آداب زمان خروج
1- تعیین زمان خروج
دقت در زمان خروج به قصد سفر یکی از فاکتورهای مهم می باشد. شخص مسافر باید در برنامه ریزی خود برای مسافرت زمان مناسبی را برای سفرش برگزیند. اگر به قرآن کریم رجوع کنیم که قرآن کریم به نقش زمان توجه خاصی دارد که این را از قسم های متعدد قرآن به زمان، می توان متوجه شد. مانند قسم به شب "واللیل"1 قسم به روز "والضحی"2 و قسم به عصر "والعصر"3 که این گونه آیات اهمیت و نقش زمان رابه طور کلی نشان می دهد. خداوند در سوره سبا می فرماید: "سیروا فیها لَیالِیَ واَیَاماً"4 "شبها و روزها در این آبادیها سفر کیند" در این آیه کلمه "لیالی" اختصاصا درکنار "ایاما" به معنی روزها ذکر شده است و شاید نشان از توجه ویژه قرآن کریم به سفر درشب باشد در سوره اسراء نیز خداوند به سفر در شب اشاره می کند و می فرماید : "سُبحانَ الَّذی اسری بِعَبْدِه لَیلاً"5 "منزه است آنکه بنده خودش را شبانه حرکت داد" همچنین در آیه دیگری به مسیر در شب اشاره شده است: "فَاَسْرِ بِاَهلِکَ بقطِعٍ مِنَ الّیلِ"6 "کسان خود را در پاره ای از شب حرکت بده" 7 با استناد به این آیات اهمیت زمان در سفر به خصوص سفر شبانه مشخص میِ شود.
در روایات نیز برای زمان خروج آدابی بیان شده است مثلا سفر در روزهای خاصی از هفته یا ماه توصیه و یا نهی شده است وهمچنین به سیر در ساعاتی از شبانه روز مخصوصا شب سفارش شده است. در روایتی آمده که حضرت رسول صل الله علیه وآله فرموده است: "علیکم بالسیر باللیل فانَّ الارض تطوی باللیل" 8 بر شما باد که به هنگام شب سفر کنید زیرا که زمین در شب در نوردیده می شود. نزدیک به همین حدیث نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده است.9 احتمالا سفارش به سیر در شب به خاطر خصوصیاتی است که شب نسبت به روز دارد، مثل سکون و آرامش در شب- تاریکی هوا (که سبب دور شدن از دید دشمن می شود مخصوصا در جنگ ها) و نیز مساعد بودن هوا نسبت به روز.
با توجه به روایات، سفر در بعضی روزها مثل شنبه، سه شنبه و پنج شنبه، خوب است، و در روزهای دوشنبه چهارشنبه وجمعه مخصوصا قبل از ظهر خوب نیست.10 (مسافرت قبل ازظهر روز جمعه شاید به علت ضایع شدن نماز جمعه مورد نهی واقع شده است.) و همچنین روزهای سوم، پنجم، سیزدهم وشانزدهم، بیست و یکم و بیست و چهارم هر ماه را نحس دانسته اند.11 حال این سوال مطرح می شود که اگر انسان در شرایطی قرار گیرد که لازم باشد در یکی از این روزها سفر کند، در این صورت تکلیف چیست؟ در این باره روایتی وارد شده که بر حسب آن شخصی از امام صادق علیه السلام می پرسد: آیا سفر در روزهای مکروه مانند چهارشنبه و غیر آن کراهت دارد؟ امام فرمود: سفرت را با صدقه آغاز کن و هر وقت قصد کنی راهی سفر شو……12
2- آغاز سفر با دعا وصدقه
بهتر است که شخص مسافر سفر خود را با دعا واستمداد از یاری خداوندمتعال شروع کند تا حضور پرقدرت خداوند لایزال را در تمام مراحل سفر احساس کند.
بر اساس آیات قرآن کریم ونیز روایات به جا مانده از ائمه معصومین علیهم السلام، دعا و مناجات هنگام سفر جایگاه رفیعی دارد. در این مورد می توان به دعای اصحاب کهف در آن هنگام که به غار پناه می بردند اشاره کرد که گفتند: "رَبَّنا و ءاتِنا مِن لَدُنکَ رَحَمهً وَهَیّ ءلَنا مِن امرنا رَشَداً" 13 (پروردگارا ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن و راه نجاتی برای ما فراهم ساز)
ونیز آن هنگام که حضرت موسی علیه السلام به فرمان خداوند مامور شد که به سوی فرعون برود و او را به پرستش خدای یگانه دعوت کند چنین دعا فرمودند که: " رَبِّ اشرَح لی صَدری وَ یَسّرلی اَمری واحلُل عُقَدهً مِن لِسانی یَفقَهوا قَولی" 14 پروردگارا سینه ام را گشاده کن و کارم را برایم آسان گردان و گره از زبانم بگشای تا سخنان مرا بفهمند. و در جای دیگر قرآن می فرماید بعد از سوار شدن بر مرکب نعمت پروردگارتان را متذکر شوید و بگویید "سُبْحانَ الذی سَخَّرَ لَنا هذا وما کُنّا لَهُ مُقرِنینَ" 15 در روایت نیز به استحباب دعا هنگام مسافرت اشاره شده است در روایت است که امام صادق علیه السلام چون آهنگ سفر می کرد می فرمود: "اللهم خَلَّ سَبیلَنا و احسن تسییرنا و اعظم عافیتنا"
خدایا راه ما را امن و وبی مانع گردان وسهولت زندگی و توفیقمان درامور را کامل ساز وعافیتمان را عظیم فرمای16 در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: هرگاه (خواستی) از منزلت بیرون بروی بگو "بِسمِ الله توکلتُ علی اللهِ، لا حولَ ولا قوهَ الاّ باللهِ اللهم انی اَسئلکَ خیرَ ما خرجت له و اعوذبک من شرّ ماخرجت له اللهم اوسع عَلیَّ من فضلِکَ و اتمم عَلیَّ نعمتک واستعملنی فی طاعتک واجَعل رغَبتی فیما عِندک و توفنی علی ملتک و مِلهِ رَسولک صلی الله علیه و آله"17 صدقه دادن نیز در زمان مسافرت مورد تاکید آیات است و قرآن کریم نیز در روایات متعدد انسانها را به تصدق وانفال دعوت می کند مانند: "اَن تَصَدَّقوا خَیرٌلکم"18
با توجه به روایات می توان برداشت کرد که تاثیر صدقه آنقدر زیاد است که باعث می شود نحوست روزهای خاص از بین برود و رفع بلا شود. چنانچه از امام صادق علیه السلام نقل است: "تَصَدَّقَ و اخرُج ایَّ یومٍ شِئت"19 صدقه بده وهر روز که می خواهی سفرکن.
3- مشایعت مسافر
طبیعتا سفر با ترک وطن، دوستان، خانواده و … همراه است و هر چند که این سفر کوتاه مدت باشد، باز هم مسافر از اینکه دیار خود را ترک می :ند و ازخانواده خویشانش جدا می شود، دلتنگ و نگران است.
یکی از آداب خوب از گذشته تا امروز اینست که مسافران توسط خانواده، دوستان و اقوام تا محل سوار شدن بر مرکب یا تا قسمتی از راه بدرقه می شوند. این همراهی باعث دلگرمی شده ومحبت و دوستی بین مسافران و مشایعت کنندگان را چند برابر می کند.
از روایات نقل شده نیز می توان به اهتمام اهل بیت به این موضوع پی برد. از امام صادق علیه السلام و او از پدرش امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: " بدرستیکه علی علیه السلام در سفری به یک نفر ذمی همراه بود او گفت : تو به کجا می روی؟ فرمود : به کوفه: چون راه ایشان جدا می شد علی علیه السلام با او به راه افتاد، ذمی گفت: راه خود را ترک کردی تومی گفتی که به کوفه می روی! فرمود: می دانم، گفت: پس چرا با من آمدی؟ فرمود اندکی بدرقه کردن و همراه شدن با رفیق راه از خوبی مصاحب است. و پیغمبر به ما چنین فرمان داده مرد ذمی گفت: آیا چنین گفته؟ امام فرمود: آری، ذمی گفت: این است وجز این نیست پیروی کرده او را هر کس پیروی کرده برای کارهای بزرگوارانه او بوده و من گواهی می دهم که بردین توهستم. ذمی با امام برگشت و چون او را شناخت . مسلمان شد.20 در سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز مشایعت مسافران وجود دارد. در روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله چون با مومنین وداع می کرد می فرمود: خدا تقوی را توشه راهتان سازد و به سوی هر خیر رهبری کند وهر حاجتی که دارید بر آورد و دین ودنیاتان را سالم بدارد و شما را به سوی خویشان و دوستان سالم بازگرداند."21
آداب حین سفر
1- انتخاب رهبر
انسجام و نظم وهماهنگی یک گروه رابطه تنگاتنگی باچگونگی مدیریت و سرپرستی آن گروه دارد، هر قدر رهبر سنجیده تر عمل کند، عملکرد افراد نیز با نظم و برنامه ریزی بیشتر همراه خواهد بود. در نتیجه رضایت افراد بیشتر شده راندمان کار بالا می رود و رسیدن به هدف سهل الوصول تر به نظر می رسد.
از جمله اقداماتی که درحین سفر باید بدان پرداخته شود انتخاب رهبری لایق است که بتواند سرپرستی گروه مسافران را به عهده بگیرد.
احساس نیاز به رهبر در سفر آن هنگام خودنمایی می کند که مشکلات خود را نشان دهند. در این موقع طبیعی است که هر کس نظر خود را بهترین نظر دانسته وانتظار دارد همان اعمال شود ولی حضور رهبری دانا باعث می شود این مسائل به وجود نیاید. با وجود رهبر مشکل به شور گذاشته می شود و در نهایت تصمیمی اتخاذ می شود که تا حد امکان مورد توافق همگان باشد.
در داستانها و قصص قرآنی نیز نقش سرپرست در سفر به خوبی نشان داده شده که می توان برخی ویژگی های رهبر را در آنها مشاهده کرد. به عنوان مثال در سفر حضرت خضر و موسی علیهما السلام که به طور اجمالی قرآنی به داستان آنها می پردازد آمده است:
"قال لَه موسی هَل اَتَّبِعُکَ علی اَن تُعَلِّمَنِ ممّا عُلّمتَ رُشداً" موسی به او گفت: "آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه به رشد وصلاح است به من بیاموزی؟"22
دراین داستان حضرت موسی علیه السلام با کسب اجازه از حضرت خضر علیه السلام همسفر او می شود تا به آنچه به حضر رسیده است برسد. اما گویی حضرت خضر علیه السلام در این سفر نقشی بالاتر از یک همسفر دارد چرا که به او می گوید "قالَ فَاِنِ اتَّبَعَتَنی فَلا تَسئَلنی عَن شَیءٍ حتی اُحدِثَ لَکَ مِنهُ ذِکراً"23"پس اگر می خواهی به دنبال من بیایی از هیچ چیز مپرس تا خودم آن را برای تو بازگو کنم."
چنانچه از ترجمه آیه بر می آید این است که حضرت خضر علیه السلام غیر از نقش هم سفری، نقش سرپرست رانیز داشته است تا آن جا که به او می گوید تا وقتی خود سخن نگفته است در مورد چیزی سوال نکند و ضمنا، نقش یک استاد وراهنما را برای حضرت موسی علیه السلام دارد.
مثال دیگر اینکه: در سفر پر اضطراب بنی اسرائیل که به خاطر فرار از دشمنی فرعون وسپاهیانش صورت گرفت نقش سرپرستی حضرت موسی علیه السلام قابل توجه است، مخصوصا آن هنگام که فرعونیان به تعقیب بنی اسرائیل پرداختند وبه اندازه ای به آنها نزدیک شدند که هر دو گروه همدیگر را مشاهده می کردند. ترس ووحشتی سراپای بنی اسرائیل را گرفت و با ناامیدی گفتند: "اِنّا مُدرَکون"24 "ما در چنگان فرعونیان گرفتارشدیم" ، ولی حضرت موسی علیه السلام با اطمینان به خداوند به آنها دلداری داده، فرمود: "کلاّ اِنَّ مَعِیَ رَبّی سَیَهدین"25 "چنین نیست یقینا پروردگارم با من است، به زودی مرا هدایت خواهد کرد."
با توجه به این داستان می توان گفت یکی از ویژگی های مهم سرپرست این است که شجاع باشد و از مشکلات نهراسد و در امور به خداوند توکل کند.
در روایت نیز به لزوم سرپرست در سفر پرداخته شده است که به یک مورد آن اشاره می شود. معاویه بن عمار گفت امام جعفرعلیه السلام فرمود تو با گروهی همسفرخواهی شد، هرگز به ایشان نگویی اینجا فرود آئید و آنجا فرود نیائید زیرا در میان ایشان کسانی هست که تو را کفایت کند.26 درباب انتخاب رهبر به یک مورد قرآنی دیگر اشاره می کنیم و بحث پایان را می دهیم.
در داستان حضرت یوسف علیه السلام و ماجرای دزدی بنیامین، آنجا که حضرت به برادرانش گفت به دیار خود برگردید و بنامین اینجا بماند. آنها مجادله کردند و چون نتیجه نگرفتند از قصر بیرون رفتند و پس از مشورت، بزرگ آنان دستور داد که:27 "فَلَن اَبَرحَ الارضَ … اِرجِعو الی اَبیکم فَقولو یا ابانا اِنَّ ابنَکَ سَرَقَ وما شَهِدنا الاّ بما عَلمِنا وَ ماکُنّا للغَیبِ حافِظینَ" 28 من از این سرزمین حرکت نمی کنم … شما به سوی پدرتان بازگردید و بگویید: پدر، پسرت دزدی کرد، و ما جز به آنچه می دانستیم گواهی ندادیم، ما از غیب آگاه نبودیم.)
این نحوه اتخاز تصمیم از سوی برادر بزرگ، این فکر را تداعی می کند که وی به خاطر احساس مسئولیت نسبت به برادرانش که همسفرانش محسوب می شدند، و نیز به عنوان سرپرست گروه، در همان سرزمین ماند تا تکلیف برادرش که به جرم سرقت بازداشت شده بود روشن شود.
درآخر بعضی از ضرورت های انتخاب رهبر را نام می بریم:
1- اثبات هماهنگی و نظم درکارها در طول سفر
2- اتخاذ تصمیم درست
3- حل مشکلات احتمالی
4- کشف توانایی افراد و سپردن کارها به آنها
2-اخلاق در طول سفر
در سفراست که انسان کمالات اخلاقی و یا احیانا رذایل اخلاقی خود رانشان می دهد، چون شخص مسافر در سفر نمی تواند ملکات اخلاقی خود را پنهان کند و در برخوردها و فراز و نشیب های سفر بالاخره درون و باطن خود را ظاهر می سازد. اگر چنانچه دارای خلق کریم باشد درسفر نیز طبعا همان گونه خواهد بود و برعکس اگر بد خلق و عصبانی مزاج باشد نیز شخصیت او در سفر شناخته خواهد شد. به عبارت دیگر سفر به فعلیت رسانیدن ملکات نفسانی انسان است.
قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت بشر، رهنمود های اخلاقی فراوان و بی نظیری دراد که انسان مومن ابتدا باید آنها را بپذیرد و سپس متخلق به این صفات و آداب نیکو باشد. به عنوان مثال در قرآن آمده است:
"تعاوَنوا عَلَی البِرَّ و التَّقوی" 29 "و در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید"
"اِعدِلوا هواَقَربُ لِلتقَّوَی" 30 " عدالت کنید که پرهیزکاری نزدیک تر است"
"و اذحُیّیتم بِتَحیَّهٍ فَحَیّوا باَحسَنِ منها" 31 "هرگاه به شما تحیت گویند، پاسخ آن را بهتر از آن بدهید)
این آیات نمونه های آیات قرآنی هستند که در مسافرت بیشتر نمود می کنند و جلوه ویژه دارند. تعاون وهمکاری ویاری رساندن به همسفران، رعایت عدالت، معاشرت نیکوو… همه از جمله صفات نیکویی هستند، که شایسته است انسان چه هنگام سفر و چه غیر آن متخلق به آنهاباشد. در مسافرت شاید بیشتر از زندگی روزمره، مجال آزمایش برای نفس انسان پیش بیاید، که آیا می تواند مجری این قوانین الهی باشد یا نه؟
در باب اخلاق سفر روایاتی از اهل بیت علیهم السلام رسیده است.
از اخلاق شریفه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که وقتی با اصحاب در سفر بود خواستند گوسفندی بکشند. یکی گفت: کشتن گوسفند بامن. دیگری گفت: کندن پوست آن با من و دیگری گفت: پختن آن با من. حضرت فرمود: جمع کردن هیزم با من، گفتند: یا رسول الله، این کار را ما خواهیم کرد شما زحمت نکشید، فرمود: می دانم شما این کار را خواهید کرد لکن من خوشم نمی آید از شما امتیازی پیدا کنم زیرا که حقتعالی کراهت دارد که ببیند بنده خود را که فضیلت داده خودش را به رفقایش.32
درباره امام زین العابدین علیه السلام نیز روایت کرده اند که ایشان سفرنمی کرد مگر با اشخاصی که آن حضرت را نشناسند، برای آنکه حضرت در راه همراهانشان را در کارها یاری می کردند و هر گاه ایشان را می شناختند اجازه نمی دادند که کاری بکنند.33
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: "کسیکه مومن مسافری را یاری کند، خدا هفتاد وسه گره اندوه و مشکل را از کار او می گشاید و در دنیا و آخرت او را از هم و غم پناه می دهد و در آن روز که نفس مردم قطع می شود (آنجا که مردم گرفتار نفسهای خویشند، اندوه عظیم او را برطرف می سازد"34
آداب رسیدن به مقصد
1- به جای آوردن شکر
چه زیبا و شایسته است که انسان مسافر بعد از رسیدن به مقصد به خاطر اینکه به سلامت رسیده و از خطرات راه درامان بوده است. خدایتعالی را شکر کند.
شکر وسپاس گزاری شیوه بزرگان و کریمان است. و بسیار کمند که حق شکر را به جای آورند. به تصریح قرآن کریم که می فرماید: "اِعَلموا آلَ داوودَ شُکراً و قَلیلٌ مِن عِبادِیَ الشَّکورُ"35 "ای آن داوود! با شکر به جا آورید، ولی عده کمی از بندگان من شکر گذارند"
و نیز در جای جای قرآن کریم این عبارت به چشم می خورد: " لَعلَّکم تَشکرونَ"36 "لَعَلَّهُم تشکرونَ"37، "واُشکرو لِله اِن کنتم اِیّاهُ تَعبدونَ"38
اصولا شکر در مقابل کلمه کفر قرار دارد زیرا کفر به معنی پوشاندن و نعمت را ناسپاسی کردن است.39 و اگر شکر خداوند به جای آورده نشود در حقیقت همان کفران نعمت است. ما در سفر به مواهب و نعمتهایی از جانب خداوند نایل می شویم که باید شکر آنها را به جای آوریم که:"لَئن شَکَرتم لَاَزیدنَّکم و لَئن کَفَرتم لَشدید"40 اگر انسان شکر مواهب الهی را به جای آورد خداوند نعمتهای ارزانی داشته شده را فزونی می بخشد و همانطور که خود وعده کرده به زودی پاداش شاکران را خواهد داد: "سَنَجزِی الشّاکرین"41 بزرگان دین نیز به شکر خداوند مخصوصا موقع رسیدن به مقصد، توصیه هایی بیان کرده اند. لقمان در وصیت به فرزندش چنین می گوید: "و اذا نَزَلتِ فَصَلّ رکعتَینِ قبل اَن تجلس" رکعت نماز بگذار"
2- انتخاب مکان مناسب:
از جمله اقداماتی که بعد از رسیدن به مقصد باید انجام شود انتخاب مکان مناسب برای اقامت است. بعضی از شرایط مکان خوب اینست که انسان در آن از سرما، گرما، حیوانات درنده و… در امان باشد. ویژگی یک مکان خوب از نظر قرآن کریم اینست که مبارک و پر برکت باشد. خداوند در قرآن کریم به حضرت نوح علیه السلام می فرماید وقتی که به کشتی سوار شدی بگو: "ربّ اَنزِلنی مُنزَلاً مبارکاً وَانتَ خیرُ المُنزلین"42"پروردگارا! ما را در منزلگاهی پربرکت فرود آر و تو بهترین فرود آورندگانی" همانطور که قبلا ذکر شد، در خصوص انتخاب مکان مناسب باید دقت شود مکان امنیت کافی داشته باشد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرموده است: "ایّاکم التَعریس علی ظَهْرِ الطریق و بطون الاودیه فانها مدارج السِّباع و مَاوی الحیات" زینهار از فرود آمدن برای استراحت آخر شب در وسط راه و درون دره ها، زیرا که آن اماکن، جای آمد و شد درندگان، و ماوای مارانست.43
در وصیت لقمان به فرزندش درباره انتخاب مکان خوب برای فرود آمدن چنین آمده است: "و اذا اَردتُم النزول فَعلیکم من بقاعِ الارض باحسنِها لَوْناً، اَلْیَنِها تُربهً واکثرها عُشباً"
"و چون قصد فرود آمدن کنید بکوشید تا ازقطعات زمین قطعه ای انتخاب کنید که رنگش زیباتر و خاکش نرمتر و گیاهانش فراوانتر باشد.44
نتیجه:
خطاب آیات قرآن کریم به همه انسانها در تمامی زمانها می باشد. وهدف تمامی این آیات هدایت بخشی وانسان سازی است که آیات سیر نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد.
بر این اساس اگر انسانها به فرامین ودستورات آیات الهی از جمله آیات سیر گوش جان بسپارند وبدان جامه عمل بپوشانند، بدون شک سعادت ورستگاری خود وجامعه خویش را تضمین نموده اند. کوتاهی عمر بشر این مجال را از وی سلب کرده که بتواند همه مسایل را شخصا تجربه کند و با علم و بصیرت روش مناسب ودرست را اتخاذ کرده در زندگی خود به کار بندد.
ذکر قصص و داستانها و پرداختن به تاریخ ملل و اقوام پیشین و بیان سرانجام کار نیک وبد آنها، آیینه ایست که انسان عاقل در پرتو آن اعمال وکردار خود را خواهد دید. و علم و تجربه ناشی از این مطالعات و تدبرات است که عمر او را به بلندای تاریخ زندگی بشر طولانی خواهد ساخت. در سودمندی کسب تجربه همین بس که از جمله عوامل مهم رسیدن به سعادت دنیوی واخروی بوده و در سختیها و چالشهای روزگار یار و همدم انسان می باشد. تاکید آیات سیر و، دعوت انسانها به پرداختن به سرگذشت ملتهای پیشین اهمیت این مساله را برای همه روشن می کند که سعادت و شقاوت بشر بازتابی از اعمال و رفتار خود انسان است و هرکس می تواند آینده ای خوب یا بد را به اختیار برای خود ترسیم کند.
فهرست منابعی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است.
1- قرآن کریم- با ترجمه آیت الله مکارم شیرازی- چاپخانه بزرگ قرآن کریم-قم 1380- چاپ اول- قطع جیبی
2- اصول کافی- یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی- متوفی سنه 328/329 ه- ترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی- انتشارات علمیه اسلامیه- تهران- بی تا.
3- پیام قرآن – تفسیر نمونه موضوعی- آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان- ناشر دارلکتب الاسلامیه- تهران 1377 ه.ش-چاپ ششم
4- ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن- ابوالقاسم حسین بن فضل معروف به راغب اصفهانی- متوفی 502 ، مترجم سید غلامرضاخسروی حسینی – انتشارات مرتضوی- تهران زمستان 75-چاپ دوم.
5- تفسیر نمونه- مولف ناصر مکارم شیرازی و همکاران- انتشارات دارالکتاب الاسلامیه-تهران 1376 ه.ش-چاپ شانزدهم
6- ترجمه و تفسیر المیزان – علامه طباطبایی- متوفی 1369 ه.ش- ترجمه محمد رضا صالحی کرمانی وسید محمد خامنه – بنیاد علمی وفکری علامه طباطبایی- با همکاری نشر فرهنگی رجا و موسسه انتشارات امیرکبیر- تهران1364 – چاپ دوم
7- ترجمه و تفسیر مجمع البیان – امین الاسلام شیخ ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی- متوفی 548 ه. مترجم ابراهیم میرباقری- انتشارات فراهانی – تهارن 1350 چاپ اول
8- ترجمه ومتن من لایحضره الفقیه – شیخ صدوق – ابن بابویه ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین قمی- متوفی 381 ه.- مترجم صدربلاغی- نشر صدوق تهران اسفند 1368- چاپ اول
9- ترجمه میزان الحکمه- محمد محمدی ری شهری- مترجم حمیدرضا شیخی- انتشارات دارالحدیث قم 1377- چاپ اول
10- جامعه و تاریخ- مقدمه ای برجهان بینی اسلامی- مرتضی مطهری- انتشارات صدرا-بیتا- شماره 5
11- الحیاه- محمدرضا الحکیمی- محمد الحکیمی- علی الحکیمی- دفتر نشر فرهنگ اسلامی – تهران 1367 ه.ش چاپ پنجم
12- ره رستگاری- دکتر علی غضنفری- انتشارات لاهیجی- قم 1382 ه.ش- چاپ اول
13- راز آفرینش انسان – کرسی موریسن- مترجم محمد سعیدی- انتشارات فرانکلین- سال 1345
14- زندگانی حضرت محمد، خاتم النبیین- تاریخ انبیاء . سید هاشم رسولی محلاتی – انتشارات علمیه اسلامیه-1336
15- فرهنگ عربی- فارسی لاروس- مترجم سید حمید طبیبیان – انتشارات امیرکبیر- تهران 1377- چاپ نهم
16- فرهنگ عربی- فارس منجد الطلاب- مترجم محمد بندرریگی- انتشارات اسلامی- چاپ 1369
17- فروغ ابدیت- جعفر سبحانی- نشر دانش اسلامی. چاپ خانه دفتر تبلیغات اسلامی قم- اردیبهشت 1370
18- فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام- جعفر سبحانی- نشر مشعر-بی جا-1381 – چاپ سیزدهم
19- فصلنامه بینات- صاحب امتیاز موسسه معارف اسلامی امام رضا (ع) – قم سال یازدهم- شماره 2 تابستان 1383
20- فصلنامه پژوهشهای قرآنی- چاپ ونشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم- بهار وتابستان 1376 – شماره10-9
21- قاموس قرآن – سید علی اکبر قرشی- انتشارات دارالکتاب اسلامیه- چاپ 1353
22- قصص یا داستانهای شگفت انگیز قرآن مجید گردآوردنده حاج علی آقا قاضی زاهدی گلپایگانی- کتابفروشی اسلامیه بی تا
23- قصص القرآن یا تاریخ انبیا از آدم تا خاتم النبیین – سید هاشم رسولی محلاتی- انتشارات علمیه اسلامیه بی تا
24-کارنامه دانشوران ایران واسلام- شناخت نهج البلاغه- تلخیص و بازنویسی مباحثی از نهج البلاغه امام علی علیه السلام- به کوشش سید محمد مهدی جعفری- ناشرموسسه فرهنگی اهل قلم- زمستان 1381 -چاپ اول شماره 53
25-کلیات مفاتیح الجنان- ثقه المحدئین مرحوم حاج شیخ عباس قمی- متوفی 1359 ه. مترجم استاد کمره ای – نشر موسسه انتشارات نبوی – زمستان 1381- قطع جیبی- چاپ دوم.
26- لسان العرب- لامام العلامه ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی المصری- دار بیروت- للطباعه و النشر بیروت- 1410 ه. 1990م.
27- لغت نامه دهخدا- علی اکبر دهخدا- چاپ سیروس- تهران تیرماه 1339 – شماره مسلسل 54
28- المعجم الفهرس القرآن الکریم- موسسه انصاریان للطباعه والنشر- قم – بی تا.
29- میزان الحکمه- محمد محمدی ری شهری – نشر مکتب الاعلام الاسلامی- قم 1363- چاپ اول
30- محبوب القلوب – قطب الدین اشکوری – ترجمه سید احمد اردکانی- انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران بهار 1380- چاپ اول
31- مبانی انسان شناسی در قرآن – عبدالله نصری – ناشر موسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی – چاپ اول
32- معجم مفردات الفاظ قرآن- ابوالقاسم حسین بن فضل معروف به راغب اصفهانی- متوفی 502 ه. انتشارات مرتضوی – بی جا-1376 – چاپ دوم
33- المعجم الوسیط – دکتر ابراهیم انیس- دکتر عبدالعلیم منتصر- عطیه الصوالحی- محمد خلف الله احمد. دفتر نشر فرهنگ اسلامی- تهران 1374 ه.ش- چاپ پنجم.
34- نهج البلاغه امام علی (علیه السلام) – ترجمه محمد دشتی- ناشر موعود اسلام- بوشهر- تابستان 1381- چاپ سوم
35- وسائل الشیعه الی التحصیل الشریعه- تالیف محمد بن الحسن الحرالعاملی- المتوفی فی سته 1104 ه. اعنی بتصحیحه و تحقیقه و تزییله الفاضل المحقق الاغا المیرزا عبدالرحیم الربانی دار حیاء التراث العربی- بیروت – لبنان بیتا
36- واژه های قرآن- ترجمه فارسی قرآن -محمد رضایی- انتشارات مفید – تهران 1381 – چاپ اول
37- همزیستی و معاشرت در اسلام- استاد سید علی کمالی- انتشارات اسوه- تهران 1371 ه.ش- چاپ اول
38- هجرت کریمه – بررسی دوران امام رضا و علل هجرت حضرت معصومه (س) فرزانه نیکو برش- انتشارات فجر ولایت – قم- آذر 1381 – چاپ اول
والسلام
دوشنبه 30 خردادماه 1384 – 13/ جمادی الاول 1426 مصادف با شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها.
1 لیل/1
2 ضحی/1
3 عصر/1
4 سبا/18
5 اسراء/1
6 هود/11 ( این فرمان توسط فرشتگان عذاب به حضرت لوط (ع) ابلاغ شد.)
7 واژه های قرآنی ص223
8ترجمه و متن من لایحضر الفقیه 3/134 وسایل الشیعه 5/264
9 ترجمه و متن من لایحضر الفقیه 3/134 وسایل الشیعه5/264
10 کلیات مفاتیح الجنان ص 539
11 همان ص 539
12 ترجمه متن من لایحضر الفقیه 3/138 وسایل الشیعه 5/272
13 کهف/10
14 طه 25 تا 28
15 زخرف /13
16 ترجمه ومتن من لا یحضره الفقیه 3/142 – وسایل الشیعه 5/280
2اصول کافی یعقوب بن اسحاق اللکلینی الرازی- متوفی فی سنه 328/329 ه- ترجمه و شرح سید هاشم رسولی- انتشارات اسلامیه- بی تا- جلد 4 ص 319 – وسایل شیعه 5/278
18 بقره /280
19 ترجمه ومتن من لا یحضره الفقیه 3/138 وسایل الشیعه 5/272
20 همزیستی و معاشرت در اسلام -ص82
21 ترجمه و متن من لایحضره الفقیه 3/149
22 کهف /66
23 کهف 70
24 شعراء /61
25 شعرا/62
26همزیستی و معاشرت در اسلام ص 548
27 تفسیر نمونه چاپ هجدهم تهران 1378 جلد دهم-ص48 -قصص یا داستانهای شگفت انگیز قرآن مجید گرآوردنده حاج علی آقا قاضی زاهدی گلپایگانی کتابفروشی اسلامیه بی تا، ص 319
28 یوسف (ع) /80و81
29 مائده /2
30 مائده/8
31 نساء /86
32 کلیات مفاتیح الجنان ص 544
33 همان
34 ترجمه و متن من لا یحضره الفقیه 17313
35 سبا /13
36 آل عمران 123
37 ابراهیم /37
38 بقره /172
39 واژه های قرآن ص508
40 ابراهیم /7
41 آل عمران 145
42 مومنون /29
43 ترجمه و متن لایحضر الفقیه 3/175
44 همان ص179
—————
————————————————————
—————
————————————————————
19
97