : جان ، بیجان – مراعات نظیر : جان ، جانان ، دل – کنایه : جانان کنایه از یار

2 – 1 – 16- 300 – ایا معمار دین اوّل دل ودین را عمارت کن
پس آنگه خیز و رندان را سحرگاهی زیارت کن

قافیه
عمارت – زیارت
 روی
ت
ردیف
کن
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ر دخیل
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) و ( ن ) و ( ی ) – تکرار واژه ی : ( دین ) و ( را ) و ( و ) – جناس اشتقاق: معمار ، عمارت – اعنات یا لزوم ما لا یلزم : آوردن حرف تاسیس و همسانی دخیل

2 – 1 – 17 – 354 – زهی سروی که از شرمت همه خوبان سرافکنده
چرا تابی سر زلفین چرا سوزی دل بنده

قافیه
سرافکنده – بنده
روی
د
دیگر حروف قافیه
ه وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( س ) و ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( چرا ) – سجع متوازی : سروی ، تابی
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : سر ، دل ، زلف

2 – 1 – 18 – 382- زهی پیمان شکن دلبر نکو پیمان به سر بردی
مرا بستی و رخت دل سوی یار دگر بردی

قافیه
سر ( قافیه ی معموله یا جعلی ) – دگر
روی
ر
ردیف
بردی
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( د ) و ( ر ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( پیمان ) – جناس اشتقاق و زاید : دل ، دلبر
موسیقی معنوی
استعاره ی تهکّمیّه یا مجاز به علاقه ی تضاد : نکو پیمان به سر بردی

2 – 1 – 19 – 387- نگوئی تا بگلبن بر چه غلغل دارد آن قمری
که چندان لحن میسازد همی نالد ز کم صبری

قافیه
قمری ( قافیه ی معموله یا جعلی ) – کم صبری
روی
ر14
دیگر حروف قافیه
ی وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ر ) و ( د )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : گلبن ، قمری ، لحن

2 – 1 – 20 – 393 – الا ای لعبت ساقی ز می پر کن مرا جامی
که پیدا نیست کارم را در این گیتی سرانجامی

قافیه
جامی – سرانجامی
روی
م
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ر ) و ( ا ) و ( ن ) – جناس زاید : جامی ، انجامی
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : ساقی ، می ، جام

2 – 1 – 21- 400- دلم بربود شیرینی نگاری سرو سیمینی
شگرفی چابکی چستی وفاداری بآئینی

قافیه
سیمینی – بآئینی
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن ) و ( ی که در این جا صدای ای می دهد . )
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – استعاره : نگار و سرو سیمین هر دو استعاره از یار است.
2 – 1 – 22 – 401- الا ای نقش کشمیری الا ای حور خرگاهی
بدل سنگی ببر سیمی بقد سروی برخ ماهی

قافیه
خرگاهی – ماهی
روی
ه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ب ) و ( ی که در این جا صدای ای می دهد . ) – تکرار واژه های : ( الا ، ای )- سجع متوازی : کشمیری ، خر گاهی – سنگی ، سیمی ، سروی ، ماهی
موسیقی معنوی
تضاد : سنگ ، سیم – تشبیه مفروق – استعاره : نقش کشمیری و حور خرگاهی هر دو استعاره از یار است.

2- 2- هزج مثمّن مسبّغ ( مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلان )

2- 2 – 1- 76 – نگارینا دلم بردی ، خدایم بر تو داور باد
بدست هجر بسپردی ، خدایم بر تو داور باد

قافیه
بردی – بسپردی
 روی
د
ردیف
خدایم بر تو داور باد
دیگر حروف قافیه
ر قید ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به قید
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ب ) و ( د )

2- 2 – 2-279 – سنائی را یکی برهان زننگ و نام جان ای جان
زعشق دانه دو جهان میان دام جان ای جان

قافیه
نام – دام
 روی
م
ردیف
ﹻ جان ای جان
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ج ) – تکرار واژه ی : ( جان ) – جناس زاید : جان ، جهان
موسیقی معنوی
تضاد : ننگ ، نام – مراعات نظیر : دانه ، دام ، جان – تشبیه بلیغ : دام جان ، دانه ی دو جهان

2 – 3 – هزج مثمّن اخرب ( مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن )

2- 3 – 1 – 110- از دوست بهر جوری بیزار نباید شد از یار بهر زخمی افگار نباید شد

قافیه
بیزار – افگار
 روی
ر
ردیف
نباید شد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) – سجع متوازی : جوری ، زخمی – سجع متوازن : یار ، دوست – موازنه
موسیقی معنوی
تقابل موازی ( هم معنایی واژگان در دو مصراع ) : دوست ، یار – جور ، زخم – بیزار ، افگار

2- 3 – 2 – 155- چون رخ بسراب آری ای مه به شراب اندر
اقبال گیا روید در عین سراب اندر

قافیه
شراب – سراب
 روی
ب
ردیف
اندر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ب ) – جناس لاحق و خط : سراب ، شراب – تکرار واژه ی : ( سراب )
موسیقی معنوی
ردّ العجز علی الصّدر : سراب – استعاره : مه استعاره از یار

2- 3 – 3 – 156- ماهی که ز رخسارش فتنه است به چین اندر
وز طرّه طرّارش رخنه است به دین اندر

قافیه
چین – دین
 روی
ن
ردیف
اندر
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ن ) و ( د ) – جناس لاحق : چین ، دین – جناس شبه اشتقاق : طرّ ه ، طرّ ار – سجع متوازی : فتنه ، رخنه – سجع متوازی : رخسارش ، طرّارش
موسیقی معنوی
استعاره : مه استعاره از یار – مبالغه

2- 3 – 4 – 167 – همواره جفا کردن تا کی بود ای دلبر پیوسته بلا کردن تا کی بود ای دلبر

قافیه
جفا – بلا
 روی
ا
ردیف
کردن تا کی بود ای دلبر
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ک ) و ( ر ) و ( ی ) و ( د ) – ترصیع
موسیقی معنوی
هم معنایی واژگان در دو مصراع : همواره ، پیوسته – جفا ، بلا

2- 3 – 5 – 225- جانا ز غم عشق تو من زارم من زارم وز توده سیمین بر در بارم در بارم

قافیه
زارم – بارم
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( م ) و ( ز ) – تکرار واژگان : ( من ، زار ، بار ، ز )

2- 3 – 6- 285 – نی نی به ازین باید با دوست وفا کردن ورنه کم ازین باید آهنگ جفا کردن

قافیه
وفا – جفا
 روی
ا
ردیف
کردن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ی ) و ( ا ) و ( د ) – تکرار واژگان : ( ازین ) و ( باید ) – جناس لاحق : وفا ، جفا
موسیقی معنوی
تضاد : وفا ، جفا

2- 3 – 7 – 376- باز از چه ز رعنائی شب پوش نهادستی آشوب دل ما را بر دوش نهادستی

قافیه
شب پوش – دوش
روی
ش
ردیف
نهادستی
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ز ) و ( ا ) و ( د ) و ( ب ) – جناس مضارع : پوش ، دوش – جناس زاید : ( از ) و ( ز )
موسیقی معنوی
کنایه : شب پوش کنایه از کلاه و بر دوش نهادن کنایه از برعهده گرفتن و سبب شدن – استعاره : شب استعاره از زلف

2- 3 – 8 – 377- تا مسند کفر اندر اسلام نهادستی در کام دلم زهری ناکام نهادستی

قافیه
اسلام – ناکام
روی
م
ردیف
نهادستی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( س ) و ( د ) و ( ا ) و ( ن ) – جناس زاید : کام ، ناکام – در ، اندر
موسیقی معنوی
تضاد : کام ، ناکام – کفر ، اسلام – کنایه : در کام دل زهر نهادن کنایه از ناراحت و غمگین کردن

2- 3 – 9 – 319 – ای چون تو ندیده جم آخر چه جمالست این
وی چون تو بعالم کم آخر چه کمالست این

قافیه
جمالست – کمالست
روی
ل
ردیف
این
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، س وصل ، ت خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ن ) و ( ا ) – تکرار واژه های : ( چون ، تو ، چه ) – جناس لاحق و سجع متوازی : ای ، وی – جم ، کم – جناس لاحق : جمالست ، کمالست – موازنه
موسیقی معنوی
تلمیح : جم

2- 3 – 10- 320 – ای رشگ رخ حورا آخر چه جمالست این
وی سرو سمن سیما آخر چه کمالست این

قافیه
جمالست – کمالست
روی
ل
ردیف
این
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، س وصل ، ت خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( س ) و ( ا ) – سجع متوازی : ای ، وی – حورا ، سیما – سجع متوازن : رشگ ، سرو – جناس لاحق : جمالست ، کمالست – ای ، وی
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : رخ ، حورا ، جمال – تشبیه جمع – استعاره : سرو استعاره از یار – کنایه : سمن سیما کنایه از یار است .

2- 4 – هزج مثمّن مکفوف مقصور ( مفاعیلُ مفاعیلْ مفاعیلُ مفاعیلْ )

2- 4 – 1 – 146- زهی حسن و زهی عشق زهی نور و زهی نار
زهی خط و زهی زلف زهی مور و زهی مار

قافیه
نار – مار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ز ) و ( ه ) و ( ی ) و ( ن ) و ( ر ) و ( ﹹ )
جناس لاحق : مور ، مار – نور ، نار – تکرار واژه ی ( زهی ) و ( و ) – موازنه
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : خط ، زلف ، حسن ، عشق – تشبیه مضمر و ملفوف : حسن به نور – عشق به آتش – خط ( موی تازه رسته بر صورت یا پشت لب ) به مور – زلف به مار

2- 5 – هزج مثمّن اخرب محذوف ( مفعول مفاعیلن مفعول فعولن )

2- 5 – 1 – 298 – گر کار به حزمستی اسکندرمی من ور معجزه شعرستی پیغمبرمی من

قافیه
اسکندرمی – پیغمبرمی
 روی
ر
ردیف
من
دیگر حروف قافیه
م وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متراکب
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( م ) – جناس لاحق و سجع متوازی : گر ، ور سجع متوازن : حزمستی ، شعرستی
موسیقی معنوی
تشبیه جمع و مشروط – تلمیح : اسکندر ، پیغمبر
2- 6 – هزج مثمّن اخرب مقصور ( مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلْ )

2- 6- 1 – 77 – معشوقه بسامان شد ، تا باد چنین باد کفرش همه ایمان شد ، تا باد چنین باد

قافیه
بسامان – ایمان
 روی
ن
ردیف
شد ، تا باد چنین باد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ب ) و ( ن ) و ( ش )
موسیقی معنوی
تضاد : کفر ، ا یمان

2- 7 – بحر هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف ( مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن )

2- 7- 1 – 19 – ما باز دگر باره برستیم ز غمها در بادیه عشق نهادیم قدمها

قافیه
غمها – قدمها
 روی
م
دیگر حروف قافیه
ه وصل ، ا خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ب ) و ( ه )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : بادیه ی عشق

2- 7 – 2 – 83 – ایّام چو من عاشق جانباز نیابد دلداده چون او دلبر طنّاز نیابد

قافیه
جانباز – طنّاز
 روی
ز
ردیف
نیابد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ب ) و ( د ) – جناس اشتقاق : دلداده ، دلبر – جناس مذیّل : چو ، چون
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : عاشق ، دلداده ، دلبر

2- 7 – 3- 88 – آنرا که خدای از قلم لطف نگارد شاید که بر او زحمت مشاطه نیارد

قافیه
نگارد – نیارد
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ر دخیل
اصناف قافیه
مطلق به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( که ) – جناس لاحق : نگارد ، نیارد
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : قلم لطف – مراعات نظیر : قلم ، نگارد ، مشّاطه تضاد : لطف ، زحمت – اعنات یا لزوم ما لا یلزم در آوردن حرف تاسیس و همسان بودن حرف دخیل

2- 7 – 4 – 89 – با من بت من تیغ جفا آخته دارد صبر از دل من جمله برون تاخته دارد

قافیه
آخته – تاخته
 روی
ت
ردیف
دارد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ن ) و ( ت ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( من ) – جناس زاید : آخته ، تاخته
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : تیغ جفا – مراعات نظیر : تیغ ، آخته ، تاخته – استعاره : بت استعاره از معشوق است .

2- 7 – 5- 91 – آنی که چو تو گردش ایّام ندارد سلطان چو تو معشوق دلارام ندارد

قافیه
ایّام – دلارام
 روی
م
ردیف
ندارد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژگان : ( چو تو )

2- 7 – 6 – 107- معشوقه که او چابک و چالاک نباشد آرام دل عاشق غمناک نباشد

قافیه
چالاک – غمناک
 روی
ک
ردیف
نباشد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( ن ) و ( ش ) – جناس اشتقاق : معشوقه ، عاشق

2- 7 – 7 – 112 – ما را زمه عشق تو سالی دگر آمد دور از ره هجر تو وصالی دگر آمد

قافیه
سالی – وصالی
 روی
ل
ردیف
دگر آمد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) و ( م ) – جناس زاید : سالی ، وصالی

2- 7 – 8 – 185- برخیز و برو باده بیار ای پسر خوش وین گفت مرا خوار مدار ای پسر خوش

قافیه
بیار – مدار
 روی
ر
ردیف
ای پسر خوش
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ا ) و ( ر )

2- 7 – 9 – 205 – در زلف تو دادند نگارا خبر دل معذورم اگر آمده ام بر اثردل

قافیه
خبر – اثر
 روی
ر
ردیف
ﹻ دل
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : نگار ، دل ، زلف

2- 7 – 10- 221 – ای یار سر مهر و مراعات تو دارم ای دولتِ دل خدمت و طاعات تو دارم

قافیه
مراعات – طاعات
 روی
ت
ردیف
ﹻ تو دارم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ت ) و ( د ) – سجع مطرّف : مراعات ، طاعات
موسیقی معنوی
مجاز محل و حال : سر منظور فکر و قصد – مراعات نظیر : مهر ، دل ، سر – خدمت ، طاعات ، مراعات – کنایه : دولت دل کنایه از یار

2- 7 – 11 – 222- روزی که رخ خوب تو در پیش ندارم آن روز دل خلق و سر خویش ندارم

قافیه
پیش – خویش
 روی
ش
ردیف
ندارم
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( خ ) و ( د ) – جناس مذیّل : روزی ، روز – جناس لاحق : پیش ، خویش
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : رخ ، دل ، سر – مجاز محل و حال : دل مجاز از مهر وعلاقه ، سر مجاز از فکر است .

2- 7 – 12- 238 – تا شیفته عارض گلرنگ فلانم با پشت خمیده چو سر چنگ فلانم

قافیه
گلرنگ – چنگ
 روی
گ
ردیف
ﹻ فلانم
دیگر حروف قافیه
ن حرف قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – جناس لاحق : رنگ ، چنگ
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : عارض ، پشت ، سر ، چنگ – تشبیه
2- 7 – 13 – 239 – هر گه که بتو در نگرم خیره بمانم من روی ترا ای بت مانند ندانم

قافیه
بمانم – ندانم
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن )
موسیقی معنوی
استعاره : بت استعاره از معشوق است .

2- 7 – 14 – 240 – از عشق ندانم که کیم یا به که مانم شوریده تنم عاشق و سر مست جوانم

قافیه
مانم – جوانم
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ک ) و ( ﹷ م ) – جناس اشتقاق : عشق ، عاشق جناس تام : ( که ) اوّلین که حرف ربط است و دومین که به معنی چه کسی و ضمیر پرسشی است .
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات

2- 7 – 15 – 248 – ار خلد برین یاد کنم روی تو بینم ور فتنه و دین یاد کنم موی تو بینم

قافیه
رو – مو
 روی
و
ردیف
یِ تو بینم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ر ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژگان : ( یاد کنم ) – جناس لاحق : ار ، ور – رو ، مو – موازنه
موسیقی معنوی
تشبیه مضمر

2- 7 – 16 – 287- جانا ز لب آموز کنون بنده خریدن کز زلف بیاموخته ای پرده دریدن

قافیه
خریدن – دریدن
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ن وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( د ) – جناس لاحق : خریدن ، دریدن – سجع متوازی : بنده ، پرده

2- 7 – 17 – 295 – خیز ای بت و در کوی خرابی قدمی زن
با شیفتگان سر این راه دمی زن

قافیه
قدمی – دمی
 روی
م
ردیف
زن
دیگر حروف قافیه
ی وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ن ) و ( ر ) – جناس زاید : قدمی ، دمی
موسیقی معنوی
استعاره : بت استعاره از معشوق است .

2- 7 – 18 – 352 – ای مِهر تو بر سینه من مُهر نهاده ای عشق تو از دیده من آب گشاده

قافیه
نهاده – گشاده
روی
د
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ه ) و ( م ) و ( د ) – جناس محرّف : مِهر – مُهر
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : مهر ، سینه ، عشق – استعاره ( تشخیص ) : در کلمه ی مِهر – مجاز : آب مجاز از اشک

2- 7 – 19 – 357 – گر بد15 فکند تُرک من از لاله کُلاله بی برگ بماند زشرمش گل و لاله

قافیه
کلاله – لاله
روی
ل
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ک ) و ( گ ) و ( ل ) – تکرار واژه ی : ( لاله ) – جناس زاید : کلاله ، لاله – از ، ز
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : لاله ، کلاله ، برگ ، گل – استعاره : ترک استعاره از یار ، لاله استعاره از صورت و کلاله استعاره از زلف است .

2- 7 –  – 367 – ای کرده دلم سوخته درد جدائی از محنت تو نیست مرا روی رهائی

قافیه
جدائی – رهائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) و ( ت )

2- 7 –  – 368 – از ماه رخی نوش لبی شوخ بلائی هر روز همی بینم رنجی و عنائی

قافیه
بلائی – عنائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) – سجع متوازن : نوش ، شوخ – جناس مزدوج : رنجی ، عنایی
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – کنایه : ماه رخ و نوش لب هر دو کنایه از یار می باشند .

2- 7 –  – 369 – ای لعل ترا هر دم دعوی خدائی برخاسته از راه تو چونی و چرائی
قافیه
خدائی – چرائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ا ) و ( ی ) – جناس مزدوج : چونی و چرایی
موسیقی معنوی
استعاره : لعل استعاره از لب سرخ یار

2- 7 –  – 371 – ای یوسف ایّام ز عشق تو سنائی ماننده یعقوب شد از درد جدائی

قافیه
سنائی – جدائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ا ) – جناس زاید : ز ، از
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : یوسف ، عشق ، یعقوب ، درد جدائی – تلمیح

2- 7 –  – 374 – ای آنکه بدو لب سبب آب حیاتی جان را بدو شکّر زغم هجر نباتی

قافیه
حیاتی – نباتی
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ا ) و ( مصوّت ﹷ )
موسیقی معنوی
استعاره : شکر استعاره از لب ، خود یار تشبیه به آب حیات و نبات شده است – تلمیح : آب حیات

2- 7 –  – 378 – آن دلبر عیّار من ار یار منستی کوس لمن الملک زدن کار منستی

قافیه
یار – کار
روی
ر
ردیف
ﹻ منستی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ن ) و ( ا ) و ( ک ) و ( مصوّت ﹷ ) – جناس زاید : عیّار ، یار – جناس مضارع : کار ، یار
موسیقی معنوی
کنایه : کوس لمن الملک زدن کنایه از ادّعای سروری و بزرگی کردن است.

2- 7 –  – 381 – زان خط که تو برعارض گلنار کشیدی  ابدال جهان را همه در کار کشیدی

قافیه
گلنار – کار
روی
ر
ردیف
کشیدی
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) و ( ک ) – جناس لاحق : بر ، در
موسیقی معنوی
استعاره : خط استعاره از موی تازه رسته بر صورت یا پشت لب یار

2- 7 –  – 406 – گفتی که نخواهیم ترا گر بت چینی ظنّم نچنان بود که با ما تو چنینی

قافیه
چینی – چنینی
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ی ) – تکرار واژه ی ( که ) و ( تو ) جناس زاید : چینی ، چنینی

2 – 8 – هزج مثمّن اخرب مکفوف مقصور ( مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلْ )

2 – 8 – 1- 46 – ای جان جهان کبر تو هر روز فزونست
لیکن چه توان کرد که وقت تو کنونست

قافیه
فزونست – کنونست
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی ، س وصل ، ت خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ت ) و ( ک ) – جناس زاید : جان ، جهان
موسیقی معنوی
کنایه : جان جهان کنایه از یار است.

2 – 8 – 2- 65 – جانا بجز ازعشق تو دیگر هوسم نیست
سوگند خورم من که بجای تو کسم نیست

قافیه
هوسم – کسم
 روی
س
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
م وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ت ) و ( س ) و ( مصوّت ﹷ ) – تکرار واژه ی ( تو )

2 – 8 – 3- 67 – عشق رخ تو بابت هر مختصری نیست
وصل لب تو در خور هر بی خبری نیست

قافیه
مختصری – بی خبری
 روی
ر
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ی وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متراکب
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ت ) – تکرار واگ های همصدا : ( ص ، س ) – سجع متوازن : عشق ، وصل – رخ ، لب – بابت ، در خور – موازنه
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : رخ ، لب ، وصل ، عشق

2 – 8 – 4- 68 – هر چند مه ما را از ما خبری نیست دل برده ای از ما دل ما را اثری نیست

قافیه
خبری – اثری
 روی
ر
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ی وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متراکب
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( ما ) و ( را ) و ( از ) و ( دل ) – جناس مطرّ ف : مه ، ما
موسیقی معنوی
استعاره : مه استعاره از یار است .

2 – 8 – 5- 82 – تا کی کنم از طرّ ه طرّ ار تو فریاد تا کی کشم از غمزه غمّاز تو بیداد

قافیه
فریاد – بیداد
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( م ) – تکرار واگ های همصداهای هم صداد به ردف اصلیز مشغول کردن به کار که این جا منظور عاشق کردن است . : ( ت ، ط ) – تکرار واژه ی ( کی ) و ( از ) و ( تو ) – جناس اشتقاق : غمزه ، غمّاز – جناس شبه اشتقاق : طرّ ه ، طرّار – در تمام کلمات هم قرینه ی مصراع اول و دوم سجع متوازی وجود دارد بجز ( طرّار ، غمّاز ) که سجع متوازن است – موازنه

2 – 8 – 6- 114 – تا تافته زلفین تو بر گوش نهادند عشّاق ترا غالیه بردوش نهادند

قافیه
گوش – دوش
 روی
ش
ردیف
نهادند
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ن ) و ( د ) – جناس لاحق : گوش ، دوش
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : زلفین ، گوش ، دوش

2 – 8 – 7- 127- از هر چه گمان برد دلم یار نه آن بود
پندار بُد آن عشق و یقین جمله گمان بود

قافیه
گمان – آن
 روی
ن
ردیف
بود
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( آن ) و ( گمان ) – جناس زاید : برد ، بد – بود ، بد – جناس لاحق : برد ، بود
موسیقی معنوی
تضاد : گمان و پندار ، یقین – ردّ العجز علی الصّدر

2 – 8 – 8- 138 – بیهوده چه شینید اگر مرد مصافید خیزید همی گر زدر دوست طوافید

قافیه
مصافید – طوافید
 روی
ف
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، د خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( د ) – جناس زاید : اگر ، گر

2 – 8 – 9- 144 – جانا ز غم عشق تو من زارم من زار از توده ی سیسنبر در بارم در بار

قافیه
زار – بار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ر ) و ( ز ) و ( د ) – تکرار واژه ها ی : ( من ، زار ، بار ، در ) – جناس مذیّل : زار ، زارم – دربار ، دربارم – ز ، از
موسیقی معنوی
استعاره : منظور از توده ی سیسنبر موی تازه رسته ی یار بر صورت یا لب است .
2 – 8 – 10- 173 – با تابش زلف و رخت ای ماه دلفروز از شام تو قدر آید و از صبح تو نوروز

قافیه
دلفروز – نوروز
 روی
ز
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ت ) و ( ز ) و ( مصوّت ﹹ )
موسیقی معنوی
تضاد : شام ، صبح – مراعات نظیر : زلف ، رخ ، ماه ( یار ) – شام ، صبح ، نوروز ، ماه – استخدام در کلمه ی ( ماه ) – استعاره : ماه دلفروز به معنی یار زیبا و شادی آور است .

2 – 8 – 11- 195 – آن کژدم زلف تو که زد بردل من نیش
از ضربت آن زخم دل نازک من ریش

قافیه
نیش – ریش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی ( ز ) – تکرار واژه ی ( من ، آن ، دل ) – جناس لاحق : نیش ، ریش
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : کژدم زلف – مراعات نظیر : کژدم ، نیش ، ضربت ، زخم ، ریش

2 – 8 – 12- 259 – تا ما بسر کوی تو آرام گرفتیم اندر صف دلسوختگان نام گرفتیم

قافیه
آرام – نام
 روی
م
ردیف
گرفتیم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( م )

2 – 8 – 13- 261 – رو رو که دل از مهر تو بد عهد گسستیم وز دام هوای تو بجستیم و برستیم

قافیه
گسستیم – برستیم
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
س قید ، ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به قید و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ت ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( رو ) و ( تو ) – جناس مزدوج : بجستیم ، برستیم
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : دل ، مهر ، هوا – تشبیه بلیغ : دام هوا

2 – 8 – 14- 270 – ما قدّ ترا بنده تر از سرو روانیم ما خَدّ ترا سبغه تر از عقل و روانیم

قافیه
روانیم – روانیم ( جناس تام )
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ر ) – جناس تام : روان ( روان در مصراع اوّل به معنی خرامان و در مصراع دوم به معنی روح و روان است )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : قد ، خدّ ، عقل ، روان – تشبیه تفضیل و مضمر

2 – 8 – 15- 280 – قومی که بافلاس گراید دل ایشان جز کوی حقیقت نبود منزل ایشان

قافیه
دل – منزل
 روی
ل
ردیف
ﹻ ایشان
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( ن ) – سجع مطرّ ف : گراید ، نبود
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : کوی حقیقت

2- 9 – هزج مسدّس محذوف ( مفاعیلن مفاعیلن فعولن )

2- 9 -1 – 2 – جمالت کرد جانا هست ما را جلالت کرد ماها پست ما را

قافیه
هست – پست
 روی
ت
ردیف
ما را
دیگر حروف قافیه
س قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ج ) و ( م ) و ( ا ) و ( ت ) – آرایه ی ترصیع – سجع متوازی : جمالت ، جلالت – جانا ، یارا – جناس لاحق : جمالت ، جلالت – هست ، پست
موسیقی معنوی
تضاد : هست ، پست

2- 9 -2 – 87 – دلم با عشق آن بت کار دارد که او با عاشقان پیکار دارد

قافیه
کار – پیکار
 روی
ر
ردیف
دارد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – جناس اشتقاق : عشق ، عاشقان – جناس زاید : کار ، پیکار
موسیقی معنوی
استعاره : بت استعاره از یار زیباست .

2- 9 -3 – 134 – ترا باری چو من گر یار باید از ین به مر مرا تیمار باید

قافیه
یار – تیمار
 روی
ر
ردیف
باید
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ب ) و ( م ) – جناس لاحق و خط : بار ، یار – جناس مذیّل : مر ، مرا
موسیقی معنوی
تضاد : بار ، یار

2- 9 – 4 – 153 – بوقت یاسمین ای یاسمین بر صراحی در میان یاسمین بر

قافیه
یاسمین بر – بر
 روی
ر
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) و ( م ) و ( ن ) و ( ر ) – تکرار واگ های همصدا : ( س ، ص ) – تکرار واژه ی : یاسمین – جناس مرکّب مقرون : یاسمین بر ، یاسمین بر – جناس مذیّل : یاسمین ، یاسمین بر – جناس لاحق : بر ، در – جناس تام : بر ، بر ( بر در مصراع اوّل اسم و به معنی آغوش و سینه است و در مصراع دوم فعل امر و مخفّف ببر می باشد )
موسیقی معنوی
ردّ العجز علی الصّدر

2- 9 – 5- 228 – روا داری که بی روی تو باشم زغم باریک چون موی تو باشم

قافیه
رو – مو16
 روی
و
ردیف
یِ تو باشم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ب ) – جناس مذیّل : روا ، رو – جناس لاحق : رو ، مو
موسیقی معنوی
تشبیه

2- 9 – 6 – 231 – چو دانستم که گردنده است عالم نیاید مرد را بنیاد محکم

قافیه
عالم – محکم
 روی
م
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ل دخیل – _______
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل – مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( د ) و ( ا ) و ( م )

2- 9 – 7 – 234 – مسلّم کن دل از هستی مسلّم دمادم کش قدح اینجا دمادم

قافیه
مسلّم – دمادم
 روی
م
دیگر حروف قافیه
_______ – ا تاسیس ، ل دخیل
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد – مقیّد به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( د ) – تکرار واژه های : ( مسلّم ، دمادم )

2- 9 –  – 303 – غلاما خیز و ساقی را خبر کن که جیش شب گذشت و باده در کن

قافیه
خبر – در
 روی
ر
ردیف
کن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : ساقی ، شب ، باده – تشبیه بلیغ : جیش شب

2- 9 –  – 304 – غریب و عاشقم بر من نظر کن بنزد عاشقان یکشب گذر کن

قافیه
نظر – گذر
 روی
ر
ردیف
کن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ب ) – جناس اشتقاق : عاشقم ، عاشقان

2- 9 – - 383 – دلم بردی و جان بر کار داری تو خود جای دگر بازار داری

قافیه
کار – بازار
روی
ر
ردیف
داری
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ا ) و ( ر ) و ( د )
موسیقی معنوی
کنایه : بازار داشتن کنایه از رونق و خریدار داشتن

2 – 10 – هزج مسدّس مقصور ( مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلْ )

2- 10 – 1- 188 – چه رسمست آن نهادن زلف بر دوش نمودن روز را در زیر شب پوش

قافیه
دوش – شب پوش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) ، ( ن ) و ( د ) – جناس لاحق : دوش ، پوش
موسیقی معنوی
تضاد : روز ، شب – تشبیه مضمر : زلف به شب ، چهره و دوش سپید یار به روز – کنایه : شب پوش کنایه از کلاه

2- 10 – 2-192 – ز جزع و لعلت ای سیمین بناگوش دلم پر نیش گشت و طبع پر نوش

قافیه
بناگوش – پرنوش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ن ) و ( ی ) – جناس لاحق : گوش ، نوش – نیش ، نوش
موسیقی معنوی
تضاد : نیش ، نوش – استعاره : جزع و لب به ترتیب استعاره از چشم و لب است .

2- 10 – 3-281 – جوانی کردم اندر کار جانان که هست اندر دلم بازار جانان

قافیه
کار – بازار
 روی
ر
ردیف
ﹻ جانان
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( اندر )
موسیقی معنوی
کنایه : جانان کنایه از یار

2- 10 – 4-282 – ز دست مکر وز دستان جانان نمی دانم سر و سامان جانان
قافیه
دستان – سامان
 روی
ن
ردیف
ﹻ جانان
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( س ) و ( ن ) و ( م ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( دست ) – جناس مذیّل : دست ، دستان
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : دست ، سر ، جان – کنایه : جانان کنایه از یار

2- 10 – 5-283 – همه جانست سر تا پای جانان از آن جز جان نشاید جای جانان

قافیه
پا – جا17
 روی
ا
ردیف
یِ جانان
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ج ) و ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( جان ) – جناس مذیّل : جان ، جانان – جناس مطرّ ف : جان ، جای – جناس لاحق : جا ، پا
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : سر ، پا ، جان

2- 11 – هزج مسدّس اخرب مقبوض صحیح عروض و ضرب ( مفعول مفاعلن مفاعیلن )

2- 11 – 1-86 – آنکس که زعاشقی خبر دارد دایم سر نیش بر جگر دارد

قافیه
خبر – جگر
 روی
ر
ردیف
دارد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) – جناس زاید : بر ، خبر

2- 11 – 2-333- ای شادی و غم ز صلح و جنگ تو وی داد و ستد ز سیم و سنگ تو

قافیه
جنگ – سنگ
روی
گ
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ن قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( و که این جا صدای ﹹ می دهد ) – جناس لاحق : جنگ ، سنگ
موسیقی معنوی
تضاد : شادی ، غم – صلح ، جنگ – داد ، ستد – سیم ، سنگ

2- 11 – 3-334 – ای مونس جان من خیال تو خوشتر ز جهان و جان وصال تو

قافیه
خیال – وصال
روی
ل
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( جان ) – جناس زاید : جان ، جهان
2- 11 – 4-340 – ای کعبه من در سرای تو جان و تن و دل مرا برای تو

قافیه
سرا – برا 18 ( قافیه ی معموله یا جعلی )
روی
ا
ردیف
یِ تو
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( و ) و ( ا ) و ( ر ) – جناس لاحق : سرا ، برا
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : جان ، تن ، دل

2- 12 – هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف ( مفعول مفاعلن فعولن )

2- 12 – 1-1 – احسنت و زه ای نگار زیبا آراسته آمدی بر ما

قافیه
زیبا – ما
 روی
ا
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – سجع مطرّ ف : نگار ، بر
موسیقی معنوی
استعاره : نگار استعاره از یار است.

2- 12 – 2-41 – ای پر در گوش من ز چنگت وی پر گل ، چشم من ز رنگت

قافیه
چنگت – رنگت
 روی
گ
دیگر حروف قافیه
ن قید ، ت وصل
اصناف قافیه
مطلق به قید
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( گ ) و ( ن ) و ( ر ) – تکرار واژگان ( پر ، من ) – جناس لاحق و سجع متوازی : ای ، وی – جناس لاحق : چنگ ، رنگ – موازنه
موسیقی معنوی
مجاز : گل مجاز از نقش و نگار – تشبیه مضمر : یار به گل تشبیه شده است.

2- 12 – 3-90 – نور رخ تو قمر ندارد شیرینی تو شکر ندارد

قافیه
قمر – شکر
 روی
ر
ردیف
ندارد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( تو )
موسیقی معنوی
تشبیه تفضیل و مضمر

2- 12 – 4- 108 – هر دل که قرین غم نباشد از عشق بر او رقم نباشد

قافیه
غم – رقم
 روی
م
ردیف
نباشد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
تکرار واگ های همصدا : ( ق – غ ) و ( ر ) – جناس زاید : غم ، رقم
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : دل ، غم ، عشق

2- 12 – 5- 198 – ای زلف تو بند ودام عاشق وی روی تو ناز و کام عاشق

قافیه
دام – کام
 روی
م
ردیف
ﹻ عاشق
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( مصوّت ﹻ ) – جناس لاحق و سجع متوازی : ای ، وی – سجع متوازن : زلف ، روی – بند ، ناز – موازنه –
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : زلف ، بند ، دام ، عاشق – روی ، ناز ، کام ، عاشق تشبیه : زلف معشوق به بند و دام عاشق تشبیه شده است .

2- 12 – 6-223 – الحق نه دروغ سخت زارم تا فتنه آن بت عیارم

قافیه
زارم – عیارم
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت )
موسیقی معنوی
تضاد : حق ، دروغ

2- 12 – 7-224 – می ده پسرا که در خمارم آزرده جور روزگارم

قافیه
خمارم – روزگارم ( قافیه ی معموله یا جعلی )
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( م )

2- 12 – 8-232 – ای چهره تو چراغ عالم با دیدن تو کجا بود غم

قافیه
عالم – غم
 روی
م
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ل دخیل – _______
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل – مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – تکرار واژه ی ( تو )
موسیقی معنوی
تشبیه : چهره ی یار تشبیه شده به چراغ

2- 12 – 9-235 – ای دیدن تو حیات جانم نادیدنت آفت روانم

قافیه
جانم – روانم
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ت ) – جناس اشتقاق و زاید : دیدن ، نادیدن
موسیقی معنوی
تضاد : دیدن ، نادیدن

2-12- 10-236 – آمد بر من جهان و جانم انس دل و راحت روانم

قافیه
جانم – روانم
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( م ) – جناس زاید : جان ، جهان
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : جان ، روان ، دل

2- 12 – 11-246 – تا کی ز تو من عذاب بینم گر صلح کنی صواب بینم

قافیه
عذاب – صواب
 روی
ب
ردیف
بینم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ن )

2- 12 – 12-247 – بی چهره تو جهان نبینم یک چهره دگر چنان نبینم

قافیه
جهان – چنان
 روی
ن
ردیف
نبینم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) – تکرار واژه ی : چهره

2- 12 -13- 249 – بی صحبت تو جهان نخواهم بی خشنودیت جان نخواهم

قافیه
جهان – جان
 روی
ن
ردیف
نخواهم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) – جناس زاید : جان ، جهان

2- 12 – 14-251 – ای برده بیک نظر ز راهم در یاب مرا که بس تباهم
قافیه
راهم – تباهم
 روی
ه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ب ) و ( ر ) و ( ا )

2- 12 – 15-299 – ای دوست ره جفا رها کن تقصیر گذشته راقضا کن

قافیه
رها – قضا
 روی
ا
ردیف
کن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) جناس مذیّل : ره ، رها – جناس زاید : رها ، را

2- 12 – 16-302 – ای باد به کوی او گذر کن معشوق مرا ز من خبر کن

قافیه
گذر – خبر
 روی
ر
ردیف
کن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی معنوی
استعاره ( از نوع تشخیص ) : ای باد
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م )
2- 12- 17-307 – جانا دل دشمنان حزین کن با خود شبکی مرا قرین کن

قافیه
حزین – قرین
روی
ن
ردیف
کن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن )

2- 12 – 18-345 – ای خواب ز چشم من برون شو ای مهر در این دلم فزون شو

قافیه
برون – فزون
روی
ن
ردیف
شو
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
تکرار واژه ی ( ای )

2- 12 – 19-359 – پر کن صنما هلا قنینه زان آب حیات راستینه

قافیه
قنینه – راستینه
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا )
موسیقی معنوی
استعاره : آب حیات استعاره از شراب

2- 12 – 20-365 – ای جان و جهان من کجائی آخر بَرِ من چرا نیائی

قافیه
کجائی – نیائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – جناس زاید : جان ، جهان
موسیقی معنوی
استعاره : جان و جهان ، استعاره از یار است .

2- 12- 21-370 – ای پیشه تو جفا نمائی در بند چه چیزی و کجائی

قافیه
نمائی – کجائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
جناس مزدوج : چیزی ، کجائی

2- 12 – 22-385 – ای آنکه رخ چو ماه داری رخساره من چو کاه داری

قافیه
ماه – کاه
روی
ه
ردیف
داری
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) – جناس اشتقاق : رخ ، رخساره
موسیقی معنوی
تشبیه : رخ معشوق مانند ماه – رخ عاشق مانند کاه

2- 12 – 23-386 – انصاف بده که نیک یاری رو هیچ مگو که خوش نگاری

قافیه
یاری – نگاری
روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی )

2- 12 – 24-397 – ای چشم و چراغ آن جهانی وی شاهد و شمع آسمانی

قافیه
جهانی- آسمانی
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – تکرار واژه ی : ( و ) – جناس لاحق : ای ، وی
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – استعاره : چشم و چراغ و شاهد و شمع استعاره از یار است .

2- 12- 25-398 – ای زبده راز آسمانی وی حلّه عقل پر معانی

قافیه
آسمانی – پر معانی ( قافیه ی معموله یا جعلی ) 19
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – سجع متوازی و جناس لاحق : ای ، وی – سجع متوازی : زبده ، حلّه – سجع متوازن : راز ، عقل – موازنه
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – کنایه : زبده ی راز آسمانی و حلّه ی عقل پر معانی کنایه از یار است . تشبیه بلیغ : حلّه ی عقل

2- 12- 26-399 – تو آفت عقل و جان و دینی تو رشک پری و حور عینی

قافیه
دینی – عینی
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( و که صدای مصوّت ﹹ می دهد ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( تو ) و ( و )
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – مراعات نظیر : عقل ، جان ، دین – پری ، حور ، عین

2- 12 – 27-402 – عاشق نشوی اگر توانی تا در غم عاشقی نمانی

قافیه
توانی – نمانی
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – تکرار کلمه ی ( عاشق ) – جناس مذیّل : عاشق ، عاشقی
موسیقی معنوی
ردّ العجز علی الصّدر

2- 13 – هزج مسدّس اخرب مقبوض مقصور ( مفعول مفاعلن مفاعیلْ )

2- 13 – 1-43 – زان چشم پر از خمار سرمست پر خون دارم دو دیده پیوست

قافیه
سرمست – پیوست
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
س قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( س ) و ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( پر )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : چشم ، دیده ، خمار ، مست ، خون

2- 13 – 2-48 – دارم سر خاک پایت ایدوست آیم به در سرایت ایدوست

قافیه
پایت – سرایت20
 روی
ا
ردیف
ایدوست
دیگر حروف قافیه
ی وصل ، ت خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( س ) و ( د ) و ( ت ) – سجع متوازی : دارم ، آیم – جناس لاحق : سر ، در
موسیقی معنوی
مجاز محل و حال : سر به معنی فکر و قصد

2- 13 – 3-53 – ای ساقی می بیار پیوست کان یار عزیز توبه بشکست

قافیه
پیوست – بشکست
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
س قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – جناس زاید : بیار ، یار – جناس لاحق : ای ، می

2- 13 – 4-62 – معشوقه از آن ظریفتر نیست زان عشوه فروش و عشوه خر نیست

قافیه
ظریفتر ( قافیه ی معموله یا جعلی ) – عشوه خر 21
روی
ر
ردیف
نیست
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : عشوه – جناس شبه اشتقاق : معشوقه ، عشوه
موسیقی معنوی
تضاد : عشوه فروش ، عشوه خر

2- 13 – 5-66 – از روی تو با شکوفه نم نیست وز زلف تو با بنفشه خم نیست

قافیه
نم – خم
 روی
م
ردیف
نیست
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ت ) – تکرا ر واژگان ( تو ، با ) – جناس لاحق و سجع متوازی : از ، وز – سجع متوازی : شکوفه ، بنفشه – سجع متوازن : روی ، زلف – موازنه – جناس لاحق : نم ، خم
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : شکوفه ، بنفشه ، نم ، خم

2- 13 – 6-79 – روزی دل من مرا نشان داد وز ماه من او خبر به جان داد

قافیه
نشان – جان
 روی
ن
ردیف
داد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ا ) و ( د ) – تکرا ر واژه ی ( من )
موسیقی معنوی
استعاره : ماه استعاره از یار است – جان بخشی یا تشخیص

2- 13 – 7-139 – عاشق مشوید اگر توانید تا در غم عاشقی نمانید

قافیه
توانید – نمانید
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، د خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ی ) – جناس مذیّل : عاشق ، عاشقی
موسیقی معنوی
ردّ العجز علی الصّدر

2- 13 – 8-190 – در عشق تو ای نگار خاموش بفزود مرا غمان و شد هوش

قافیه
خاموش – هوش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : عشق ، غم ، هوش ( حالت های درونی انسان )

2- 13- 9-194 – ای جور گرفته مذهب و کیش این کبر فرو نه از سر خویش

قافیه
کیش – خویش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
جناس لاحق : کیش ، خویش – سجع متوازی : گرفته ، فرو نه

2- 13 – 10-197 – هر مدعیی ز قاف تا قاف بیهوده ز عشق تو زند لاف

قافیه
قاف – لاف
 روی
ف
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – تکرار واژه ی ( قاف ) – جناس لاحق : لاف ، قاف – جناس مطرّف : تا ، تو

2- 13 – 11-202 – ای بلبل وصل تو طربناک وی غمزه ات زهرو خنده تریاک

قافیه
طربناک – تریاک
 روی
ک
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ل ) و ( ب ) – تکرار واگ های همصدا : ( ت ، ط )
موسیقی معنوی
تضاد : زهر ، تریاک – تشبیه بلیغ : بلبل وصل – دو تشبیه دیگر در مصراع دوم وجود دارد که عبارتند از : غمزه ی یار مانند زهر و خنده اش مانند تریاک است .

2- 13- 12-203 – من کیستم ای نگار چالاک تا جامه کنم زعشق تو چاک

قافیه
چالاک – چاک
 روی
گ
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) – جناس زاید: چاک ، چالاک – جناس مطرّف : تا ، تو
موسیقی معنوی
کنایه : جامه چاک کردن کنایه از بی تابی و زاری کردن

2- 13 – 13-207 – ای ساقی خیز و پر کن آن جام کافتاده دلم ز عشق در دام

قافیه
جام – دام
 روی
م
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) – جناس لاحق : جام ، دام
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : ساقی ، جام ، پر – تشبیه : عشق به دام تشبیه شده است .

2- 13 – 14-253- لبّیک زنان عشق مائیم احرام گرفته در وفائیم

قافیه
ما ئیم – وفائیم
 روی
ا
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج ، م مزید
اصناف قافیه
مطلق به خروج و مزید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : لبّیک ، احرام ، عشق ، وفا

2- 13 – 15-254 – خورشید توئی و ذرّه مائیم بی روی تو روی کی نمائیم

قافیه
مائیم – نمائیم ( قافیه ی معموله یا جعلی )22
روی
ا
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج ، م مزید
اصناف قافیه
مطلق به خروج و مزید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ی ) – تکرار واژه ی : ( تو ) و ( روی ) – جناس زاید : بی روی ، روی – جناس زاید و سجع مطرّف : مائیم ، نمائیم
موسیقی معنوی
تضاد : بی روی ، روی – تشبیه : تو ( معشوق ) تشبیه شده به خورشید و ما ( شاعر عاشق ) به ذرّ ه .

2- 13 – 16-262 – سر بر خط عاشقی نهادیم در محنت و رنج اوفتادیم

قافیه
نهادیم – اوفتادیم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر )
موسیقی معنوی
کنایه : سر بر خط کسی نهادن کنایه از مطیع شدن است .

2- 13 – 17-263 – ما فوطه و فوطه پوش دیدیم تسبیح مرائیان شنیدیم

قافیه
دیدیم – شنیدیم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ی ( اوّل ) ردف اصلی ، ی ( دوم ) وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : فوطه ، فوطه پوش ، تسبیح ، مرائی

2- 13 – 18-264 – نه سیم نه دل نه یار داریم پس ما بجهان چه کار داریم

قافیه
یار – کار
 روی
ر
ردیف
داریم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی ( نه ) – جناس لاحق : یار ، کار
موسیقی معنوی
سیاقه الاعداد – مراعات نظیر : سیم ، دل ، یار ( مجموعه ابزاری برای خوشبختی انسان )

2- 13 – 19-265 – آمد گه آنکه ساغر آریم آواز چو عاشقان برآریم

قافیه
ساغر – بر ( قافیه ی معموله یا جعلی ) 23
 روی
ر
ردیف
آریم
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، غ دخیل – ________
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل – مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – جناس زاید : آریم ، بر آریم
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : ساغر ، آواز ، عاشق – تشبیه

2- 13 – 20-266- ما عاشق روی آن نگاریم زان خسته و زار و دلفکاریم

قافیه
نگاریم – دلفکاریم
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – جناس مزدوج : زار ، دلفکار
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – سیاقه الاعداد – استعاره : نگار استعاره از یار است.

2- 13 – 21-278 – از عشق تو نه بخوشم ای جان کز نیش تو است نوشم ای جان

قافیه
بخوشم – نوشم
 روی
ش
ردیف
ای جان
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( تو ) – جناس لاحق : نوش ، نیش – جناس لاحق : از ، کز
موسیقی معنوی
تضاد : نیش ، نوش

2- 13 – 22-323 – جاوید زی ای علی شیرین هرگز دل تو مباد غمگین

قافیه
شیرین – غمگین
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی )

2- 13 – 23-24 – این رنگ نگر که زلفش آمیخت وین فتنه نگر که چشمش انگیخت

قافیه
آمیخت _ انگیخت
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید
اصناف قافیه
مقیّد به ردف مرکّب
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( گ ) – تکرار واژگان ( نگر ، که ) – سجع متوازی و جناس لاحق : این ، وین – سجع متوازی : زلفش ، چشمش – موازنه
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : زلف ، رنگ ، آمیختن – فتنه ، چشم ، انگیختن –
جان بخشی یا تشخیص : در کلمه ی زلف و چشم

2- 13 – 24-25 – تا نقش خیال دوست با ما ست ما را همه عمر خود تماشاست

قافیه
ما ست – تماشاست
 روی
ا
دیگر حروف قافیه
س وصل ، ت خروج – ا الف تاسیس ، ش دخیل ، س وصل ، ت خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج – مطلق به الف تاسیس و دخیل و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) – جناس لاحق : تا ، را – جناس مضارع : ما ، با

3- خفیف
خفیف به معنی سبک و بحری است که از تکرار جزء فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن حاصل می شود . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، سومین رتبه را داراست . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 37 غزل می باشد که 9 % از کل را تشکیل می دهد. . سنایی از 5 وزن این بحر استفاده نموده است که عبارتند از :

3- 1 – خفیف مسدّس مخبون ( فاعلاتن مفاعلن فعلاتن )

3- 1 – 1 – 15 – مرحبا مرحبا برای هلالا آسمان را نمای کلّ کمالا

قافیه
هلالا – کمالا
 روی
ل
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ا وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( م ) و ( ل ) – تکرار واژه ی : ( مرحبا ) – سجع متوازن : مرحبا ، آسمان

3- 2 – خفیف مسدّس مخبون محذوف ( فاعلاتن مفاعلن فعلن )

3- 2 – 1 – 123 – چون دو زلفین24 تو در کمند بود شاید ار دل اسیر بند بود

قافیه
کمند – بند
 روی
د
ردیف
بود
دیگر حروف قافیه
ن قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ن ) – جناس لاحق : در ، ار – جناس مضارع : دو ، تو
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : کمند ، بند ، اسیر

3- 2 –  – 229 – گر من ای دوست از تو ناز کشم از حقیقت نه از مجاز کشم

قافیه
ناز – مجاز
 روی
ز
ردیف
کشم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ز ) و ( مصوّت ﹷ ) – تکرار واژه ی ( از )
موسیقی معنوی
تضاد : حقیقت ، مجاز

3- 2 –  – 296 – ای رخ تو بهار و گلشن من همچو جانست عشق در تن من

قافیه
گلشن – تن
 روی
ن
ردیف
ﹻ من
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) – جناس لاحق : تن ، من
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : جان ، عشق ، تن – تشبیه جمع در مصراع اول – تشبیه در مصراع دوم : عشق تشبیه به جان شده است .

3- 2 –  – 308 – چشمکان پیش من پر آب مکن دلم از عاشقی کباب مکن

قافیه
پر آب – کباب
روی
ب
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( م ) و ( ن ) – جناس زاید : آب ، کباب

3- 2 –  – 309 – مکن آن زلف را چو دال مکن با دل غمگنان جدال مکن

قافیه
دال – جدال
روی
ل
ردیف
مکن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( مکن ) – جناس زاید : دال ، جدال – دال ، دل – جناس لاحق : را ، با
موسیقی معنوی
تشبیه : زلف از نظر خمیدگی به حرف دال تشبیه شده است .

3- 2 –  – 328 – ای جهانی پر از حکایت تو گه ز شکر و گه از شکایت تو

قافیه
حکایت – شکایت
روی
ت
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ی دخیل
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ت ) – تکرار واژه ی : ( گه ، از ) – جناس لاحق : حکایت ، شکایت – جناس زاید : از ، ز – اعنات یا لزوم ما لا یلزم در آوردن حرف تاسیس و همسان بودن حرف دخیل
موسیقی معنوی
تضاد : شکر ، شکایت – مجاز محل و حال : جهان منظور مردم جهان است .

3- 2 – - 337 – تا کی از عشوه و بهانه ی تو چند از این لابه و فسانه ی تو

قافیه
بهانه – فسانه
روی
ن
ردیف
یِ تو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) – تکرار واژه ی : ( از ) – سجع متوازی : عشوه ، لابه

3- 2 – - 360 – جام جز پیش خود جمانه منه طبع جز بر می مغانه منه

قافیه
جمانه – مغانه25
روی
ن
ردیف
منه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ج ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( جز )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : جام ، جمانه ، می ، مغانه – تلمیح جم : در کلمه ی جمانه

 – 3 -خفیف مسدّس مخبون مقصور ( فاعلاتن مفاعلن فعلان )

3- 3 – 1 – 33- مشتری بر فلک نظاره ی تست زهره در حسن پیشکاره ی تست

قافیه
نظاره – پیشکاره
 روی
ر
ردیف
یِ تست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ت ) – جناس لاحق : بر ، در
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : زهره ، مشتری ، فلک

3- 3 – 2- 120- مردمان دوستی چنین نکنند هر زمان اسب هجر زین نکنند

قافیه
چنین – زین
 روی
ن
ردیف
نکنند
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ن ) – سجع مطرّف : مردمان ، زمان
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : اسب هجر – کنایه : اسب زین کردن کنایه از آماده بودن برای انجام کار و حرکت است .

3- 3 – 3- 171- هر زمان چنگ بر کنار مگیر دل مسکین من شمار مگیر

قافیه
کنار – شمار
 روی
ر
ردیف
مگیر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ن ) – جناس مضارع : هر ، بر

3- 3 – 4- 267 – خیز تا می خوریم و غم نخوریم وانده روز نامده نبریم

قافیه
نخوریم – نبریم
روی
ر
دیگر حروف قافیه
ی وصل ، م خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ر ) و ( م ) – جناس زاید و اشتقاق : خوریم ، نخوریم
موسیقی معنوی
تضاد : خوریم ، نخوریم

3 – 4 – خفیف مسدّس مخبون اصلم ( فاعلاتن مفاعلن فع لن )

3 – 4 – 1 – 14- ای ببر کرده بی وفائی را منقطع کرده آشنائی را

قافیه
بی وفائی – آشنائی
 روی
ا
ردیف
را
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ب ) – تکرار واژه ی : ( کرده )
3 – 4 – 2 – 102 – خوبت آراست ای غلام ایزد چشم بد دور خه به نام ایزد

قافیه
غلام – نام
 روی
م
ردیف
ایزد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا )
موسیقی معنوی
تضاد : خوب ، بد

3 – 4 – 3- 218 – تا برخسار تو نگه کردم عیش بر خویشتن تبه کردم

قافیه
نگه – تبه
 روی
ه
ردیف
کردم
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر )

3 – 4 – 4 – 219 – چند روزی درین جهان بودم بر سر خاک باد پیمودم

قافیه
بودم – پیمودم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : خاک ، باد ، جهان – کنایه : بادپیمایی کنایه از کار باطل و بیهوده کردن است. – مجاز به علاقه ی جنس : خاک را گفته و زمین را اراده کرده است .

3 – 4 – 5 – 237 – بصفت گر چه نقش بی جانم بنگاری و عاشقی مانم

قافیه
بی جانم – مانم
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) ، ( ا ) – جناس لاحق : جانم ، مانم

3 – 4 – 6- 242 – بی تو یکروز بود نتوانم بی تو یک شب غنود نتوانم

قافیه
بود – غنود
 روی
د
ردیف
نتوانم
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ب ) – تکرار عبارت : ( بی تو یک )
موسیقی معنوی
تضاد : روز ، شب
 – 4 – 7- 250- ای دو زلفت دراز و بالا هم وی دو لعلت نهان و پیدا هم

قافیه
بالا – پیدا
 روی
ا
ردیف
هم
دیگر حروف قافیه
ا الف تاسیس ، ل دخیل – _______
اصناف قافیه
مقیّد به الف تاسیس و دخیل – مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) – تکرار واژگان : ( دو ، و ) – جناس لاحق : ای ، وی – سجع متوازی : ای ، وی – زلفت ، لعلت – موازنه
موسیقی معنوی
تضاد : نهان ، پیدا – استعاره : لعل استعاره از لب سرخ رنگ یار است .

3 – 4 – 8 – 252 – ای برخسار کفر و ایمان هم وی بگفتار درد و درمان هم

قافیه
ایمان – درمان
 روی
ن
ردیف
هم
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ر ) – ترصیع – جناس لاحق : ای ، وی
موسیقی معنوی
تضاد : کفر ، ایمان – درد ، درمان
 – 4 – 9- 355 – ای مه نو بروی تو دیده واندر تو ماه نو بخندیده

قافیه
دیده – بخندیده
روی
د
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( تو ) – جناس خط و لاحق : نو ، تو – جناس زاید : مه ، ماه
موسیقی معنوی
تشخیص : ماه نو

3 – 4 – 10 – 373- کودکی داشتم خراباتی می کش و کمزن و خرافاتی

قافیه
خراباتی – خرافاتی
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) – جناس لاحق : خراباتی ، خرافاتی
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – سیاقه الاعداد

3 – 4 – 11 – 389- ای گل آبدار نوروزی دیدنت فرّ خی و فیروزی

قافیه
نوروزی – فیروزی
روی
ز
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) – تتابع اضافات
موسیقی معنوی
استعاره : گل استعاره از چهره ی زیبای یار

3- 5 – خفیف مسدّس مخبون اصلم مسبّغ ( فاعلاتن مفاعلن فع لان )

3- 5 – 1 – 29 – تا گل لعل روی بنموده است بلبل از خرّ می نیاسوده است

قافیه
بنموده – نیاسوده
 روی
د
ردیف
است
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
سجع مطرّف : گل ، بلبل
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : گل ، بلبل ، خرّ م – تشخیص : بلبل

3- 5 – 2 – 54 – سبب عاشقان نه نیکوئیست آفت دلبران نه مه روئیست

قافیه
نیکوئیست – مه روئیست
 روی
و
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج ، س مزید ، ت نایره
اصناف قافیه
مطلق به خروج و مزید و نایره
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( نه ) – سجع متوازی : عاشقان ، دلبران
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : عاشقی ، نیکویی ، مه رویی ، دلبران

3- 5 – 3 – 57 – هر که در خطّه مسلمانیست متلا شی چو نفس حیوانیست

قافیه
مسلمانیست – حیوانیست
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل ، س خروج ، ت مزید
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا )
موسیقی معنوی
تشبیه

3- 5 – 4 – 58 – عشق بازیچه و حکایت نیست در ره عاشقی شکایت نیست

قافیه
حکایت – شکایت
 روی
ت
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ی دخیل
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ی ) – جناس اشتقاق و زاید : عشق ، عاشقی – جناس لاحق : حکایت ، شکایت – اعنات یا لزوم ما لا یلزم : در آوردن الف تاسیس و یکسان بودن حرف دخیل
3- 5 – 5 – 59 – ای پسر عشق را نهایت نیست در ره عاشقی نهایت نیست

قافیه
نهایت – نهایت 26 ( تکرار قافیه )
 روی
ت
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ی دخیل
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ت ) – جناس اشتقاق و زاید : عشق ، عاشقی – تکرار قافیه : نهایت ، نهایت – اعنات یا لزوم ما لا یلزم : در آوردن الف تاسیس و یکسان بودن حرف دخیل
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : ره عاشقی

3- 5 – 6 – 60 – هر کرا درد بی نهایت نیست عشق را پس برو عنایت نیست

قافیه
بی نهایت – عنایت
 روی
ت
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ا تاسیس ، ی دخیل
اصناف قافیه
مقیّد به تاسیس و دخیل
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ت ) – اعنات یا لزوم ما لا یلزم : در آوردن الف تاسیس و یکسان بودن حرف دخیل
موسیقی معنوی
تشخیص : تشخیص در کلمه ی عشق

3- 5 – 7 – 98 – روی خوبت نهان چه خواهی کرد شورش عاشقان چه خواهی کرد

قافیه
نهان – عاشقان ( قافیه ی معموله یا جعلی ) 27
 روی
ن
ردیف
چه خواهی کرد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر )

3- 5 – 8 – 124 – عاشق ناز یار باید بود در همه کارِ یار باید بود

قافیه
ناز – کار
 روی
ر28
ردیف
ﹻ یار باید بود
عیوب قافیه
اکفاء : اختلاف در حرف روی که در مصراع اول ( ز ) و در مصراع دوم ( ر ) است .
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ر ) – جناس مضارع : کار ، یار جناس خط : ناز ، یار

3- 5 – - 170 – ساقیا می ده و نمی کم گیر وز سر زلف خود خمی کم گیر

قافیه
نمی – خمی
 روی
م
ردیف
کم گیر
دیگر حروف قافیه
ی وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ی ) – جناس لاحق : نمی ، خمی
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : می ، ساقی ، نم

- 5 –  – 193 – چون نهی زلف تافته بر گوش چون نهی جعد بافته بر دوش

قافیه
گوش – دوش
 روی
ش
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) – تکرار عبارت : ( چون نهی ) – سجع متوازن : زلف ، جعد – جناس خط و لاحق : تافته ، بافته – جناس لاحق : گوش ، دوش

3- 5 – 1 – 271 – گر چه از جمع بی نیازانیم عاشق عشق و عشقبازانیم
قافیه
بی نیازانیم – عشقبازانیم
 روی
ز
دیگر حروف قافیه
ا ( قبل از حرف ز ) ردف اصلی ، ا ( بعد از حرف ز ) وصل ، ن خروج ، ی مزید ، م نایره
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید و نایره
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) و ( ق ) و ( ع ) – جناس اشتقاق : عاشق ، عشق ، عشقباز – جناس زاید : عشق ، عاشق

3- 5 –  – 317 – صبر کم گشت و عشق روز افزون کیسه بی سیم گشت و دل پر خون

قافیه
روز افزون – پر خون
روی
ن
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
تکرار واژه ی : ( گشت ، و )
موسیقی معنوی
تضاد : کم ، افزون – مراعات نظیر : صبر ، عشق ، دل

3- 5 – - 346- خه خه ای جان علیک عین الله ای گلستان علیک عین الله

قافیه
جان – گلستان
روی
ن
ردیف
علیک عین الله
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ع ) و ( ل ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( ای )
موسیقی معنوی
استعاره : جان و گلستان هر دو استعاره از یار است .

 – مضارع
مضارع به معنی مشابه و بحری است که از تکرار مفاعیلن فاعلاتن حاصل می شود . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، چهارمین درجه را داراست . سنایی از سه وزن آن در غزلیّات بهره جسته است . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 25 غزل می باشد که 6 % از کلّ غزلیّات را تشکیل می دهد.

4 – 1 – مضارع مثمّن اخرب ( مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن )

4- 1 – 1 – 133 – ای یار بی تکلّف ما را نبید باید وین قفل رنج ما را امشب کلید باید

قافیه
نبید – کلید
 روی
د
ردیف
باید
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( ی ) و ( د ) – تکرار واژگان : ( ما ، را )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : قفل رنج – نبید نیز به کلید تشبیه شده است .

4- 1 – 2 – 217 – آن حور روح وش را بر عقل عرضه کردم
وان شربها که دادی بر یاد تو بخوردم

قافیه
عرضه کردم – بخوردم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ر قید ، م وصل
اصناف قافیه
مطلق به حرف قید
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( بر )
موسیقی معنوی
تشبیه : تشبیه حور به روح – استعاره : حور روح وش استعاره از یار است .

4- 1 – 3 – 356- از عشق آن دو نرجس و ز مهر آن دو لاله
بی خواب و بی قرارم چون بر گلت کلاله

قافیه
لاله – کلاله
روی
ل
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ل ) – تکرار واژه ی ( دو ) – جناس زاید : لاله : کلاله
موسیقی معنوی
مراعات نظیر: نرجس ، لاله ، گل ، کلاله – استعاره : نرجس و لاله و گل به ترتیب استعاره از چشم و گونه یا لبان و صورت زیبای یار است . – تشبیه : شاعر خودش را که عاشق بیقرار است به کلاله ی گل تشبیه کرده است .

4- 1 – 4- 358 – دی ناگه از نگارم اندر رسید نامه قالَت رَای فُوادی مِن هَجرِک القِیامَه

قافیه
نامه – القیامه
روی
م
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ر ) و ( ا )
موسیقی معنوی
ملمّع

4- 1 – 5 – 366 – جانا نگوئی آخر ما را که تو کجائی کز تو ببرد آتش عشق تو آب مائی

قافیه
کجا ئی – مائی
روی
ا
دیگر حروف قافیه
ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مطلق به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) – تکرار واژه ی ( تو )
موسیقی معنوی
تضاد : آب ، آتش

4- 1 – 6- 384 – روئی چو ماه داری زلف سیاه داری بر سرو ماه داری بر سر کلاه داری

قافیه
سیاه – کلاه
روی
ه
ردیف
داری
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( ی ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( داری ) و ( بر ) – جناس مذیّل : سر ، سرو – قافیه ی میانی : ماه ، ماه
موسیقی معنوی
تشبیه : در مصراع اوّل وجود دارد . – استعاره : سرو استعاره از قدّ بلند و ماه استعاره از چهره ی زیبای یار است .

4- 1 – 7- 403- ربّی و ربّک الله ای ماه نو چه ماهی کافزون شوی ولیکن هرگز چنو نکاهی

قافیه
ماهی – نکاهی
روی
ه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ک ) و ( ه ) و ( ن ) – تکرار واژگان : ( رب ، ماه ) – جناس مطرّف : ربّی ، ربّک – جناس مذیّل : ماه ، ماهی
موسیقی معنوی
تضاد : بین افزوده شدن و کاسته شدن وجود دارد .

4- 1 – 8 – 404 – برخی رویتان من ای رویتان چو ماهی وی جان بی دلانرا در زلفتان پناهی

قافیه
ماهی – پناهی
روی
ه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( رویتان ) -سجع متوازی : رویتان ، زلفتان – جناس لاحق : ای ، وی
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : روی ، زلف ، جان

4- 2 – مضارع مثمّن اخرب مکفوف محذوف ( مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن )

4- 2- 1- 18 – ای از بنفشه ساخته بر گل مثالها در آفتاب کرده ز عنبر کلالها

قافیه
مثالها – کلالها
 روی
ل
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( مصوّت ﹻ ) – جناس زاید : از ، ز – جناس لاحق : بر ، در
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : بنفشه ، گل ، آفتاب – استعاره : بنفشه و گل به ترتیب استعاره از زلف و چهره ی زیبای یار است .

4- 2- 2- 93 – ای کم شده وفای تو این نیز بگذرد وافزون شده جفای تو این نیز بگذرد

قافیه
وفا- جفا
 روی
ا
ردیف
یِ تو این نیز بگذرد
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ن ) و ( د ) – تکرار واژه ی ( شده ) – جناس لاحق : وفا ، جفا – موازنه
موسیقی معنوی
تضاد : کم ، افزون – وفا ، جفا

4- 2- 3- 109- در مِهرِ ماه زهدم و دینم خراب شد ایمان و کفر من همه رود و شراب شد

قافیه
خراب – شراب
 روی
ب
ردیف
شد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ر ) و ( ه ) و ( د ) و ( ا ) – جناس لاحق : خراب ، شراب
موسیقی معنوی
تضاد : ایمان ، کفر – استعاره : ماه استعاره از یار است . – مراعات نظیر : رود ، شراب ، خراب – زهد ، دین ، ایمان

4- 2- 4- 121 – گر سال عمر من بسر آید روا بود اندی که سال عشق همیشه بجا بود

قافیه
روا – بجا
 روی
ا
ردیف
بود
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ب ) – تکرار واژه ی : ( سال )
4- 2- 5- 154 – در شهر مرد نیست ز من نابکار تر مادر پسر نزاد ز من خاکسارتر

قافیه
نابکار تر – خاکسارتر
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ت وصل ، ر خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) و ( ن ) – تکرار عبارت : ( ز ، من )

4- 2- 6- 243 – روزی من آخر این دل و جان را خطر کنم
گستاخ وار بر سر کویش گذر کنم

قافیه
خطر – گذر
 روی
ر
ردیف
کنم
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – جناس لاحق : بر ، سر

4- 2- 7- 315 – جانا اگر چه یار دگر میکنی مکن اسباب عشق زیر و زبر میکنی مکن

قافیه
دگر – زبر
روی
ر
ردیف
میکنی مکن
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ک ) و ( ن ) – جناس مزدوج : زیر و زبر – جناس خط و لاحق : زیر ، زبر – جناس اشتقاق : میکنی ، مکن

4- 2- 8- 344 – گر خسته دل همی نپسندی بیار رو تیمار عاشقی ز رهی باز دار رو

قافیه
بیار – باز دار
روی
ر
ردیف
رو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا )

4- 3 – مضارع مثمّن اخرب مکفوف مقصور ( مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان )

4- 3- 1- 20 – فریاد از آن دو چشمک جادوی دلفریب فریاد از آن دو کافر عیّار با نهیب

قافیه
دلفریب – با نهیب
 روی
ب
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ب ) – تکرار عبارت : ( فریاد از آن دو ) – سجع متوازن : چشمک ، کافر – جادو ، عیّار – موازنه
موسیقی معنوی
استعاره : دو کافر استعاره از دو چشم

4- 3- 2- 26 – از عشق روی دوست حدیثی به دست ماست
صیدیست بس شگرف نه درخورد شست ماست

قافیه
دست – شست
 روی
ت
ردیف
ﹻ ماست
دیگر حروف قافیه
س قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( س ) و ( د ) و ( ت ) و ( ر ) – جناس زاید : دوست ، دست – جناس لاحق : دست ، شست
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : روی ، دست ، شست – استخدام : شست را می توان نسبت به مصراع اوّل شست دست و در مقایسه با مصراع دوم دام صیّادی یا زهگیر کمان در نظر گرفت .

4- 3- 3- 47 – ای پیک عاشقان گذری کن به بام دوست
برگَرد بنده وار به گِرد مقام دوست

قافیه
بام – مقام
 روی
م
ردیف
ﹻ دوست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ر ) و ( د ) – جناس محرّ ف : گَرد ، گِرد
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : پیک ، عاشق ، دوست ، بنده

4- 3- 4- 61 – چون درد عاشقی بجهان هیچ درد نیست تا درد عاشقی نچشد مرد مرد نیست

قافیه
درد – مرد
 روی
د
ردیف
نیست
دیگر حروف قافیه
ر قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( د ) و ( ر ) – تکرار واژگان : ( درد ، مرد ، عاشقی ) – سجع متوازن : چون ، تا – بجهان ، نچشد – هیچ ، مرد – موازنه – جناس لاحق : درد ، مرد
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : درد ، عاشقی ، مرد و مفهوم چشیدن در کلمه ی " نچشد "

4- 3- 5- 129- با او دلم بمهر و مودّ ت یگانه بود سیمرغ عشق را دل من آشیانه بود

قافیه
یگانه – آشیانه
 روی
ن
ردیف
بود
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( د ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : ( دل )
موسیقی معنوی
تشبیه بلیغ : سیمرغ عشق – تشبیه دیگری نیز وجود دارد که شاعر دل عاشق خود را به آشیانه ی سیمرغ تشبیه کرده است. – مراعات نظیر : مهر ، مودّ ت ، دل ، عشق

4- 3- 6- 143- ای من غلام عشق تو روزی هزار بار بر من نهد ز عشق بتی صد هزار بار

قافیه
بار – بار ( جناس تام )
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ز ) و ( ا ) – تکرار واژه ی : من ، عشق ، هزار – جناس تام : بار ، بار ( بار در مصراع اوّل به معنی دفعه و در مصراع دوم به معنی سنگینی است ) – سجع متوازن : ای ، بر
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : غلام ، عشق ، بت – استعاره : بت استعاره از یار است .

4- 3- 7- 145- ما را مدار خوار که ما عاشقیم و زار بیمار و دلفکار و جدا مانده از نگار

قافیه
زار – نگار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( د ) و ( م ) – جناس لاحق : خوار ، زار
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – سیاقه الاعداد – تناسب : خوار ، زار ، بیمار ، دلفکار

4- 3- 8- 208 – هر شب نماز شام بود شادیم تمام کاید رسول دوست هلا نزد ما خرام

قافیه
تمام – خرام
 روی
م
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ش ) و ( ا ) و ( م ) – جناس مطرّ ف : شام ، شاد

4- 3- 9- 255 – ما را میفکنید که ما خود فتاده ایم در کار عشق تن ببلا در نهاده ایم

قافیه
فتاده ایم – نهاده ایم
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید ، م نایره
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید و نایره
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ی ) و ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ها ی : ( ما ، در )
5- منسرح
منسرح به معنی آسان و روان کرده شده و بحری است که اصل آن را از تکرار مستفعلن مفعولات گرفته اند . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، پنجمین مقام را داراست. سنایی از 4 وزن آن در سرودن غزل استفاده کرده است . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 13 غزل می باشد که 3 % از کلّ غزلیّات را تشکیل می دهد.

5- 1 – منسرح مثمّن مطوی مکشوف ( مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن )

5- 1 – 1 – 3- بنده یکدل منم بند قبای ترا چاکر یکتا منم زلف دو تای ترا

قافیه
قبا – دوتا
 روی
ا
ردیف
یِ ترا
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ا ) و ( ن ) و ( ی ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( منم ) – سجع متوازن : بنده ، چاکر – یکدل ، یکتا – بند ، زلف – موازنه

5- 1 – 2 – 135 – تا رقم عاشقی در دلم آمد پدید عاشقی از جان من نسبت آدم برید

قافیه
پدید – برید
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ا ) و ( د ) و ( ی ) – تکرار واژه ی : ( عاشقی ) – جناس مقلوب ( بعض ) : آمد ، آدم
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : دل ، عشق ، جان

5- 1 – 3- 141 – جمع خرا باتیان سوز نفس کم کنید باده نهانی خورید بانگ جرس کم کنید

قافیه
نفس – جرس
 روی
س
ردیف
کم کنید
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ا ) و ( ک ) و ( د ) و ( ی )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : خراباتیان ، سوز ، باده ، بانگ

5- 1 – 4 – 177- چون تو نمودی جمال عشق بتان شد هوس
رو که از این دلبران کار تو داری و بس

قافیه
هوس – بس
 روی
س
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( د ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( تو ) – جناس مضارع : رو ، تو
موسیقی معنوی
استعاره : بت استعاره از یار است .
5- 1 – 5 – 327- خواب شب من ربود نرگس پر خواب تو
تاب دل من فزود سنبل پر تاب تو

قافیه
پر خواب – پر تاب
روی
ب
ردیف
ﹻ تو
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ت ) و ( مصوّت ﹹ ) و ( مصوّت ﹻ ) – تکرار واژگان : ( خواب ، تاب ، من ، پر ) – سجع متوازی و جناس لاحق : خواب ، تاب – ربود ، فزود – سجع متوازن : شب ، دل – نرگس ، سنبل – آرایه ی موازنه
موسیقی معنوی
استعاره : نرگس استعاره از چشم و سنبل استعاره از موهای پر تاب یار است .

5- 1 – 6 – 372- آخر شرمی بدار چند از این بدخوئی
چون تو من و من توام چند منی و توئی

قافیه
بدخوئی – توئی
روی
و29
دیگر حروف قافیه
 ﺋ وصل ، ی خروج
اصناف قافیه
مقیّد به خروج
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) و ( ن ) و ( ت ) – تکرار واژگان : ( تو ، من ) – طرد و عکس – جناس مذیّل : من ، منی – تو ، توﺃم – جناس مطرّف : توﺃم ، توئی
موسیقی معنوی
پارادوکس

5 – 2 – منسرح مثمّن مطوی مجدوع ( مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فاع )

5 – 2 – 1 – 49 – رو ی تو ای دل فروز گر نه چو ماهست
زلف سیه زو چرا چو بدر دو تا هست

قافیه
ماهست – تاهست ( قافیه ی معموله یا جعلی ) 30
 روی
ه
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، س وصل ، ت خروج
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ت )
موسیقی معنوی
تشبیه

5- 3 – منسرح مثمّن مطوی موقوف ( مفتعلن فاعلان مفتعلن فاعلان )

5- 3 – 1 – 30- این چه جمالست و ناز کز تو در ایّام تست
وین چه کمالست باز ، کز شرف نام تست

قافیه
ایّام – نام
 روی
 م
ردیف
ﹻ تست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( ا ) و ( س ) و ( ت ) – تکرار واژه ی : ( چه ، کز ) – جناس خط و لاحق : ناز ، باز – جناس لاحق و سجع متوازی : این ، وین – جمالست ، کمالست – موازنه

5- 3 – 2 – 34 – ماه شب گمرهان ، عارض زیبای تست سرو دل عاشقان ، قامت رعنای تست

قافیه
زیبا – رعنا
 روی
ا
ردیف
یِ تست
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( ر ) و ( مصوّت ﹻ ) – تتابع اضافات – سجع متوازن : ماه ، سرو – شب ، دل – عارض ، قامت – سجع متوازی : گمرهان ، عاشقان – موازنه
موسیقی معنوی
تشبیه : چهره ی معشوق به ماه و قامت او به سرو تشبیه شده است .

5- 3 – 3 – 39 – آن لب تو عالمی باز بهم بر شکست رونق یاقوت برد قیمت شکّر شکست

قافیه
بر – شکّر
 روی
ر
ردیف
شکست
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( ت ) و ( ق ) و ( ر )
موسیقی معنوی
تشبیه مضمر و تفضیل – تشبیه جمع

5- 3 – 4- 321- خواجه سلام علیک آن لب چون نوش بین
توشه جانها در آن گوشه شب پوش بین

قافیه
نوش – شب پوش
روی
ش
ردیف
بین
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ش ) و ( ب ) – تکرار واژه ی : ( آن ) – جناس لاحق و خط : نوش ، پوش – جناس لاحق : توشه ، گوشه
موسیقی معنوی
تشبیه – کنایه : شب پوش کنایه از کلاه

5- 3 – 5 – 322- خواجه سلام علیک آن لب چون نوش بین
لعل شکر وش نگر سنبل خور پوش بین

قافیه
نوش – خور پوش
روی
ش
ردیف
بین
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ن ) و ( ش ) و ( ب ) و ( مصوّت ﹻ ) – جناس لاحق و خط : نوش ، پوش – سجع متوازن : خواجه ، لعل – سلام ، شکر – چون ، خور – موازنه
موسیقی معنوی
تشبیه جمع : لب به نوش و لعل تشبیه شده است . – استعاره : سنبل استعاره از مو ، خور استعاره از چهره ی یار است .

5- 4 – منسرح مثمّن مطوی منحور ( مفتعلن فاعلات مفتعلن فع )

5- 4- 1 – 100 – صحبت معشوق انتظار نیرزد بوی گل و لاله زخم خار نیرزد

قافیه
انتظار – خار
 روی
ر
ردیف
نیرزد
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) و ( واگ های همصدای : ز ، ظ )
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : گل ، لاله ، زخم ، خار – تشبیه تمثیل

6- رجز
رجز به معنی اضطراب و سرعت و بحری است که اصل آن را از مستفعلن گرفته اند . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، ششمین رتبه را داراست . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 12 غزل می باشد که در 4 وزن از این بحر سروده شده اند و 3 % از کل غزلیّات را تشکیل می دهد.

6- 1 – رجز مثمّن سالم ( مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن )

6- 1 – 1 – 75 – ای کوکب عالی درج، وصلت حرامست وحرج
ای رکن طاعت همچوحج ، الصّبر مفتاح الفرج31

قافیه
حرج
 روی
ج
ردیف
الصّبر مفتاح الفرج
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ح ) و ( ج ) و ( ر ) و ( ا ) – قافیه ی میانی : درج ، حج
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – اقتباس – کنایه : کوکب عالی درج و رکن طاعت کنایه از یار است .
6- 1 – 2- 169 – ای یوسف حسن وکَشی خورشیدخوئی خوش سیر
از سر برون کن سرکَشی امروز با ما باده خور

قافیه
خوش سیر – خور
 روی
ر
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ی ) و ( ش ) و ( س ) و ( ر ) و ( خ ) و ( ا ) – جناس مضارع : با ، ما – جناس اشتقاق : سر ، سرکشی – تکرار واژه ی : ( سر ) – قافیه ی میانی : کَشی ، سرکشی
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – تلمیح : یوسف – استعاره : یوسف استعاره از یار

6- 1 – 3 – 178- ای من غلام روی تو تا در تنم باشد نفس
درمان من در دست تست آخر مرا فریاد رس

قافیه
نفس – فریادرس
 روی
س
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) و ( د ) و ( ر ) و ( ن ) و ( س ) – تکرار واژه ی ( در ) – جناس مطرّف : تو ، تا
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : روی ، تن ، نفس ، دست

6- 1 – 4 – 179- ای من غریب کوی تو از کوی تو برمن عسس
حیلت چه سازم تا مگر با تو برآرم یک نفس
قافیه
عسس – نفس
 روی
س
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( س ) و ( ت ) و ( ر ) – تکرار عبارت : ( کوی تو ) و واژگان ( من ، تو ) – جناس لاحق و خط : تا ، با – جناس مطرّ ف : تا ، تو

6- 1 – 5 – 233- در راه عشق ای عاشقان خواهی شفا خواهی الم
کاندر طریق عاشقی یک رنگ بینی بیش وکم

قافیه
الم – کم
 روی
م
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ش ) و ( ر ) و ( ن ) – تکرار واژگان : ( خواهی ، عاشق ) – جناس اشتقاق : عشق ، عاشقان ، عاشقی
موسیقی معنوی
تضاد : شفا ، الم – بیش ، کم

6- 2 – رجز مثمّن مذال ( مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلان )

6- 2 – 1 – 22- ای لعبت ساقی صفات ، ای خوشتراز آب حیات
هستی درین آخر زمان ، این منکران را معجزات

قافیه
حیات – معجزات
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ت ) – تکرار واژه ی ( ای ) – قافیه ی میانی : صفات 32 – سجع متوازی : صفات ، حیات
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – تشبیه تفضیل

6- 2 – 2 – 176 – المستغاث ای ساربان ، چون کار من آمد به جان
تعجیل کم کن یکزمان ، در رفتن آن دلستان 33

قافیه
جان – دلستان
 روی
ن
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ک ) – قافیه ی میانی : ساربان ، یکزمان
موسیقی معنوی
کنایه : دلستان کنایه از یار است .
6- 2 – 3 – 275 – ای بی وفا ای پاسبان آشوب کم کن یک زمان
چندین چرا داری فغان ای بی وفا ای پاسبان34

قافیه
زمان
 روی
ن
ردیف
ای بی وفا ای پاسبان
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ک ) و ( ی ) – تکرار واژگان ( ای ، پاسبان ، بی وفا ) – قافیه ی میانی : پاسبان ، فغان
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – ردّ العجز علی الصّدر

6- 2 – 4 – 276 – ای سنگدل ای پاسبان کمترکن این بانگ و فغان
تا خواب مانم یک زمان ای سنگدل ای پاسبان35

قافیه
فغان
 روی
ن
ردیف
ای بی وفا ای پاسبان
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( س ) – تکرار واژگان ( ای ، پاسبان ، سنگدل ) – قافیه ی میانی : پاسبان ، زمان
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – ردّ العجز علی الصّدر

6- 2 –  – 318 – ای ماه ماهان چند ازین ، ای شاه شاهان چند ازین
پندت سزای بند گشت آخر نگیری پند ازین

قافیه
چند – پند
روی
د
ردیف
ازین
دیگر حروف قافیه
ن قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) و ( ی ) – تکرار واژگان ( ماه ، شاه ، چند ) – قافیه ی میانی : چند ، بند – سجع متوازی : ماه ، شاه – ماهان ، شاهان – جناس لاحق : چند ، پند – چند ، بند – جناس مضارع و خط : پند ، بند – جناس مذیّل : پند ، پندت
موسیقی معنوی
تنسیق الصّفات – استعاره : ماه و شاه استعاره از یار زیبا و بلند مرتبه است .

6 – 3 – رجز مثمّن سالم عروض مذال ضرب
( مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن – مستفعلان )

6- 3 – 1 – 325- ای لعبت مشکین کله بگشای گوی از آن کله
می خور ز جام و بلبله با ما خور و با ما نشین36

قافیه
عجین ( قافیه ی بیت دوم ) – نشین
روی
ن
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ل ) و ( ک ) و ( ب ) و ( مصوّت ﹹ ) – تکرار واژگان ( کله ، خور ، و ) قافیه ی میانی : کله ، بلبله – جناس زاید : از ، ز – جناس مضارع : با ، ما
موسیقی معنوی
مراعات نظیر : می ، جام ، بلبله

6- 4 – رجز مثمّن مطوی احذّ مقصور ( مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاع )

6 – 4 – 1 – 23 – دوش مرا عشق تو از جامه برانگیخت
بی عدد از دیدگانم اشگ فرو ریخت

قافیه
بر انگیخت – ریخت
 روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید
اصناف قافیه
مقیّد به ردف مرکّب
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ت ) و ( مصوّت ﹷ ) – تکرار واژه ی ( از )

7 – مجتث
مجتث به معنی شاخه ای از اصل باز بریده و بحری است که اصل آن از مستفعلن فاعلاتن ساخته شده است . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، هفتمین رتبه را داراست . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 9 غزل و در5 وزن می باشند که 2 % از کلّ غزلیّات را تشکیل می دهند.

7 – 1 – مجتث مثمّن مخبون ( مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن )

7 – 1 – 1 – 388 – چرا ز روی لطافت بدین غریب نسازی
که بس غریب نباشد ز مه غریب نوازی

قافیه
نسازی – غریب نوازی
روی
ز
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ز ) و ( ن ) و ( ی ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : غریب – جناس اشتقاق : غریب ، غریب نوازی
موسیقی معنوی
استعاره : مه استعاره از یار است .

7 – 2 – مجتث مثمّن مخبون اصلم ( مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن )

7 – 2 – 1 – 105 – چه رنگهاست که آن شوخ دیده نامیزد که تا مگر دلم از صحبتش بپرهیزد

قافیه
نامیزد – بپرهیزد
 روی
ز
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، د وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ا )

7- 3 – مجتث مثمّن مخبون محذوف ( مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن )

7 – 3 – 1 – 116- مرا لبان تو باید شکر چه سود کند بجای مهر تو مهر دگر چه سود کند

قافیه
شکر – دگر
 روی
ر
ردیف
چه سود کند
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( مهر ، تو )
موسیقی معنوی
تشبیه تفضیل و مضمر

7 – 3 – 2 – 119- وصال حالت اگر عاشقی حلال کند فراق عشق همه حالها زوال کند

قافیه
حلال – زوال
 روی
ل
ردیف
کند
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ل ) – تکرار واگ های همصدا : ( ح ، ه ) -جناس اشتقاق و زاید : ( حالت ، حال ) و ( عاشقی ، عشق ) – جناس شبه اشتقاق : حالت ، حلال – سجع متوازن : وصال ، فراق – جناس زاید : عاشقی ، عشق
موسیقی معنوی
تضاد : وصال ، فراق

7- 4 – مجتث مثمّن مخبون مقصور ( مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلان )

7- 4 – 1 – 94 – منم که دل نکنم ساعتی ز مهر تو سرد زیاد تو نبوم فرد اگر بوم ز تو فرد

قافیه
سرد – فرد
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ر قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( م ) و ( د ) و ( ن ) و ( ر ) – تکرار واژگان : ( فرد ، ز ، تو ) – جناس اشتقاق و زاید : بوم ، نبوم – جناس لاحق : فرد ، سرد
موسیقی معنوی
تضاد : بوم ، نبوم

7 – 4 – 2 – 97- سوال کرد دل من که دوست با تو چه کرد
چرات بینم با اشک سرخ و با رخ زرد

قافیه
کرد – زرد
 روی
د
دیگر حروف قافیه
ر قید
اصناف قافیه
مقیّد به حرف قید
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) – تکرار واژگان : ( کرد ، با )
موسیقی معنوی
تشخیص

7- 4 – 3 – 172- سکوت معنویان را بیا و کار بساز لباس مدّعیان را بسوز و دور انداز

قافیه
بساز – دور انداز
 روی
ز
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ب ) و ( س ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( را ، و ) – جناس لاحق : بساز ، بسوز – سجع متوازی : معنویان ، مدّعیان – سجع متوازن : سکوت ، لباس
موسیقی معنوی
تضاد : معنویان ، مدّعیان – بساز ، بسوز

7- 5 – مجتث مثمّن مخبون اصلم مسبّغ ( مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لان )

7 – 5 – 1 – 125 – هزار سال بامّید تو توانم بود هر آنگهی که بیایم هنوز باشد زود

قافیه
بود – زود
 روی
د
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ه ) – جناس لاحق : بود ، زود

7- 5 – 2- 149- همی برآرد مشکین خطش سر از گلزار چو نیم دایره دو زلف دایره کردار

قافیه
گلزار – کردار
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ا ) و ( د ) – تکرار واژه ی : ( دایره )
موسیقی معنوی
استعاره : مشکین خط استعاره از موی تازه رسته بر صورت یا پشت لب ، گلزار استعاره از صورت زیبای یار است . تشبیه : دو زلف پر تاب یار تشبیه به دو نیم دایره شده است .

8- سریع
سریع بحری است که اصل آن از مستفعلن مستفعلن مفعولاتُ ساخته شده است . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، هشتمین رتبه را داراست . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 8 غزل و در دو وزن می باشند که 2 % از کلّ غزلیّات را تشکیل می دهند.

8- 1- سریع مسدّس مطوی مکشوف ( مفتعلن مفتعلن فاعلن )

8- 1- 1- 175 – دلبر من عین کمال است و بس چهره او اصل جمال است و بس

قافیه
کمال – جمال
 روی
ل
ردیف
است و بس
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ل ) و ( س ) – جناس لاحق : جمال ، کمال – سجع متوازن : من ، او – عین ، اصل – موازنه

8- 1- 2-364- سینه مکن گر چه سمن سینه ای زانکه نه مهری که همه کینه ای

قافیه
سینه ای – کینه ای
روی
ن
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، ه وصل ، ا خروج ، ی مزید
اصناف قافیه
مطلق به ردف اصلی و خروج و مزید
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ک ) و ( س ) و ( ن ) و ( م ) – تکرار واژه ی : ( سینه ، که ) – جناس زاید و اشتقاق : سینه ، سینه ای
موسیقی معنوی
تضاد : مهر ، کینه – تشبیه – کنایه : سینه کردن کنایه از تفاخر کردن

8- 1- 3-375- غالیه بر عاج بر آمیختی مورچه از عاج برانگیختی

قافیه
بر آمیختی – برانگیختی
روی
ت
دیگر حروف قافیه
ی ردف اصلی ، خ ردف زاید ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به ردف مرکّب
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ر ) – تکرار واژه ی : ( عاج ) – سجع متوازن : غالیه ، مورچه – بر ، از – موازنه – استعاره : عاج استعاره از صورت سپید یار و غالیه و مورچه استعاره از موی سیاه و تازه رسته ی یار

8- 2 – سریع مسدّس مطوی موقوف ( مفتعلن مفتعلن فاعلان )

8- 2 – 1 – 32- روح من اندر گل و ریحان تست هوش من اندر د(ر و مرجان تست37

قافیه
ریحان – مرجان
 روی
ن
ردیف
ﹻ تست
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( د ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( من ، اندر ، و ) – جناس زاید : اندر ، در – سجع متوازن : روح ، هوش – گل ، در – موازنه
موسیقی معنوی
استعاره : گل و ریحان استعاره از صورت و موی تازه رسته بر صورت – در و مرجان استعاره از دندان و لب است .

8- 2 –  – 44- دوست چنان باید کان من است عشق نهانی چه نهان من است

قافیه
کان – نهان
 روی
ن
ردیف
ﹻ من است
دیگر حروف قافیه
ا ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی : ( نهان ) – جناس زاید : نهانی ، نهان

8- 2 – - 71 – کبر تو از عالم کبری گذشت فتنه شدن در تو ز فتوی گذشت

قافیه
کبری – فتوی
 روی
یٰ
ردیف
گذشت
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) و ( ت ) – تکرار واژه ی ( تو ) – جناس زاید و اشتقاق : از ، ز – جناس شبه اشتقاق : کبر ، کبری – فتنه ، فتوی

8- 2 – - 174 – کرد مرا عشق تو در وا هنوز کز تو دلم نیست شکیبا هنوز

قافیه
در وا – شکیبا
 روی
ا
ردیف
هنوز
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
تکرار واژه ی : ( تو )

8- 2 –  – 407 – صبحدمان مست بر آمد ز کوی زلف بشولیده و ناشسته روی

قافیه
کو ی- ناشسته روی 38
روی
ی
دیگر حروف قافیه
و ردف اصلی
اصناف قافیه
مقیّد به ردف اصلی
حدود قافیه
مترادف

9 – متقارب
متقارب به معنی نزدیک به هم و بحری است که اصل آن از تکرار فعولن حاصل می شود . این بحر از نظر تعداد غزل ها ی به کار رفته ، نهمین رتبه را داراست . تعداد غزل هایی که در این بحر سروده شده اند 3 غزل در دو وزن می باشند که 1 % از کلّ غزلیّات را تشکیل می دهند.

9 – 1 – متقارب مثمّن سالم ( فعولن فعولن فعولن فعولن )

9- 1 – 1 – 220 – به دردم به دردم که اندیشه دارم کز آن یاسمین بر تهی شد کنارم

قافیه
دارم – کنارم
 روی
ر
دیگر حروف قافیه
م وصل
اصناف قافیه
مطلق مجرّد
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( د ) و ( ر ) و ( م ) – تکرار واژه ی ( به دردم )
موسیقی معنوی
استعاره : یاسمین بر ، کنایه از یار است .

9- 1 – 2 – 392 – بدرگاه عشقت چه نامی چه ننگی بنزد جلالت چه شاهی چه شنگی

قافیه
ننگی – شنگی
روی
گ
دیگر حروف قافیه
 ن قید ، ی وصل
اصناف قافیه
مطلق به حرف قید
حدود قافیه
متواتر
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ا ) و ( ن ) – تکرار واژه ی ( چه ) – سجع مطرّ ف : عشقت ، جلالت – سجع متوازی : نامی ، شاهی – جناس لاحق : ننگی ، شنگی – موازنه
موسیقی معنوی
تضاد : نام ، ننگ

9 – 2 – متقارب مثمّن محذوف ( فعولن فعولن فعولن فعل )

9 – 2 – 1- 157 – غریبیم چون حسنت ای خوش پسر یکی از سر لطف بر ما نگر

قافیه
پسر – نگر
 روی
ر
اصناف قافیه
مقیّد مجرّد
حدود قافیه
متدارک
موسیقی درونی
واج آرایی : ( ر ) – جناس زاید : پسر ، سر
موسیقی معنوی
تشبیه

نتیجه گیری
بحر هایی را که سنایی برای سرودن غزلیّات از آن بهره جسته است ؛ متنوّع اند . به طور کلّی 9 بحر و 50 وزن مختلف در غزلیّات سنایی به چشم می خورد . ولی او بیش از همه از بحر " رمل " استفاده کرده است . در مقابل کمترین بحر به کار رفته را می توان " متقارب " نام برد . بحرها یی را که سنایی از آن ها در غزلیّات استفاده کرده است ، به ترتیب بسامد عبارتند از : 1- رمل 151 غزل و 37 % ، 2- هزج 149 غزل و 37 % ، 3- خفیف 37 غزل و 9 % ، 4- مضارع 25 غزل و 6 % ، 5- منسرح 13 غزل و 3 % ، 6- رجز 12 غزل و 3 % ، 7- مجتث 9 غزل و 2 % ، 8- سریع 8 غزل و 2 % ، 9- متقارب 3 غزل و 1 % . از میان بحرهای فوق " رمل مثمّن محذوف " که وزنش " فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن " است ، در 62 غزل به کار رفته بالاترین بسامد را دارد .
بسامد ذوبحرین یک مورد است که آن هم غزل 32 می باشدکه فقط مطلع آن دو بحری است .
زحافاتی که سنایی به کار برده است به ترتیب بسامد عبارتند از : 1- حذف 147 بار ، 2- خرب 134 بار ، 3- قصر 122 ، 4 – خبن 69 بار ، 5- کف 60 بار ، 6- قبض 55 بار ، 7 – صلم 30 بار ، 8- طی 21 بار ، 9- اسباغ 19 بار ، 10- کشف 17 بار ، 11 – وقف 10 بار ، 12- اذالت 6 بار ، 13- جدع 1 بار ، 14 – نحر 1 بار ، 15 – حذذ 1 بار .
بسامد اوزان دوری ، 30 غزل می باشد که عبارتند از: ، وزن " مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن" 9 غزل ، " مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن " 8 غزل ، " مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن " 6 غزل ، " مفتعلن فاعلان مفتعلن فاعلان " 5 غزل ، " مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن " 1 غزل ، " مفاعیلُ مفاعیلْ مفاعیلُ مفاعیلْ " 1 غزل .
اوزان اشعار ، بیش تر شفاف و جویباری است تا کدر وخیزابی ، و اوزان خیزابی آن نوعی شور و حال را القا می کند شوری که بعدها در اشعار مولانا تکامل می یابد . و این شور وحال با بیان حالات ، احساسات عارفانه و عاشقانه و عواطف تناسبی دلنشین دارد .
از نظر نوع ردیف های به کار رفته در غزلیّات تنوّع زیادی به چشم می خورد ولی " فعل " در درجه ی اوّل قرار دارد.او هم چنین از ردیف های طولانی نیز استفاده نموده است.وگاهحتّی دو جمله را در جای ردیف می نهد و از آن بهره می جوید مانند بیت : " ترا دل دادم ای دلبر شبت خوش باد من رفتم / تو دانی با دل غمخور شبت خوش باد من رفتم". تعداد غزل هایی که مردّف است 258 غزل است و 63 % از کلّ را تشکیل می دهد . و غزلیّات بدون ردیف 149 غزل و 37 % می باشد .
بسامد قافیه های مقیّد 278 و مطلق 129 مورد می باشد . بسامد حدود قافیه ها عبارت است از : مترادف 216 ، متواتر 151، متدارک 37 ، متراکب 3 ، و متکاوس وجود ندارد .
در 15 غزل از قافیه ی معموله یا جعلی استفاده کرده است که ما آن را در شمار عیوب قافیه ذکر نکرده ایم بلکه جزو قافیه های هنری به حساب آورده ایم که عبارتند از : غزل های 62 ، 69 ، 72 ، 73 ، 98 ، 212 ، 215 ، 254 ، 260 ، 265 ، 273 ، 340 ، 382 ، 387 ، 398 .
غزل های 22 ، 169 ( در مطلع متفاوت با بقیّه ی غزل هایی هستند ؛ که دارای قافیه ی درونی می باشند ) ، 75 ، 176، 275 ، 276 ، 318 ، 325 و 384 دارای قافیه ی میانی یا درونی نیز می باشند که مجموع آن ها 9 غزل است و 2% از غزل ها را شامل می شود .
46 غزل ذوقافیتین است و 59 غزل دارای حاجب می باشد.
غزل هایی که قافیه ی کناری ندارند ؛ غزل های 75 ، 176 ، 275 ، 276 می باشند که با مقایسه با ابیات دیگر آن ها این موضوع روشن می گردد . غزل های 182 و 325 نیز مصراع اوّل بیت اوّل آن ها بدون قافیه است . و غزل 310 نیز مطلع ندارد .
از دیگر مشخّات غزلیّات سنایی " تکرار " است . این تکرار به شکل های ؛ تکرار جمله ، کلمه و واج ، دیده می شود به طوری که کمتر بیتی را در میان غزلیّات می توان یافت که در آن تکرار وجود نداشته باشد .
بسامد واج آرایی 1217 ، جناس 364 و تکرار 313 مورد می باشد . از نظر موسیقی معنوی نیز که در مطلع بررسی شد ، بسامد تشبیه 94 ، تضاد 92 ، استعاره 85 ، تناسب 54 ، کنایه 42 و مجاز که 13 مورداست . که از این میان تشبیه بالاترین و مجاز کم ترین بسامد را دارد .
نمودار نتایج به دست آمده در صفحات بعد درج شده است .

جدول بحرها و اوزان کاربردی در غزلیّات سنایی به ترتیب بسامد

بحر رمل ( 151 غزل )
1
رمل مثمّن محذوف
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
62 غزل
2
رمل مثمّن مقصور
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان
41 غزل
3
رمل مسدّس محذوف
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
19 غزل
4
رمل مسدّس مقصور
فاعلاتن فاعلاتن فاعلان
13 غزل
5
رمل مثمّن مخبون محذوف سالم صدر و ابتدا
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
5 غزل
6
رمل مثمّن مخبون اصلم
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن
3 غزل
7
رمل مثمّن مخبون محذوف
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
2 غزل
8
رمل مثمّن مخبون مقصور
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلان
2 غزل
9
رمل مثمّن مقصور عروض محذوف ضرب
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان- فاعلن
1 غزل
10
رمل مثمّن مخبون مقصور عروض اصلم مسبّغ ضرب
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلان- فع لان
1 غزل
11
رمل مسدّس مخبون اصلم مسبّغ عروض مقصور ضرب
فاعلاتن فعلاتن فع لان- فعلان
1 غزل
12
رمل مسدّس مخبون محذوف
فاعلاتن فعلاتن فعلن
1 غزل

بحر هزج ( 149 غزل )
1
هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف
مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن
27 غزل
2
هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف
مفعول مفاعلن فعولن
27 غزل
3
هزج مسدّس اخرب مقبوض مقصور
مفعول مفاعلن مفاعیلْ
24 غزل
4
هزج مثمّن سالم
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
22 غزل
5
هزج مثمّن اخرب مکفوف مقصور
مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلْ
15 غزل
6
هزج مسدّس محذوف
مفاعیلن مفاعیلن فعولن
10 غزل
7
هزج مثمّن اخرب
مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن
10 غزل
8
هزج مسدّس مقصور
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلْ
5 غزل
9
هزج مسدّس اخرب مقبوض صحیح عروض و ضرب
مفعول مفاعلن مفاعیلن
4 غزل
10
هزج مثمّن مسبّغ
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلان
2 غزل
11
هزج مثمّن مکفوف مقصور
مفاعیلُ مفاعیلْ مفاعیلُ مفاعیلْ
1 غزل
12
هزج مثمّن اخرب محذوف
مفعول مفاعیلن مفعول فعولن
1 غزل
13
هزج مثمّن اخرب مقصور
مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلْ
1 غزل

خفیف ( 37 غزل )
1
خفیف مسدّس مخبون اصلم مسبّغ
فاعلاتن مفاعلن فع لان
13 غزل
2
خفیف مسدّس مخبون اصلم
فاعلاتن مفاعلن فع لن
11 غزل
3
خفیف مسدّس مخبون محذوف
فاعلاتن مفاعلن فعلن
8 غزل
4
خفیف مسدّس مخبون مقصور
فاعلاتن مفاعلن فعلان
4 غزل
5
خفیف مسدّس مخبون
فاعلاتن مفاعلن فعلاتن
1 غزل

مضارع ( 25 غزل )
1
مضارع مثمّن اخرب مکفوف مقصور
مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلان
9 غزل
2
مضارع مثمّن اخرب مکفوف محذوف
مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن
8 غزل
3
مضارع مثمّن اخرب
مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن
8 غزل

منسرح ( 13 غزل )
1
منسرح مثمّن مطوی مکشوف
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن
6 غزل
2
منسرح مثمّن مطوی موقوف
مفتعلن فاعلان مفتعلن فاعلان
5 غزل
3
منسرح مثمّن مطوی منحور
مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع
1 غزل
4
منسرح مثمّن مطوی مجدوع
مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فاع
1 غزل

رجز ( 12 غزل )
1
رجز مثمّن سالم
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
5 غزل
2
رجز مثمّن مذال
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلان
5 غزل
3
رجز مثمّن سالم عروض مذال ضرب
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن- مستفعلان
1 غزل
4
رجز مثمّن مطوی احذّ مقصور
مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاع
1 غزل

مجتث ( 9 غزل )
1
مجتث مثمّن مخبون مقصور
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلان
3 غزل
2
مجتث مثمّن مخبون اصلم مسبّغ
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لان
2 غزل
3
مجتث مثمّن مخبون محذوف
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
2 غزل
4
مجتث مثمّن مخبون اصلم
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن
1 غزل
5
مجتث مثمّن مخبون
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن
1 غزل

سریع ( 8 غزل )
1
سریع مسدّس مطوی موقوف
مفتعلن مفتعلن فاعلان
5 غزل
2
سریع مسدّس مطوی مکشوف
مفتعلن مفتعلن فاعلن
3 غزل

متقارب ( 3 غزل )
1
متقارب مثمّن سالم
فعولن فعولن فعولن فعولن
2 غزل
2
متقارب مثمّن محذوف
فعولن فعولن فعولن فعل
1 غزل

نمودار ستونی بحرها

نمودار ستونی انواع ردیف ها با توضیحات

انواع ردیف ها
1- فعل
2- ضمیر
3- ضمیر + فعل
4- حرف
5- اسم
6- حرف + اسم (نشانه ی ندا + منادا)
7- جمله
8- فعل + فعل
9- صفت
10- صفت + فعل
11- ضمیر + حرف
12- جمله + جمله
13- حرف + صفت + حرف + صفت
14- ضمیر + حرف + فعل
15- فعل + قید
16- مصدر
17- اسم + حرف + اسم

18- اسم + فعل
19- اسم + فعل + فعل
20- حرف + اسم + صفت
21- حرف+ اسم+ فعل (عبارت فعلی)
22- حرف + ضمیر
23- حرف + ضمیر + صفت + فعل
24- شبه جمله + حرف + اسم
25- شبه جمله + شبه جمله
26- شبه جمله + صفت + اسم
27- صفت + اسم + فعل
28- ضمیر + صفت + اسم
29- ضمیر + ضمیر + قید + فعل
30- فعل + حرف + فعل + جمله
31- فعل + حرف + قید
32- فعل + ضمیر + حرف
33- فعل + قید + حرف + قید
34- قید
35- مصدر + حرف + ضمیر + فعل + حرف + صفت

نمودار دایره ای درصد غزل های با ردیف ( مردّف ) و بدون ردیف

نمودار ستونی حدود قا فیه ها

منابع و مآخذ

– احمد نژاد ، کامل و کمالی اصل ، شیوا . ( 1385 ) . عروض و قافیه . تهران : آییژ .
– احمدی ، فرامرز .( 1378 ). ( بررسی اوزان ، صور خیال و مضامین دیوان سیف فرغانی(. پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی.
– ارسطو . ( 1343 ) . فن شعر . ترجمه ی عبدالحسین زرّین کوب . چاپ دوم . تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب .
– اسماعیل پناهی ، عبدالحمید . 1379 ). ( نقد بدیع سیروس شمیسا ( . کتاب ماه ادبیات . سال 4 ، شماره ی 40 .
– باطبی ، مریم .( 1385 ). ( موسیقی و وزن در غزلیّات خاقانی ، بررسی اوزان عروضی و تعیین حدود و اصناف و عیوب قافیه ( . پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی.
– بهزادی اندوهجردی ، حسین .( 1375 ). آشنایی با علم عروض و قافیه . تهران : دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی . معاونت پژوهشی .
– پرهیزی ، عبدالخالق .( 1381 ). عروض نوین فارسی . تهران : ققنوس .
– تجلیل ، جلیل .( 1384 ). عروض و قافیه .چاپ دوم . تهران : آوای نور .
– ثامنی ، جعفر .( 1379 ). عروض ساده و قافیه ی فارسی . تهران : موسسه ی فرهنگی انتشاراتی برتر .
– حافظ نیا ، محمّد رضا .( 1386 ). مقدّ مه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی . چاپ سیزدهم . تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها ( سمت ) .
– درج 3 . کتابخانه ی الکترونیکی شعر فارسی . ( 1384 ) تهران : شرکت مهر ارقام رایانه . [ CD ROM ] .
– دهخدا ، علی اکبر .( 1365 ). لغت نامه . تهران : دانشگاه تهران ، موسّسه ی دهخدا .
– ذوالفقاری ، حسن .( 1381 ). قاف غزل . تهران : نشر چشمه .
– ذوالفقاری ، محسن .( 1382 ). ( نقد موسیقی بیرونی برشعر فارسی ، تحلیل انتقادی بر موسیقی خاقانی شروانی ( . مجله ی علمی و پژوهشی دانشکده ی ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد . سال 36 ، شماره اوّل ، شماره پیاپی 140 .
– رازی ، شمس قیس .( 1360 ). المعجم فی معاییر اشعارالعجم ( تصحیح محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی با مقابله با شش نسخه ی خطّی قدیمی و تصحیح مدرّس رضوی ) . تهران : انتشارات زوّار .
– راستگو ، سید محمّد .( 1376 ). هنر سخن آرایی ، فن بدیع . کاشان : انتشارات مرسل .
– رزمجو ، حسین .( 1374 ). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی . چاپ سوم . مشهد : موسّسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی .
– رستگار فسایی ، منصور .( 1373 ). انواع شعر فارسی ، مباحثی در صورت ها و معانی شعر کهن و نو پارسی . شیراز : انتشارات نوید .
– زرقانی ، مهدی .( 1378 ). افق های شعر و اندیشه ی سنایی غزنوی ، به همراه گزیده ای از حدیقه . تهران : نشر روزگار .
– زرّین کوب، عبدالحسین .( 1353 ). نه شرقی ، نه غربی – انسانی ، مجموعه ی مقالات ، تحقیقات ، نقدها و نمایشواره ها . تهران : انتشارات امیر کبیر .
– زرّین کوب، عبدالحسین .( 1363 ). شعر بی دروغ ، شعر بی نقاب . تهران : جاویدان .
– زرّین کوب، عبدالحسین .( 1371 ). یادداشت ها و اندیشه ها – از مقالات ، نقدها و اشارات- . چاپ چهارم . تهران : انتشارات اساطیر .
– زمرّدی ، حمیرا .( 1384 ) . ( جایگاه سنایی ( . منزلگاه الکترونیکی شورای گسترش زبان فارسی . [ دسترسی 18 دی 1387].
http://www.persian-language.org/Group/Article.asp?ID=779&P=1
– سپنتا ، ساسان .( 1378 ). ( تحوّل وزن شعر فارسی و موسیقی ( . نشریه ی رودکی . سال اوّل ، شماره ی سوم .
– سنایی غزنوی ، ابوالمجد مجدودبن آدم .( 1377 ).گزیده ی حدیقه الحقیقه . گزینش و توضیح علی اصغر حلبی . چاپ دوم . تهران : انتشارات اساطیر .
– سنایی غزنوی ، ابوالمجد مجدودبن آدم .( 1385 ). دیوان . سعی و اهتمام محمّد تقی مدرّس رضوی . چاپ ششم . تهران : انتشارات سنایی .
– شفیعی کدکنی ، محمّدرضا .( 1378 ). صور خیال در شعر فارسی . تهران : آگاه .
– شفیعی کدکنی ، محمّد رضا .( 1385 ). تازیانه های سلوک ، نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی . چاپ ششم . تهران : انتشارات آگاه .
– شفیعی کدکنی ، محمّد رضا .( 1386 ). موسیقی شعر . چاپ دهم . تهران : آگاه .
– شمیسا ، سیروس. ( 1379 ). سبک شناسی شعر . چاپ پنجم.تهران : انتشارات فردوس .
– شمیسا ، سیروس . (1380 ). سیر غزل در شعر فارسی، از آغاز تا امروز .چاپ ششم . تهران : انتشارات فردوس .
– شمیسا ، سیروس . ( 1381 ). آشنایی با عروض و قافیّه . چاپ هجدهم . تهران : انتشارات فردوس .
– شمیسا ، سیروس .( 1386 الف ). بیان . چاپ دوم . تهران : نشر میترا .
– شمیسا ، سیروس . (1386 ب ). فرهنگ عروضی . چاپ چهارم . تهران : نشر علم .
– شورای گسترش زبان فارسی ، وب سایت تخصّصی .( دسترسی 18 اسفند 1387 (.
http://www.persian-language.org/Group/Talk.asp?ID=781
– صفا ، ذبیح الله .( 1341 ). گنج سخن ، شاعران بزرگ پارسی گوی و منتخب آثار آنان . تهران : انتشارات ابن سینا .
– صفا ، ذبیح الله .( 1372 ). تاریخ ادبیّات ایران . چاپ دهم . ج1 . تهران : انتشارات ققنوس .
– صهبا ، فروغ .( 1383 ). ( موسیقی بیرونی در شعر م . سرشک (محمّد رضا شفیعی کدکنی( " . فصلنامه ی علمی – پژوهشی انجمن زبان وادبیات فارسی . سال دوم ، شماره ی ششم .
– عمران پور ، محمّد رضا .( 1383 ). ( موسیقی قافیه در شعر م . سرشک ( محمّد رضا شفیعی کدکنی( " . فصلنامه ی علمی – پژوهشی انجمن زبان وادبیات فارسی . سال دوم ، شماره ی ششم .
– فتوحی ، محمود .( 1385 ). آیین نگارش مقاله ی علمی – پژوهشی . تهران : انتشارات سخن .
– فیّاض منش ، پرند . ( 1384 ). ( نگاهی دیگر به موسیقی شعر و پیوند آن با موضوع، تخیل و احساسات شاعرانه ( . دو فصلنامه ی پژوهش زبان و ادبیّات فارسی . دوره ی جدید ، شماره ی چهارم .
– کاظمی،محمّد کاظم .( 1385 ). ( غزل و اسرار ماندگاری آن ( . ماهنامه ی شعر . شماره ی 46 ویژه نامه ی غزل .
– ماهیار ، عبّاس .( 1387 ). عروض فارسی ، شیوه ی نو برای آموزش عروض و قافیه . چاپ دهم . تهران : نشر قطره .
– معین ، محمّد . ( 1371 ). فرهنگ فارسی . چاپ هشتم . تهران : انتشارات امیر کبیر .
– منتظری ، احمد .( 1383 ). ( اوزان عروضی ، حدود ، اصناف قافیه و صور خیال در دیوان محتشم کاشانی ( . پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی .
– ناتل خانلری ، پرویز .( 1234 ). ( در وزن شعر فارسی چه کار تازه ای می توان کرد؟ (. مجله ی سخن .دوره ی ششم ، شماره ی دهم . تهران : مطبوعاتی باختر .
– ناتل خانلری ، پرویز .( 1333 الف ). ( قالب شعر ( . مجله ی سخن . دوره ی پنجم ، شماره ی نهم . تهران : مطبوعاتی باختر .
– ناتل خانلری ، پرویز .( 1333 ب ) . ( موسیقی الفاظ ، انواع وزن در شعر فارسی ( . مجلّه ی سخن . دوره ی پنجم ، شماره ی پیاپی 51 . تهران : مطبوعاتی باختر .
– ناتل خانلری ، پرویز .( 1333 ج ). ( نغمه ی حروف ( . مجلّه ی سخن . دوره ی پنجم ، شماره ی 8 . تهران : مطبوعاتی باختر .
– ناتل خانلری ، پرویز .( 1345 ) . شعر و هنر . تهران : بی نا .
– ناتل خانلری ، پرویز .( 1386 ). وزن شعر فارسی . چاپ هفتم . تهران : انتشارات توس .
– نظامی عروضی سمرقندی، احمد .( 1374 ). چهار مقاله . تصحیح علّامه محمّد قزوینی . چاپ دوم . تهران : جامی .
– نیکو بخت ، ناصر .( 1383 ). ( صوت آواها و نظریه ی منشا زبان ( . فصلنامه ی علمی – پژوهشی انجمن زبان وادبیات فارسی . سال اوّل ، شماره ی سوم .
– همایی ، جلال الدّین .( 1377 ). فنون بلاغت و صناعات ادبی . چاپ چهاردهم . تهران : نشر هما .
– وحیدیان کامیار ، تقی .( 1370 ). بررسی منشا وزن شعر فارسی . مشهد : موسسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی .
– وحیدیان کامیار ، تقی .( 1372 ). ( عروض و قافیه ی علمی ( . کیهان فرهنگی . سال دهم ، شماره ی نهم ، شماره ی پیاپی 104 .
– وحیدیان کامیار ، تقی .( 1374 ). وزن و قافیه ی شعر فارسی . چاپ چهارم . تهران : مرکز نشر دانشگاهی .
– وحیدیان کامیار ، تقی .( 1375 ) . فرهنگ نام آوایی فارسی . مشهد : انتشارات دانشگاه فردوسی .

Abstract:
The present thesis under the title of "Music of Poems in Sanaei's Sonnets" aims at understanding the music of Sanaei's lyric poems. Research methodology is theoretical and is based on library sources. Research tools are books and the relevant literature. The first verse line of each sonnet has been selected for identification of the kind of music applied. Then it deals with scanning, identification of the meters and their types, and then it goes through finding their limits and possibly their defects, and through investigation of intrinsic and spiritual music of Sanaei's poems. Finally, the findings were analyzed and the conclusion was stated. Respecting the conducted studies, it was found that nine rhyming beats and fifty meters have been used by the poet. The highest frequency of the beats was dedicated to Ramal and the least frequent went to Motagharab. The Poet has used fifteen Zahaf, most of them are Hazf, and least of them are Jad'a, Nahr, and Hazaz. Most of his sonnets are of incomplete (Mozahaf) meters. The frequency of periodical meters is thirty sonnets. In terms of the kind of rhymed words used, Verb is the most frequent, although other words are prominent. The number of his rhymed word verses has the upper hand over those lacking this feature. The number of bound rhymes is also more than absolute rhymes. The limits of rhymes according to the application respectively belong to Motaradef, Motavater, Motadarek, Motarakeb, but Motakaves is lacking. In terms of spiritual music in accordance with the examined verse lines, simile, contradiction, metaphor, congruence, irony and trope have been applied that in order of frequency simile is the most frequent and trope is the least. Intrinsic music is also devoted to the application of alliteration, homonym and repetition.

Payame Noor University

Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of M.Sc
In Persian Language and Literature

Department of . Literature

Title:
"Music of Poems in Sanaei's Sonnets"

Supervisor:
Dr. Ali Askari

Advisor:
Dr. Mahdi Khademi Koulaei

By:
Masoome Hejazi.

Month , Year
March 2009
.

Payame Noor University

Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of M.Sc
In Persian Language and Literature

Department of Literature

Title:
"Music of Poems in Sanaei's Sonnets"

Supervisor:
Dr. Ali Askari

By:
Masoome Hejazi.

Month , Year
March 2009

1 -کلماتی که در جایگاه قافیه ها آمده اند و به صورت غیر ساده ( مشتق ، مرکّب و … ) به کار می روند ما در تعیین قافیه آن کلمات را به همان شکل ، ذکر کرده ایم.
1- از آن جایی که بر اساس علم زبان شناسی ﹻ یک تک واج مستقل به حساب می آید ما آن را همراه واج های دیگر جزو ردیف حساب کرده ایم .
3 – قافیه در بیت های دیگر چنین است : بازی ، تازی ، غازی ، رازی و … . بنابراین ما با توجّه به این قافیه ها حرف روی را " ی " در نظر گرفته ایم .
4 – در نسخه ی بدل مصراع اوّل این بیت چنین است : " ای سنایی جان ده و در بند کام دل نباش " به علّت نداشتن قافیه در مصراع اوّل بیت نسخه ی اصلی ما قافیه ی نسخه ی بدل را در نظر گرفته ایم .
قافیه های بیت های دیگر به ترتیب عبارتند از : پادشائی ، آشنائی ، مومیائی و … – 1
1 – یغما در مصراع اوّل نام شهری است که زیبا رویان آن معروف است و در مصراع دوم منظور غارت کردن و به غنیمت گرفتن است .
1 – مطلع این غزل به دست نیامده است . بنابراین ما قافیه ی بیت بعدی " آن " را با " کرمان " مقایسه می کنیم . بیت بعدی این است : " تیغ شرع از تارک بدخواه دین داری دریغ / شرط مردان این نباشد ای برادر آن مکن " .
8 – از جمله قافیه های بیت های دیگر می توان " آزار " ، " گرفتار " ، " زار " ، " بازار " و … را نام برد .
1 – البتّه در کلماتی چون پای ، موی ، روی خواجه نصیر طوسی معتقد به حرف روی مرکّب است . یعنی " وی " . امّا ما با توجّه به قافیه های ابیات دیگر مانند : " تسو " ، " گلو " و … روی را " و " یات دیگر مانند : شکر بار - در نظر گرفته ایم .ما با توبرد .بازار ، ی دیگر میتوان
1 – در نسخه ی بدل به جای " لاف زبان " ، " لاف کنان " آمده که مناسب تر به نظر می رسد .
11 – از قافیه های دیگر می توان ، " ابرو " ، " جادو " و … را می توان نام برد .
12 – از قافیه های دیگر می توان ، " ابرو " ، " گیسو " ، " دارو " و … را می توان نام برد .
1- البتّه این دو قافیه نسبت به قافیه های بیت های دیگر مانند : " قرار " ، " چهار " ، " کار " ، " یار " و " هزار " قافیه ی معموله و جعلی نیز می باشند زیرا که روی اصلی " یادگار " و " روزگار " به ترتیب " د " و " ز " است .
14 – قافیه ها در ابیات دیگر عبارتند از : خوش چهری ، بی مهری و … می باشد .
1- احتمال دارد که این کلمه " برفکند " باشد و به علّت اشتباه چاپی " بد فکند " نوشته شده باشد .
1 – قافیه ی برخی از ابیات دیگر عبارتند از : کو ، رو ، جو و …

17 – قافیه های دیگر در سایر ابیات عبارتند از : سودا ، بالا ، پا و …
18 – قافیه در بیت های دیگر عبارتند از : خاک پا ، سزا ، آشنا ، جفا و …
19 – قافیه در سایر ابیات عبارتند از : لن ترانی ، کاروانی ، امانی ، جاودانی ، شادمانی ، زندگانی و … بنابراین ما با توجّه به بیت های بعدی حرف روی را " ن " در نظر گرفته ایم .
– قافیه های دیگر ابیات : جایت ، جفایت ، گدایت ، قفایت و … 20
21 – قافیه های بیت های دیگر عبارتند از : دگر ، پسر ، کمر ، گهر و …
– قافیه های بیت های دیگر : آشنائیم ، توتیائیم ، کجائیم ، آسیائیم و …22
23 – قافیه های دیگر عبارتند از : بتگر ، بر ، قلندر ، در ، سر و…
1- کلمه ی " زلفین " باید به سکون آخر خوانده شود یا این که این کلمه " زلف " بوده باشد وگرنه وزن شعر خراب می شود .
– قافیه های دیگر عبارتند از : شرابخانه ، ناردانه ، آسمانه ، شادمانه و …25
26 – قافیه های بیت های دیگر چنین است : شکایت ، غایت ، کفایت ، حکایت و…
27 – قافیه های بیت های دیگر چنین است : نرگسان ، دیدگان ، جهان ، روان ، کمان ، جان و …
2- با توجّه به قافیه های بیت های دیگر مانند : دینار ، خار ، هوشیار و … حرف روی " ر " می باشد .
29- با توجّه به قافیه های دیگر ابیات حرف روی انتخاب شده است . قافیه هامانند : کدبانویی ، دارویی ، نیکویی و…
30 – با توجّه به قافیه ی بیت های بعدی حرف روی " ه " می باشد . قافیه های سایر ابیات این غزل به ترتیب عبارتند از : گناهست ، کلاهست ، راهست ، سیاهست ، تباهست .
31 – این شعر از نظر شکل ظاهری در قالب غزل نیست امّا از نظر مفهوم و معنای آن غزل است به این سبب استاد مدرّس رضوی آن را در ردیف غزل ها ذکر کرده است و ما نیز آن را از گذر همان نظر بررسی کرده ایم هر چند در تعیین قافیه و ردیف های آن با مشکل برخورد می کنیم به این دلیل که مصراع های دوم قافیه ی کناری ندارد ضمن این که ردیف نیز چنان که باید در مصراع اوّل آورده نشده است .
32 – البتّه در جایگاه قافیه ی میانی ، در مصراع دوم ، کلمه ی " زمان " آمده است که نمی توان آن را به عنوان قافیه ی میانی در نظر گرفت . امّا در ابیات دیگر این غزل سه قافیه ی میانی در هر بیت وجود دارد برای مثال قافیه های میانی بیت دوم این کلمات است : " قدم ، ظلم ، محتشم " بیت این است : " هم دیده داری هم قدم ، هم نور داری هم ظلم / در هزل وجد ای محتشم ، هم کعبه گردی هم منات " .
33 – این شعر از نظر طرز قرار گرفتن قافیه ها ، در قالب غزل نیست ولی استاد مدرّس رضوی بنابر مفهوم این شعر را در قالب غزل ذکر نموده اند . قافیه های مصراع های دوم بیت های زوج آن دارای نوعی هماهنگی و بیت های فرد آن نیز هر کدام به شکل مستقلّی دارای قافیه های میانی و کناری می باشند .
34 – این شعر از نظر طرز قرار گرفتن قافیه ها ، در قالب غزل نیست امّا از نظر مفهوم و معنای آن غزل است به این سبب استاد مدرّس رضوی آن را در ردیف غزل ها ذکر کرده است و ما نیز آن را از گذر همان نظر بررسی کرده ایم . هر چند در تعیین قافیه و ردیف های آن با مشکل برخورد می کنیم به این دلیل که با توجّه به ابیات بعدی ، بیت ها قافیه ی کناری ندارند ضمن این که ردیف مصراع اوّل بیت اوّل تغییر جایگاه داده و به جای این که آخر مصراع آورده شود در اوّل مصراع ذکر شده است . امّا همه ی بیت ها دارای قافیه ی میانی می باشند .

35 – مانند بیت قبلی : 275
36 – مصراع اوّل بیت اوّل این شعر سنایی ، فاقد قافیه می باشد . بنابراین ما قافیه ی بیت دوم " عجین " را با " نشین " مقایسه می کنیم . بیت دوم چنین است : " مشک از هلال انگیختی وز لاله عنبر بیختی / وز مه فرو آویختی کرده به چنگ اندر عجین " .
1 – وزن این بیت با دو شیوه ی تلفّظ ، دو گونه ، یعنی دو وزنی و دوبحری ( مفتعلن مفتعلن فاعلان – فاعلاتن فاعلاتن فاعلان ) ، ( سریع مسدّس مطوی موقوف – رمل مسدّس مقصور ) است امّا با توجّه به کلّ غزل وزن اصلی همان " مفتعلن مفتعلن فاعلان " است .
38 – قافیه های دیگر در سایر ابیات به ترتیب چنین است : روی ، شوی ، های و هوی ، کوی ، موی و روی . بنابراین ما با توجّه به این قافیه ها حرف روی را " ی " در نظر گرفته ایم .
—————

————————————————————

—————

————————————————————

الف

464

ی ی ی ی