موانع حقوقی وفقهی تلقیح مصنوعی در ایران

موانع حقوقی وفقهی تلقیح مصنوعی در ایران
چکیده
چندی است که علوم پزشکی توانسته به وسیله لقاح مصنوعی در تولید طفل به طبیعت کمک نماید و نقصی را که در اثر بیماری یا عوامل دیگر، مانع از تولید نسل می گردد را بر طرف سازد. این امر در اجتماع کنونی به تدریج رو به فزونی نهاده و توجه علمای ادیان و حقوقدانان را به خود جلب کرده و مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است.این مقاله با ماهیتی توصیفی و دیدی تحلیلی و تطبیقی به صورت مطالعهی کتابخانهای سعی بر این دارد که مساله تلقیح مصنوعی از جهات مختلف بررسی و نظرات و احکام حقوقی و فقهی مطرح شده در این مورد بیان گردد و در نهایت به جمع بندی و نتیجه گیری از موضوع دست یابد.
واژگان کلیدی؛ تلقیح مصنوعی،لقاح،نطفه، نسب، طفل
1-مقدمه و بیان مسالًه
امید به بقا و ادامه نسل برای انسانها فطری است. این امر در حقیقت یک نوع کمال برای او محسوب میشود. امروزه پیشرفتهای علمی سبب شده است که بسته شدن نطفه انسان و دیگر حیوانها، از غیر راه شناخته شده (آمیزش) امکان پذیر گردد؛ لقاح مصنوعی یعنی لقاح خارج از رحم، یا تولید انسان بیرون از رحم، بدون آمیزش مشروع یا نامشروع و همچنین تولید درون رحمی انسان، از طریق کاشتن یا تلقیح، از مسائل نوخاستهای است که به اقتضای پیشرفت زمان و دگرگونیهای علمی مطرح شده است(میرهاشمی، 1384، 1).
چندی است که علم پزشکی توانسته به وسیله لقاح مصنوعی در تولید طفل به طبیعت کمک نماید و نقصی را که دراثر بیماری یا عوامل دیگر مانع از تولید نسل مگردد را بر طرف سازد.این امر در اجتماع کنونی به تدریج رو به فزونی نهاده وتوجه علمای ادیان وحقوقدانان را به خود جلب کرده و مورد بحث وگفتگو قرار گرفت.(امامی/1378)
با توجه به اینکه حدود 15% زوجین به بیماری ناباروری مبتلا هستند، پزشکان برای ارضای حس طبیعی فرزند خواهی این عده به تجویز روشهایی روی آوروه انده که بعضا مداخله اخلاق را ضروری نموده است.از ترکیب طب واخلاق زیستی یا بیواتیک به وجود آمده که یکی از عمده بحث های آن تلقیح مصنوعی است و این نوع تلقیح به عنوان یکی از طرق اثبات نسب مطرح است.تلقیح مصنوعی در انسان _که از دو قرن پیش که برای اولین بار توسط جان هانتل جراح معروف انگلیسی انجام گرفت موضوع بحث های فراوانی واقع شده و انواع مختلفی دارد که عمدتا از طریق گرفتن قطره ای از ماده حیاتی مرد و داخل نمودن آن با سرنگ مخصوص در رحم زن صورت می پذریرد.این کار در فرض عمده قابل تصور است:فرض ورود منی مرد در رحم زوجه ی شرعی خود که البته چنانچه به وجه شرعی منی مرد گرفته شود ،از نظر همه فقها بلااشکال است و فرض دوم باروری با نطفه غیر است.(دیانی ،چاپ 1387).
2- مبانی نظری
– تلقیح مصنوعی
تلقیح مصنوعی در لغت به معنای باردار کردن و لقاخ به معنای باردار شدن و تلقیح مصنوعی در اصطلاح عبارت
است از اینکه زن را با وسائل مصنوعی و بدون اینکه نزدیکی صورت گیرد ابستن کنند.(صفایی/ 1376).
تلقیح مصنوعی که بحث آن در اینجا میآید دونوع است:تلقیح مصنوعی هومولوگ(artificialnseminution with husband semen aihتلقیح مصنوعی هترولوگ(artificial lnseminution with a donorscmen).
تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر:
گاهی اتفاق می افتد با وجود اینکه مرد از نظر جسمی سالم است به این معنی که قادر است اسپرماتوزئد در بدن خود تولید کند و این مواد تولید شده قدرت بارور نمودن زن را دارد اما نباید عللی نظیر ابتلاء مرد به مرض عننو یا انزال سریع درمرد یا به علت نواقص موجوددرآلت تناسلی مرد و یا عیوب درساختمان مهبل یا زهدان زن حامل شدن ویا درحالت طبیعی و از طریق مواقعه امکانپذیر نمی باشد که در این صورت به کمک دانش پزشکی وسائل مصنوعی اسپرماتوزئید ازشوهرگرفته و با آماده سازی آن در موقعیت مناسب به زن تلقیح می گردد بنابراین در این تلقیح مواد یغیر از اسپرماتوزئید شوهر ماده اصلی و سازنده باشد وجود ندارد و فقط اسپرم شوهر باتخمک زن با وسائل مصنوعی ترکیب وجنین به وجود می آید.(صمدیاهری،چاپاول 1382).

تلقیح مصنوعی با اسپرم بیگانه:
ممکن است نطفه شوهر قدرت بارورکردن تخمک زوجه را نداشته باشد با این عبارت که گاهی اتفاق می افتدکه اصلا اسپرماتوزئید یا ماده حیاتی باروری درنطفه مرد وجودندارد و دستگاه سازنده اسپرم شوهر دارای معایب و نواقصی است که نمی تواند اسپرم بسازد و یا اسپرم ناقص و ناتوان ایجاد میکند . که در این صورت نیز چنین اسپرمی قدرت بارورکردن تخمک زن را ندارد در هر صورتی که باشد اصطلاحا گفته می شود که مرد عقیم است در نتیحه عقیم بودن مرد لقاح مصنوعی با نطفه شوهر بی حاصل است ونتیجه مطلوب بدست نمی آیدکه دراین صورت ممکن است ازاسپرم مرد بی گانه برای لقاح مصنوعی و بارورکردن زن استفاده شود.(صمدیاهری،چاپ 1382).
3- سیر تاریخی تلقیح مصنوعی:
تلقیح مصنوعی ابتدا در حیوانات اهلی وبه منظور اصلاح نژاد و یا تکثیر نسل به کار گرفته شد.در آغاز این کار را یکی از دانشمندان المانی به نامlubwing jacabiدر سال 1756میلادی بر روی ماهی ها انجام داد.چند سال بعد spalanzani کشیش و دانشمند ایتالیایی تلقیح را روی سگها ازمایش کرد و نتیجه مثبت گرفت.در اواخر قرن 19 دانشمند دیگری به نام elielvaاز روسیه تلقیح مصنوعی به حیوانات چهار پا را عملی کرد که این روش فعلا نیز مورد استفاده قرار می گیرد.(علوی قزوینی/سیدع/1380/جاول/ص 180).
به دنبال آزمایشات موفقیت آمیز تلقیح مصنوعی در حیوانات این روش بر روی انسان نیز تجربه شد.از جمله کشورهایی که این روش را بر روی انسان عملی کرد فرانسه و انگلستان بود.می توان مدعی شد در سال 1914 موضوع تلقیح مصنوعی کاملا توجه اندیشمندان و پزشکان را به عنوان یک مسئله مهم و کارآمد به خود مشغول داشت.دکتر جامیسون پزشک انگلیسی مقیم مصر اطلاع یافت در میان بومیان روشی برای معالجه زنان عقیم وجود دارد.
داستان چنین بود که بومیان پشمی افسون شده را به نطفه مرد آغشته کرده در اختیار زنان قرار می داده اند چون پشم آلوده بوده به همراه خود مواد بیماری زا را با خود انتقال میداد لذا زنانی که از توان جسمانی لازم برخوردار نبودند جان خویش را در آرزوی فرزند از دست می دادند.دکتر جامیسون پس از پایان جنگ جهانی اول به انگلستان بازگشت و درصدد آن برآمد تا روش بومیان را به نحو عملی به کار گیرد.وی در مواردی به واسطه ی ناتواتی منی شوهر از نطفه مردان بیگانه بهره گرفت.(همان)با پیشرفت علم و استفاده از تکنیک های برتر،نخستین نوزاد آزمایشگاهی به نام لوئز براون در سال 1987 در لندن با تلاش دلتر استپتو و همکارانش به دنیا آمد.(رمضان زاده 1377).
در ایران در سال 1367 مر کز درمان ناباروری در دانشگاه علوم پزشکی یزد با همکاری مرکز (art)دانشگاه (ushcl) آلمان.برای اولین بار راه اندازی شد وپس از موسسات درمانی تحقیقات متعدد در مراکز دولتی و خصوصی راه اندازی شد و هم اکنون مشغول فعالت و ارائه خدمات درمانی می باشند.با توجه به امکاناتی که در مراکز فوق تخصصی فراهم شده است ایران کاملا از نظر درمان ناباروری مجهز و تواناست و تمامی روش های خارج رحمی در کشور قابل اجرا می باشد و پیشرفت های که در در مان های ناباروی حاصل شده،به شیعه بودن ایرانیان و موافقت علمای شیعه با درمان های نوین باروری و با توجه به اینکه هزینه درمان در ایران نیز نسبت به سایر کشورها ارزانتر است،به قطب این گونه درمان ها در خاور میانه مبدل شده است.(حمد الهی،روشن،چاپ 1392).
در حقوق اسلام تلقیح مصنوعی به ترتیبی که امروزه از جهت علمی و عملی مطرح است سابقه ندارد بنابراین مثلا تلقیح مصنوعی را در اصول و ضوابط اسلامی و در اخبار و احادیث صدر اسلام نمی توان یافت و مستندی در تایید و رد آن ارائه کرد ولی در زمینه حامل شدن زن از طریق مساحقه و هم جنس بازی زنان از یکدیگر از طریق تماس اعضای تناسلی زنها که در عمل باعث حامل شدن زن مورد مساحقه می شده و همچنین در زمینه عملی ناشی از تفخیذ که سبب حامل شدن زن می گردید مصادیق و احکامی را می توان ارائه کرد که با تلقیح مصنوعی مشابهت دارد.(صمدی اهری،چاپ1382).
4-تلقیح مصنوعی با نطفه غیر شوهر نظر از فقها:
– لقاح مصنوعی با نطفه شوهرازدیگاه فقها:
تلقیح مصنوعی با نطفه شوهر،امروزه مشکل حقوقی وشرعی نداردواز لحاظ نسب و آثار وتبعات متفرعبرآن مشکل ایجاد نمی کند.بچهای که بدین ترتیب پدید می آید متعلق به زن و شوهر است و همه آثار مربوط به نسب صحیح بر آن بار می شود.
امام(ره)این مطلب را در تحریرالوسیله بدین عبارت بیان کرده اند:تلقیح نطفه مرد به زوجه اش بدون اشکال جایزاست،اگرچه احتراز از حصول مقدمات حرام،واجب است مثل اینکه تلقیح کننده بیگانه باشد یا تلقیح مستلزم نگاه کردن به آنچه که نظر به آن جایز نیست،شود.(الموسوی الخمینی،بیتا،ج4،ص 471).
مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی مستفاد از ادله شرعیه،نطفه در رحم حلیله خود قراربگیرد جایزاست و اولاد ملحق به مرد و حلیله است و توارث از طرفین ثابت است.(امامی،چاپ 1349)
آیت الله شیخ یوسف صانعی:بارورنمودن مصنوعی زن به نطفه شوهر جایز است، البته باید از مقدمات حرام پرهیز شود، مثل آنکه تلقیح کننده نامحرم نباشد.(صانعی،1378).
حضرت آیت الله محمد مومن در زمینه تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر به حلیت آن نظردارد.(صمدیاهری،چاپ 1382). حضرت آیت الله محمدیزدی در زمینه باروری های مصنوعی و حکم فقهیآن تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر راجایزمی داند.(همو).
– لقاح مصنوعی با نطفه مرد اجنبی از دیدگاه فقها
حکم تلقیح نطفه مرد اجنبی به نطفه زن چه حکمی دارد؟
اکثریت فقها تلقح مصنوعی با اسپرم بیگانه را جایز نمی داندد. رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای فرمود:این عمل فی نفسه اشکال ندارد و باید از لمس و نظر حرام اجتناب شود.(محمد زاده،1375).
علامه جعفری نیز با عنایت به مجموع ابواب فقه که اهمیت فوق العاده ی عرض و ارحام زنان را با اشکال مختلف مطرح می نماید انتقال نطفه رحم بیگانه به رحم بیگانه (تولید نسل بدون رابطه زوجیت) را ممنوع می داند.(جعفری،1377).
آیت الله میلانی نیز فرموده است:از ظواهر آیات و روایات درباره ی لقاح اختیاری(مصنوعی)چیزی به نظر نرسیده است،از لحن الخطاب و ذوق فقهی می توان گفت که یقیننا جایز نیست.(امامی،1349).
نظریه علامه شلتوت از علمای بنام و معروف اسلام در مصر در خصوص تلقیح مصنوعی چنان اظهار عقیده کرده:ان التلقیح الصناعی افظع جزما من التبنی:یعنی تلقیح مصنوعی به طور مسلم از فرزند خواندگی پست تر است.(صمدی اهری،چاپ1382)
مرحوم آیت الله بروجردی در زمینه تلقیح مصنوعی چنین اظهار عقیده فرموده:آنچه از مفاهیم ادله و بعضی از مناطیق آنها مستفاد می شود این است که تلقیح مصنوعی منی مرد اجنبی بر مرئه اجنبیه خواه دارای زوج باشد یا نباشد حرام است.(صمدی اهری،چاپ 1382).
آیت الله محمد فاضل لنکرانی در سوال شماره 2878چنین پاسخ می دهد:اجاره دادن یا اجاره رحم برای تلقیح نطفه چه حکمی دارد؟فرموده اند اجاره صحیح نیست و تلقیح نطفه مرد در رحم زن اجنبیه شرعا جایز نیست.(لنکرانی،1379)
5-لقاح مصنوعی از منظر حقوق و حقوقدانان:
جمهوری اسلامی ایران با تدوین قانون نحوه ی اهدای جنین به زو جین نابارور قانونی را در پنج ماده به تصویب رسانده که تنها یک روش از روش های موجود را به تصریح تجویز کرده است.این قانون در مقایسه با قوانین مشابه در سایر کشورها به ویژه فرانسه نواقص و کاستی های بسیاری را داراست.(سایت).
دکتر کاتوزیان معتقد در تلقیح مصنوعی رابطه زوجیت بین زن و مردی که پدر و مادر او محسوب می شوند،جود دارد و طفل نیز از ترکیب نطفه های این دو ایجاد شده است.(کاتوزیان،1382).
اکثر حقوقدانان با لقاح مصنوعی ناشی از اسپرم شوهر مخالفت ندارند و یا کمتر نسبت به آن انتقاد کرده اند هر چند که لقاح مصنوعی را عمل منطقی ندانسته و اعتقاد دارند دستکاری در طبیعت چندان روا نیست مگر در موارد اضطراری و از باب عسر و حرج.(امامی و صفایی چاپ 89)
آقای دکتر سید حسن معتقد است که طفل متولد از لقاح مصنوعی با منی شوهر طفل قانونی است و نزدیکی یا مقاربت بین زن و شوهر تاثیری در نسب قنونی ندارد.( امامی ،حقوق مدنی ).
کنگره های بین المللی چنین اظهار نظر کرده اند. کنگره حقوقدانان اروپای شمالی که در سال 1951 تشکیل شد در زمینه لقاح مصنوعی به توافق نرسید و نتوانست قطعنامه ای صادر نماید.انجمن آمریکایی مطاله نازایی آتلانتیک سیتی در سال 1955 با 79 رای موافق در برابر 8 رای مخالف اعلام که تلقیح مصنوعی در مورد زن و شوهرهای بدون شوهر و اولاد با پاره ای شرایط روانی و پزشکی،موافق اخلاق و قابل پذیرش است.(امامی و صفایی،چاپ1379).
در مورد تلقیح مصنوعی و اطفال ناشی از آن با اسپرم شوهر در قوانین کشورهای اسلامی تا جایی که بررسی شده مقررات خاصی مشاهده نگردید. با توجه به مقررات موجود در این کشورهای اسلامی ملاحظه می گردد که این احکام ناظر به طریقه متعارف و معمولی ایجاد حمل است و منظور مقنن این نیست که چنانچه نطفه طفلی در اثر تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر و یا در اثر تفخیذ زن و شوهر منعقد گردد ملحق به شوهر نباشد زیرا طفل از ترکیب اسپرم شوهر و تخمک زن به وجود آمده است و با وجود رابطه زوجیت،اقدام غیرقانونی انجام نشده است تا نسب حاصل از این طریق،نامشروع باشد.(صمدی اهری،چاپ1382).
در روسیه با اصلاح قانون خانواده در سال 1968 این امر قانونی شد.در استرالیا با اصلاح قانون خانواده مصوب 1984 این امر قانونی شد ولی همسر زن عنوان پدر را نمی گیرد و بچه از نظر قانون بدون پدر تلقی می گردد.(نایب زاده،1380).
6- تلقیح مصنوعی از دیدگاه عرف:
عرف و عادت،نوعی قواعد حقوقی هستند که در راستای زندگی اجتماعی انسان به وجود آمده اند،بدون آنکه اشخاص یا مقامات صلاحیدار حاکمه در ایجاد آن دخالت و تاثیری داشته باشند و این قواعد به منزله مصالح اولیه ساختمان حقوق هر قوم و ملتی محسوب بوده و امروز هم مکمل قوانین کشورها به شمار می آید.(حمد الهی،روشن،1388).
عرف و عادت به عنوان یکی از منابع حقوق تکمیل قوانین بوده و قانون در بسیاری موارد در مواد قانونی به عرف استناد جسته و در حقیقت عادات و احساسات جامعه اغلب متاثر از معتقدات مذهبی حاکم بر جامعه می باشد.(همو)
تلقیح مصنوعی از دیدگاه قرآن و روایات:
اگر تلقیح مصنوعی به وسیله تزریق نطفه شوهر به همسر او صورت گیرد عملی است مشروع و جایز.
در صورتی که تلقیح به وسیله تزریق نطفه مرد اجنبی به رحم زن صورت گیرد شرعا حرام است. ودر اینجا محل بحث است.
از دیدگاه قرآن:
1-قل للمومنات یغضضن من ابصارهن یحفظن فروجهن:ای رسول ما زنان مومن را بگو تا چشم ها و فروج و اندامشان را محفوظ دارند.(نور،31).
2-حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم و اخواتکم و عماتکم و خالاتکم و بنات الاخت و بنات الاخت و امهاتکم اللاتی ارضعنکم و اخواتکم من الرضاعه و امهات نسائکم و ربائبکم اللاتی فی حجورکم من نسائکم اللاتی دخلتم بین فان لم تکونوا دخلتم بین فلا جناح علیکم و حلایل ابنائکم الذین من اصلابکم و ان تجمعوا بین الاختین الا ما قد سلف ان الله کان غفورا رحیما:حرام شد برای شما ازدواج با مادر و دختر و خواهر و عمه وخاله و دختر برادر و دختر خواهر و مادران رضاعی و خواهران رضاعی و مادر زن و دختران زن که در دامن شما تربیت شده اند. اگر با زن مباشرت کرده باشید و اگر دخول با زن نکرده اید باکی نیست که ازدواج کنید و نیز حرام شد زن و فرزندان صلبی و نیز حرام شد جمع میان دو خواهر مگر آنچه پیش از این انجام داده اند.براستی خداوند آمورزنده و مهربان است.(نساء،23).
3-و الذین هم لفروجهم حافظون(5)الا علی ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین(6)فمن ابتغی ورا ذالک فاولئک هم العادون(7).و آنانکه فروج و اندامشان را از عمل حرام نگاه می دارند،مگر بر جفتهاشان یا کنیزان ملکی
متصرفی آنها که هیچ گونه ملامتی بر آنها نیست،و کسی غیر این زنان حلال را به مباشرت طلبد البته ستمکار و متعدی خواهد بود.
از دیدگاه روایات:
حرمت باروری با نطفع مرد بیگانه ،نزد اکثر فقها پذیرفته شده است.فقها به روایت های چندی برای استباط چنین حکمی استناد میکنند.
1-روایت علی بن سالم از امام صادق(ع):ان اشد الناس عذابا یوما القیامه رجل اقر نطفه فی رحم محرم علیه:همانا شدیدترین عذاب در روز قیامت برای کسی است که نطفه اش را در رحم زنی که بر صاحب آن نطفه حرام است بریزد.
2-روایت اسحاق بن عمار از امام صادق (ع):قلت لابی عبدالله علیه سلام:الزنا شر او شرب الخمر؟و کیف صار فی شرب الخمر ثمانون و فی الزنا ماه؟فقال:یا اسحاق الحد واحد ولکن زید هذا لتضییه النطفه و لوضعه ایاها فی غیر موضعه الذی امره الله عزوجل.
اسحاق به عمار میگوید:به امام صادق(ع)عرض کردم که زنا بدتر است یا شرب خمر و چرا حد شرب هشتاد تازیانه و حد زنا صد تازیانه قرار داده شده؟امام(ع)فرمود:ای اسحاق حد هر دو یکسان است،ولی چون زنا موجب می شود که نطفه ضایع گردیده و در غیر جایگاهی که خداوند امر فرموده،قرار گیرد،حد آن زیادتر شده است.
3-اتی النبی(ص) اعرابی فقال یا رسول الله(ص) اوصیتی، فقال:احفظ ما بین رجلیک:مردی بادیه نشین نزد پیامبر(ص)آمد و گفت یا رسول الله (ص) مرا اندرز ده، فرمود: دامن نگهدار.(الحر،العاملی 1390).
یافته های پژوهش
در مورد مساله لقاح مصنوعی افراط و تفریط وجود دارد؛ عده ای حتی تلقیح مصنوعی اسپرم مرد را به همسر قانونی خود با وسایل پزشکی مجاز نمی دانند برخی تمام انواع آن را مجاز اعلام می کنند. حتی مراجعه زن به بانک هایی که نطفه مردان و زنانی را نگهداری می کنند و گرفتن و کاشتن نطفه مرد را در رحم زن مجاز میدانند با اینکه صاحب نطفه معلوم نیست و بچهای که بدین ترتیب متولد میشود، نه با این زن و شوهر او نسب دارد چرا که از اسپرم و تخمک آنها نشات نگرفته، و نه پدر و مادر طبیعی او معلوم است چرا که دهنده نطفه معلوم و مشخص نیست. در نتیجه دیگر طهارت نسل و جلوگیری از اختلاط انساب، مفهومی پیدا نمی کند(ملک زاده، 1387، 12).
در کل هنوز قوانین کامل و بدون نقصی در زمینه لقاح مصنوعی و آثار حقوقی آن در قوانین موضوع کشور ما موجود نیست که تلاش بسیاری در این زمینه لازم می باشد. در این جهت اقداماتی نیز صورت گرفته که از جمله گزارش کمیسیون بهداشت و درمان به مجلس ششم با موضوع طرح نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور است که هنوز منتج به نتیجه خاص و قطعی نشده است. از آنجا که کلیات این طرح در مجلس شورای اسلامی تصویب شده اما در شورای نگهبان رد شد(طهماسبی، 1383، 38).
به نظر میرسد ابعاد مساله از نظر فقهی و حقوقی و تاثیرات اجتماعی و حتی علمی هنوز به طور صحیح و کامل تشریح نشده است. متخصصان روشهای نوین ناباروری باید روشهای مختلف قابل عمل را کاملاً باز و تبیین نمایند. اثرات ژنتیکی روشهای گوناگون تلقیح اسپرم و تخمک نیز باید بررسی شود و احیاناً آثار اجتماعی این نوع زاد و ولدها و رواج آن نیز مورد بررسی قرار گیرد تا آنگاه فقها با تکیه بر این دانستهها و تشخیص های موضوعی و یا توجه به مبانی فقهی در مورد نسب و آثار و احکام آن و نه صرفاً به استناد زنا محسوب نشدن اصل عمل، حکم فقهی را بیان نموده و قانونگذار بر اساس احکام روشن فقهی حدود و ضوابط آن را دقیقاً مشخص نماید.
منابع
1- القران الکریم
2- الحر،العاملی،محمد بن الحسن،وساذل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه،بیروت،دار احیاء التراث العربی،1390
3- الموسوی الخمینی،روح الله،تحریر الوسیله،قم،موسسه مطبوعاتی دارالعلم
4- امامی ،اسد الله،صفایی،حسین،حقوق خانواده،نشر دادگستر،چاپ سوم،1379
5- امامی،اسد الله،مطالعه تطبیقی نسب در حقوق ایران و فرانسه،چاپ اول 1349
6- امامی، سید حسن،حقوق مدنی،انتشارات کتابفروشی اسلامیه،چاپ سیزدهم 1378
7- امامی،سید حسن،حقوق مدنی،جلد پنجم،چاپ هیجدهم
8- جعفری،محمد تقی،رسائل فقهی،نشر کرامت،چاپ اول،1377
9- حمد الهی،عاصف،روشن،محمد،بررسی تطبیقی فقهی و حقوقی قرارداد استفاده از رحم جایگزین،انتشارات مجد، چاپ دوم1392
10- دیابتی،عبد الرسول،حقوق خانواده،نشر میزان،چاپ اول 1387
11- رمضان زاده،1377،به نقل از مقاله وضعیت حقوقی طفل متولد از لقاح مصنوعی،محمد روشن،فصل نامه خانواده پژوهی،سال اول،شماره2،تابستان1384
12- صمدی اهری،محمد هاشم،نسب ناشی از لقاح مصنوعی در حقوق ایران و اسلام،کتابخانه گنج دانش،چاپ اول 1382
13- صانعی،یوسف،استفتائات پزشکی، چاپ سوم 1378
14- طهماسبی، هستی،( 1383)، بررسی حقوقی باروری مصنوعی در ایران، گزارش، شماره 154
15- علوی قزوینی،ع،مجموعه مقالات روش های نوین تولید مثل انسانی،تهران،1380
16- فاضل موحدی لنگرانی،محمد،جامع المسائل،نشر امیر کبیر13796
17- کاتوزیان،ناصر،حقوق خانواده،چاپ1382
18- محمد زاده،1375،به نقل از مقاله تلقیح مصنوعی فقهی-حقوقی و موافقان و مخالفان آن،سرور میر هاشمی،پژوهشگاه علوم انسانی،مطالعات فرهنگی پرتال جامع علوم انسانی
19- ملک زاده، فهیمه،(1386)، بررسی مساله لقاح مصنوعی با رویکرد فقهی ـ حقوقی، ندای صادق، شماره 48
20- میرهاشمی، سرور،(1383)، تلقیح مصنوعی در اندیشه فقهی ـ حقوقی و موافقان و مخالفان آن، ندای صادق، شماره 36
21- نایب زاده، عباس،به نقل از مقاله وضعیت حقوقی طفل متولد از لقاح مصنوعی،محمد روشن،فصل نامه خانواده پژوهی،سال اول،شماره2،تابستان1384،
22- http:mehr khane.com/fa/news