مبانی نظری و پیشینه پژوهش وسواس فکری عملی و ادغام فکر و عمل TAF

1-2 اختلال وسواس فکری – عملی 15
1-1-2 پدیدارشناسی اختلال وسواس فکری – عملی 15
1-1-1-2 ملاک های تشخیصی 16
2-1-1-2 مطالعات شیوع شناختی 17
3-1-1-2 سیر و پیش آگهی 19
4-1-1-2 الگوی علائم 19
2-1-2 رویکردهای شناختی به اختلال وسواس فکری – عملی 22
1-2-1-2 دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس 23
2-2-1-2 دیدگاه شناختی راچمن درباره OCD 25
3-1-2 مفهوم ادغام فکر و عمل (TAF) 27
1-3-1-2 ارتباط ادغام فکر و عمل و وسواس فکری – عملی 28
4-1-2 حوزه های اصلی شناخت های مرتبط با وسواس فکری – عملی 30
1-4-1-2 مسئولیت پذیری افراطی 33
2-4-1-2 اهمیت افکار 35
3-4-1-2 اهمیت کنترل افکار 38
4-4-1-2 کمال گرایی 41
5-4-1-2 ارزیابی بیش از حد تهدید 45
6-4-1-2 ناتوانی در تحمّل عدم قطعیّت 47
2-2 رابطه میان مذهب و اختلال وسواس فکری – عملی 49
1-2-2 پژوهش هایی که نشان دهنده رابطه مثبت بین مذهب و OCD هستند 49
2-2-2 پژوهش هایی که حاکی از عدم وجود رابطه میان OCD و مذهب هستند 53
3-2-2 دلایل احتمالی ناهماهنگی های موجود در ادبیات پژوهشی در خصوص ارتباط مذهب و OCD 55
3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی 56
1-3-2 شیوع شناسی 57
2-3-2 پدیدارشناسی وسواس مذهبی – اخلاقی 58
3-3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی در اسلام 60
4-3-2 تفاوت رفتار مذهبی سالم با وسواس مذهبی – اخلاقی 61
5-3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی و نشانه های وسواس فکری – عملی 63
6-3-2 وسواس مذهبی ـ اخلاقی و حوزهٔ شناخت های مرتبط با وسواس فکری – عملی 66
1-6-3-2 دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس 66
2-6-3-2 دیدگاه اخلاقی سازی روزین 67
3-6-3-2 دیدگاه شناختی راچمن 69
4-6-3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی و سبک های شناختی مرتبط با وسواس فکری – عملی: ادبیات پژوهشی 71
4-2 نتیجه گیری

1-2 اختلال وسواس فکری عملی
1-1-2 پدیدارشناسی اختلال وسواس فکری – عملی
اختلال وسواس فکری – عملی یکی از انواع اختلالات اضطرابی است که با وجود فکر وسواسی یا عمل وسواسی تعریف می شود. افکار وسواسی عبارتند از افکار، تکانه ها یا تصاویر ذهنی تکراری و مقاوم که زمانی در طول اختلال برای شخص مزاحم و نامتناسب شمرده می شوند و اضطراب و ناراحتی بارز به وجود می آورند. آنها فقط نگرانی های ساده در مورد مصرف مسائل زندگی واقعی نیستند و شخص می کوشد آنها را نادیده بگیرد، از ذهن خود کنار بزند یا آنها را با فکر یا عملی دیگر خنثی نماید. اعمال وسواسی عبارتند از رفتارها (مثل شستن دست ها و وارسی) و اعمال ذهنی (دعا و شمارش) تکراری که شخص احساس می کند در پاسخ به افکار وسواسی یا مطابقت با اصولی که فرد ناگزیر از انجام دقیق آنهاست، مجبور است انجام دهد. اعمال وسواسی برای خنثی سازی یا پیشگیری از ناراحتی یا وقوع یک اتفاق یا رویداد ترسناک طرح ریزی می شوند. با این حال این اعمال رابطه ای واقع گرایانه با آنچه قرار است خنثی شده یا از آن پیشگیری شوند ندارند یا آشکارا افراطی هستند.
افکار وسواسی و اعمال وسواسی همیشه همراه با یکدیگر ظاهر نمی شوند. 50 درصد از مبتلایان به اختلال وسواسی تنها دارای اعمال وسواسی (بدون افکار وسواسی)، و 32 درصد آنها تنها دارای افکار وسواسی (بدون اعمال وسواسی) می باشند (ولکووتیز1 وهمکاران، 2000، به نقل از راچمن2، 2002). بروز این وسواس ها خارج از اراده فرد است و اضطراب زیادی را موجب می شود.
آن دسته از افراد مبتلا که نسبت به اختلال خود بینش دارند و آن را بیمارگونه و تحمیلی می نامند، اصطلاحا مبتلایان به نوع تیپیک3 OCD نامیده می شوند. در واقع، بینش به بیماری یکی از ملاک های اصلی تشخیص OCD شمرده می شود (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2000). این بیماران معمولا به اختلالات شخصیت مبتلا نیستند، از عملکرد اجتماعی نسبتا خوبی برخوردارند و انگیزه بالایی برای درمان شدن دارند. بر خلاف این گروه، مبتلایان به نوع آتیپیک OCD 4 نسبت به اختلال خود بینش اندکی دارند و آن را بیمارگونه نمی دانند. از دیگر ویژگی های این گروه، ابتلا به اختلالات شخصیتی، اختلال عمده در کارکردهای اجتماعی و انگیزه پایین برای درمان شدن است (یاریورا – توبیاس5 و نظیر اغلو6، 1997).
1-1-1-2 ملاک های تشخیصی
بر اساس چهارمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM – IV- TR)، ملاک های تشخیصی برای اختلال وسواس فکری – عملی به شرح زیر است (به نقل از سادوک7 و سادوک8،2007):
-A وجود فکر وسواسی (obsession) یا عمل وسواسی (compulsion): فکر وسواسی، بطوری که با (1)، (2)، (3) و (4) تعیین می شوند:
(1) افکار، تکانه ها، یا تصاویر ذهنی تکراری و مقاوم که زمانی در طول اختلال برای شخص، مزاحم و نامتناسب شمرده می شوند و اضطراب و ناراحتی بارز به وجود می آورند.
(2) افکار، تکانه ها و تصاویر ذهنی فقط نگرانی ساده در مورد مسائل زندگی واقعی نمی باشند.
(3) شخص می کوشد این افکار یا تکانه ها را نادیده گرفته یا از ذهن خود کنار بزند یا آنها را با عمل یا فکری دیگر خنثی نماید.
(4) شخص واقف است که افکار، تکانه ها، یا تصاویر ذهنی وسواسی حاصل خود او هستند (و مثل "تزریق افکار" از خارج تحمیل نمی شوند).
اعمال وسواسی، بطوری که با (1) و (2) تعیین می شوند:
1) رفتارها (مثل شستن دست ها، منظم کردن و وارسی) و اعمال ذهنی (مثل دعا، شمارش، تکرار کلمات به آرامی) تکراری که شخص احساس می کند در پاسخ به افکار وسواسی، یا مطابقت با اصولی که فرد ناگزیر از انجام دقیق آنها است، مجبور است آنها را انجام دهد.
2) رفتارها یا اعمال ذهنی برای خنثی سازی یا پیشگیری از ناراحتی یا وقوع یک اتفا یا رویداد ترسناک طرح ریزی می شود؛ معهذا این رفتارها یا اعمال ذهنی رابطه ای واقعگرایانه با آنچه قرار داشت خنثی شده یا پیشگیری شود ندارد، یا آشکارا افراطی هستند.
-B زمانی در طول اختلال، شخص به افراطی یا غیرمنطقی بودن افکار و اعمال وسواسی وقوف پیدا کرده است. توجه: این موضوع در مورد کودکان ممکن است صدق نکند.
-C افکار و اعمال وسواسی ناراحتی شدید ایجاد می کنند؛ وقت گیر هستند (بیش از یک ساعت در روز وقت می گیرند)؛ یا بطور قابل ملاحظه در برنامه های معمول، عملکرد شغلی، یا فعالیت های اجتماعی و روابط با دیگران تداخل می نمایند.
-D اگر یک اختلال محور I دیگر وجود داشته باشد، محتوی افکار و اعمال وسواسی محدود به آن نیست (مثل اشتغال ذهنی با غذا در اختلال خوردن، کندن مو در تریکوتیلومانیا، نگرانی در مورد ظاهر در اختلال بدریختی بدن؛ اشتغال ذهنی با داروها در اختلال مصرف مواد؛ اشتغال ذهنی با ابتلاء به یک بیماری جدی در خودبیمارانگاری؛ اشتغال ذهنی ذهنی با انگیزه ها و تخیلات جنسی در زمینه یک پارافیلیا، یا نشخوار ذهنی با احساس گناه در صورت وجود اختلال افسردگی اساسی).
-E ناشی از تاثیر مستقیم یک ماده (مثل داروهای نسخه شده یا مورد سوء مصرف) یا یک اختلال طبی عمومی نمی باشد.
مشخص نمایید، با بینش ضعیف: اگر، در قسمت عمده دوره اخیر، شخص افراطی یا غیر منطقی بودن افکار و اعمال وسواسی را تشخیص نمی دهد.
2-1-1-2 مطالعات شیوع شناختی
ارقام گزارش شده در مورد میزان شیوع اختلال وسواس فکرس – عملی بسیار متفاوتند. از علل این ناهمگونی می توان به جمعیت های مورد مطالعه با ویژگی های متفاوت و روش های پژوهش و ابزارهای سنجش ناهمسان اشاره کرد.
مطالعاتی که در بین سال های 1997 تا 2004 و با استفاده از ابزار مصاحبه تشخیصی ترکیبی بین المللی9 انجام شده اند، میزان شیوع اختلال وسواس فکری – عملی را 4 درصد تا 1/3 درصد گزارش نموده اند، در حالی که بررسی های انجام شده با استفاده از مقیاس اختلال عاطفی و اسکیزوفرنی10، این رقم را بر اساس ملاک های DSM-III 7 درصد و بر اساس ملاک های DSM-III، 8/1 درصد گزارش نموده اند (فونته نله11، مندلویز12، و ورسیانی13، 2006).
بر طبق DSM-IV شیوع این اختلال در طول عمر و در جمعیت کلی 3 تا 2 درصد است. برخی پژوهشگران تخمین می زنند که میزان شیوع اختلال وسواس فکری – عملی در جمعیت بالینی به حدود 10 درصد می رسد (سادوک و سادوک،2007). در ایران، شیوع این اختلال در جمعیت کلی 8/1 درصد تخمین زده شده است (شمس و همکاران، 1386).
افراد به طور متوسط در سن 20 سالگی به اختلال وسواس فکری مبتلا می شوند، اگرچه سن شروع در مردان کمی پایین تر (حدود 19 سال) از زنان (حدود 22 سال) است. شروع علائم پس از 35 سالگی شیوع کمتری دارد و 15درصد موارد را در برمی گیرد در حالی که دو سوم بیماران شروع علائم خود را پیش از 25 سالگی تجربه می کنند (سادوک و سادوک،2007).
سابقه چهل ساله مطالعات شیوع شناختی حاکی از آن است که در بزرگسالان، میزان شیوع این اختلال در میان مردان و زنان یکسان است (نظیر اغلو، یاریورا – توبیاس و لملی14 و همکاران، 1994؛ به نقل از نظیر اغلو و یاریورا – توبیاس، 1997). با این حال در جمعیت ایرانی، میزان شیوع در دو جنس متفاوت بوده و 7درصد در مردان و 8/2 درصد در زنان گزارش شده است (شمس و همکاران، 1386). در این خصوص، بررسی های بیشتر در جمعیت ایرانی، الزامی است.
به طور کلی، تعداد مبتلایان به اختلال وسواس فکری – عملی در میان افراد مجرد بیشتر از متعهلان است، که این موضوع می تواند بیانگر آن باشد که افراد مبتلا، در شروع کردن و حفظ ارتباطات صمیمانه دچار مشکل هستند.
در افراد مجرد، تعداد مبتلایان مذکر به طور معناداری بیشتر از مبتلایان مونث است. نرخ ازدواج در افراد مونث مبتلا به اختلال وسواس فکری – عملی با افراد مونث جمعیت کلی برابر است (یاریورا – توبیاس، نظیر اغلو، 1997).
3-1-1-2 سیر و پیش آگهی
در بالای 50 درصد موارد، شروع اختلال به صورت حاد بوده و در 50 تا 70درصد درصد موارد در پی یک حادثه استرس زا مانند مسائل جنسی یا مرگ نزدیکان است (سادوک و سادوک،2007). در یک مطالعه، در زنان دارای فرزند، بروز اختلال در دوران بارداری، و در زنان بدون فرزند، بروز در دوران بلوغ گزارش شده است (نظیر اغلو، آنمون15 و یاریورا – توبیاس، 1992؛ به نقل از یاریورا – توبیاس و نظیر اغلو، 1997). سیر اختلال معمولا مزمن بوده، در برخی دارای نوسان و در برخی دیگر ثابت است (سادوک و سادوک،2007). 30 تا 20 درصد مبتلایان به بهبودی چشمگیر دست می یابند و 50 تا 40 درصد نیز بهبودی متوسط پیدا می کنند، در حالی که 40 تا 20 درصد بیماران، اختلال بدون تغییر و یا پیشرونده است (سادوک و سادک،2007).
4-1-1-2 الگوی علائم
این اختلال در نسخه بازنگری شده راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی به دو نوع وسواس فکری و وسواس های عملی تقسیم شده است. با این وجود پژوهشگران معتقدند که اختلال وسواس فکری – عملی به انواع فرعی همگن قابل تقسیم است، به این صورت که آن دسته از نشانه هایی که در تحلیلی عاملی دارای بار مشابه بوده و یا بر طبق یافته های عصبی – روانشناختی، دارای پایه های عصب شناختی یکسان باشند، قابل جایگیری در گروه های همگن هستند. بر این اساس، گروه های فرعی عمده توسط سادوک و سادوک (2007) به صورت زیر تعریف شده اند.
1- آلودگی: شایع ترین الگوی وسواسی است که عبارت است از ترس، نفرت یا شرم نسبت به شیئی فرضا آلوده که با شستشو یا اجتناب اجباری از آن شیء همراه است.
2- تردید بیمارگونه: معمولا در رابطه با خطر یا یک خشونت است (مانند فراموش کردن شیر گاز) و با عمل وسواسی کردن همراه است.
3- افکار وسواس گونه مزاحم: که معمولا تکراری و در مورد اعمال جنسی یا پرخاشگرانه است و فرد مبتلا در مورد آن شرم دارد. این افکار، معمولا اعمال وسواسی را به دنبال ندارند.
4- تقارن: نیاز وسواس گونه به تقادن و دقت که معمولا به کندی وسواسی می انجامد.
5- سایر گروه ها: عبارتند از افکار وسواسی مذهبی، وسواس های جسمی در مورد بیماری ها و احتکار وسواس گونه.
از آنجایی که نشانه های وسواسی بسیار متنوع هستند، ارائه یک طبقه بندی جامع و ابزار مناسب که دربرگیرنده دامنه وسیع نشانه های وسواس باشد ضروری است. مقیاس وسواس فکری – عملی ییل براون16 (گودمن17 و همکاران، 1989) به عنوان یکی از جامع ترین مقیاس های سنجش نشانه های وسواس شناخته شده است. این ابزار نوعی مصاحبه نیمه ساختار یافته است که بیش از 60 نشانه وسواس را در 8 مقوله وسواس فکری (پرخاشگری18، آلودگی، جنسی19، احتکار20، تقارن21، مذهبی22، بدنی23، و متفرقه24) و 7 مقوله وسواس عملی (شستشو، وارسی، محاسبه25، نظم و یکسانی26، احتکار، تکرار27 و مرکب طبقه بندی می کند.
رویکرد ابعادی به نشانه های ODC با هدف شناسایی گروه های فرعی از آن جهت اهمیت دارد که نشان داده شده که این گروه ها نه تنها به لحاظ عصب شناسی و ژنتیکی (آلسو بروک28، کلمان29، گودمان30، راسموس31، و پاولز32، 1999) بلکه به لحاظ سابقه خانوادگی و پاسخدهی به درمان نیز با یکدیگر متفاوتند. آلسو بروک و همکاران (1999) دریافتند که بستگان کسانی که نمران بالایی در مقیاس های وسواس های فکری/ وارسی و تقارن/ نظم و ترتیب کسب می کنند، احتمال ابتلایشان به OCD از بستگان افراد با نمرات پایین در مقیاس های یاد شده بیشتر است. در خصوص پاسخدهی به درمان، نشان داده شده که برخی از گروه های فرعی OCD سخت تر درمان می شوند و پیش آگهی منفی نسبت به سایر انواع OCD دارند. ماتایکس کولز33، راوخ34، منزو35، جنیک36 و بائر37 (1999) دریافتند که احتکار38 وسواس گونه با پاسخدهی درمانی منفی مرتبط است. همچنین نتایج حاصل از دو پژوهش (آلونسو39 و همکاران، 2001؛ ماتایکس کولز و همکاران، 2002) و (فرائو40 و همکاران 2006؛ روفر41 و همکاران، 2005) حاکی از آن است که وسواس هایی که در بعد جنسی/ مذهبی قرار دارند، نسبت به درمان مقاومند و پیش آگهی ضعیفی دارند. با این حال، پژوهش آبراموویتز42، فرانکلین43، شوارتز44 و فر45 (2003) پاسخدهی پایین به درمان در وسواس مذهبی را تایید نمی کند.
به منظور شناسایی ابعاد و گروه های فرعی همگن در OCD، مطالعات بی شماری با استفاده از مقیاس وسواس فکری – عملی ییل براون و با به کارگیری روش تحلیل عاملی صورت گرفته است.. به عنوان مثال، ماتایکس کولز و همکاران (2002) با استناد به چند پژوهش معتقدند که نشانه های OCD را می توان به 3 تا 5 بعد مجزا تقسیم کرد. 1- وسواس های تقارن و اعمال وسواس گونه تکرار، شمارش و نظم و ترتیب 2- احتکار و اعمال وسواسی مربوطه 3- وسواس های آلودگی و اعمال اجباری شستشو 4- وسواس های پرخاشگری و وارسی اجباری و 5- وسواس های جنسی/ مذهبی و اعمال اجباری مربوطه.
در یک بررسی دیگر، بلوخ46، لاندروس – وایسن برگر47، روزاریو48، پیتن گر49 و لکمان (2008) پس از متاآنالیز 21 مطالعه تحلیلی عاملی اعلام کردند که نشانه های OCD به 4 عامل اصلی قابل تقلیل هستند. 1- تقارن: وسواس های تقارن و تکرار و شمارش اجباری 2- افکار ممنوع: پرخاشگرانه، جنسی، مذهبی و بدنی و وارسی اجباری 3- پاکیزگی: آلودگی و پاکیزگی و 4- احتکار: وسواس ها و اعمال اجباری مربوط به احتکار. با وجود بررسی های بسیار در این حوزه، بحث بر سر اینکه کدام ابعاد یا عامل ها اصلی و کدام فرعی هستند ادامه دارد و هنوز نتیجه قطعی در این خصوص به دست نیامده است.
2-1-2 رویکردهای شناختی به اختلال وسواس فکری – عملی
اختلال وسواس فکری – عملی اختلالی در پردازش شناختی است که در آن شخص افکار، تصاویر و تکانه هایی را تجربه می کند که مزاحم و رخنه گر بوده و در وی ناراحتی ایجاد می کنند و فرد آنها را بی معنا و بیگانه با خود می یابد. در این راستا، شناخت آن دسته از فرآیندهای پردازش اطلاعات که در پدیدآیی و تداوم اختلال وسواس دخیلند، اهمیت دارند زیرا از یک سو سبب شناخت بهتر اختلال وسواس و ترسیم تصویر دقیق تر و مبتنی بر واقعیت از این اختلال می شود، و از سوی دیگر گامی اساسی در خلق فنون مداخله ای موثر در درمان شناختی OCD به شمار می آیند.
بسیاری از نظریه های نویدبخش در زمینه اختلال OCD، بر پایه نظریه شناختی بک50 درباره اظطراب (1976) بنا شده اند. این نظریه عنوان می کند که افراد مبتلا به اضطراب، موقعیت ها را خطرناک تر از آنچه هستند تعبیر کرده و نیز درک نادرستی از توانایی های خود و نیز منابع حمایتی محیط برای مقابله با موقعیت های چالش زا دارند. بنا به این نظریه، علت را باید در باورها و فرضیاتی یافت که افراد در دوره های پیشین زندگی خود فرا گرفته اند. این باورها ممکن است در آن مرحله به خصوص از زندگی مفید بوده باشند، اما در موقعیت های جدید که برداشت متفاوتی را می طلبند، نه تنها کارآمد نبوده، بلکه مشکل ساز و بیماری زا می شوند. برخی از این عقاید عمومی تر بوده و به اختلال خاصی منحصر نیستند (به عنوان مثال "مهم است که من در همه مواقع کاملا آرام و خونسرد باشم" ). برخی دیگر از باورها منحصرا در برخی اختلالات اضطرابی وجود دارند، مثلا هراس اجتماعی که با عقایدی درباره طرد یا مسخره شدن توسط دیگران ارتباط دارد، یا اختلال هراس با باورهایی درباره مرگ قریب الوقوع، دیوانه شدن یا از دست دادن کنترل همراه است. (بک، 1998)
تاکنون نظریات مختلفی در زمینه اختلال وسواس فکری – عملی ارائه گردیده اند که همگی در این که این اختلال از انواع خاصی از باورهای ناکارآمد ناشی می شوند، متفق القول هستند. با این حال، هر یک از این دیدگاه ها بر باورهای ناکارآمد متفاوتی تکیه می کنند. از پیشرفته ترین و مطرح ترین آنها می توان به دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس51 (1985) و دیدگاه راچمن52 (1997، 1998، 2003) اشاره کرد که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد.
1-2-1-2 دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس
مانند همه نظریه های شناختی، دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس (1985) بیان می دارد که ویژگی اصلی OCD، افکار، تصاویر و تکانه های مزاحم و رخنه گر است که برای فرد قابل پذیرش نیستند. محتوای این افکار معمولا درباره، صدمه احتمالی به خود یا دیگران است. این نظریه معتقد است که افکار مزاحم منحصر به افراد مبتلا به OCD نیست و همه افراد کم و بیش آنها را تجربه می کنند، اما آنچه که افکار مزاحم وسواس گونه را از افکار مزاحم عادی متمایز می کند، معنایی است که افراد مبتلا به OCD برای افکار رخنه گر خود قائلند. هنگام بروز افکار مزاحم درباره صدمه و آسیب، افراد غیر مبتلا، آنها را بی معنا فرض کرده و به فراموشی می سپارند، در حالی که افراد مبتلا به OCD آنها را حاکی از خطری واقعی برای خود یا دیگران دانسته و خود را برای پیامدهای احتمالی آن (صدمه و آسیب به خود یا دیگران) مسئول به حساب می آورند. سالکووسکیس (1985) عنوان می کند که علاوه بر ارزیابی های یاد شده، برخی باورهای کلی درباره محتوای افکار مزاحم و تلویحات آنها را نیز می توان در پدیداری و نگهداری وسواس ها دخیل دانست. به عنوان مثال، فردی که به آموزه مسیحی مبنی بر همسنگ بودن افکار گناه آلود با اعمال گناه آلود ("گناه از طریق تفکر"53) باور دارد، ممکن است داشتن افکار مزاحم ناخواسته را به عنوان گناه تلقی کند. باورهای مربوط به آسیب ("اگر فرد روی پیامد موضوعی تاثیر گذارد، پس نسبت به آن مسئول است") و یا افکار مربوط به آسیب ("اگر فرد بتواند خطری را پیش بینی کند اما برای آن کاری انجام ندهد، پس برای هرچه پیش آید مقصر است") مثال هایی دیگر از این دست هستند. این باورها و مفروضات یا در جریان تجربیات اولیه زندگی فرا گرفته شده و در زمان خود سازگارانه بوده اند، یا اینکه از شیوه های سختگیرانه در خصوص تربیت اخلاقی و مذهبی ناشی می شوند (سالکووسکیس، شافران54، راچمن و فریستون55، 1999).
ادراک خطر و آسیب نسبت به افکار مزاحم و ارزیابی مسئولیت درباره آن، موجب می گردد که افراد آسیب پذیر به منظور رفع خطر فرضی و پیشگیری از عواقب مربوط به آن، به اعمال خنثی کننده56 دست بزند. اعمال خنثی کننده در حقیقت همان رفتارهای اجباری هستند و گستره ای از رفتارهای آشکار (مانند شستشو و اعمال آیینی) و ذهنی و پنهان (مانند فرونشانی فکر، وارسی ذهنی، خنثی کردن "فکر" با "فکر خوب") را دربرمی گیرند. این اعمال در کوتاه مدت اضطراب و ناراحتی را کاهش می دهد اما در درازمدت موجب تقویت افکار مزاحم و ادراک خطر و آسیب و ارزیابی مسئولیت گشته و به صورت چرخه ای سبب عود و ماندگاری اعمال خنثی کننده رفتارهای اجباری و ارزیابی های وسواسی می شوند (سالکووسکیس و فورستر، 2002). سالکووسکیس (1985، 1989) چند دلیل عمده برای ماندگاری و عود رفتارهای اجباری برمی شمرد: اول آنکه این رفتارها با حذف موقتی افکار ناخواسته، سبب کاهش فوری ناراحتی و اضطراب می شوند (تقویت منفی). دوم آنکه آنها از درک غیر واقع بینانه بودن ارزیابی ها در فرد آسیب پذیر ممانعت می کنند (به عنوان مثال، فهم این موضوع که افکار ناخواسته مرتبط با آسیب به اعمال آسیب زننده نمی انجامد، برای فرد حاصل نمی شود). سوم آنکه اعمال اجباری ممکن است با یادآوری محتوای افکار مزاحم، سبب افزایش بروز آنها شوند (به عنوان مثال، شستشوی اجباری ممکن است فرد را به یاد آلودگی خود بیندازد). و آخر آنکه اجرای اعمال اجباری با حذف پیامدهای ناخواسته که فرد را به وحشت می اندازد موجب تقویت این باور می شود که فرد مسئول پیشگیری از تهدید و آسیب است.
عوامل دیگری نیز وجود دارند که در بروز افکار مزاحم موثرند. مثلا یادآوری وابسته به خلق57 موجب برانگیختن افکار مزاحم و ارزیابی های تهدید و آسیب می شود. چنینی فرض می شود که خلق مضطرب احتمال بروز افکار مزاحم را افزایش می دهد، در حالی که خلق افسرده بیشتر با ارزیابی تهدید و آسیب مرتبط است. در عین حال، افکار مزاحم و ارزیابی به خودی خود می توانند سبب خلق نامناسب (اضطراب و افسردگی) و برانگیختگی شوند که این امر خود به صورت تناوبی افکار وسواسی، رفتارهای اجباری و خلق نامناسب را افزایش می دهند.
مطالعات انجام شده نقش علّی باورهای مسئولیت پذیری در OCD را تایید می کنند. لادوکور58 و همکاران (1995) در یک بررسی آزمایشی افراد شرکت کننده را در دو گروه مسئولیت پذیری بالا و مسئولیت پذیری پایین قرار دادند و با ارائه اهداف متفاوت برای پژوهش در دست انجام، به دستکاری باورهای مسئولیت پذیری پرداختند. نتایج حاکی از آن بود که بین دو گروه به لحاظ شدت OCD تفاوت وجود دارد. در بررسی دیگری، لوپاتکا59 و راچمن (1995) 30 نفر مبتلا به وسواس وارسی و 10 نفر مبتلا به وسواس شستشو را مورد آزمایش قرار داده و دریافتند که کاهش در باور مسئولیت پذیری، کاهش ناراحتی و افت میل به انجام اعمال وارسی را به دنبال دارد. شافران (1997) نشان داد که این تاثیرات تنها به وسواس وارسی محدود نیست بلکه در انواع نشانه های OCD قابل رویت است. یافته های فوق توسط بررسی های آزمایشی دیگر نیز تایید شده اند (بوشارد60، رم61، و لادوکور، 1999؛ راچمن، شفران، میچل62، ترنت63 و تیچمن64، 1996).
2-2-1-2 دیدگاه شناختی راچمن درباره OCD
راچمن (1997، 1998، 2003)، دیدگاه شناختی خود درباره OCD را بر پایه دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس (1985) و الگوهای شناختی کلارک (1986) درباره اختلال هراس ارائه کرده است. به عقیده راچمن (1997)، OCD حاصل سوء تعبیر فاجعه آمیز فرد از اهمیت افکار (تصاویر، تکانه ها) مزاحم خود است. در نتیجه، الف) OCD تا زمانی که سوء تعبیرها ادامه دارند، به قوت خویش باقی خواهد ماند؛ و ب) در صورت تضعیف/ حذف سوء تعبیرها، OCD نیز کاهش یافته یا از بین خواهد رفت، بنابراین افرادی که برای وسواس معنای شخصی و با اهمیت قائل می شوند و برداشتی فاجعه آمیز از آنها دارند، ناراحتی بیشتری نیز تجربه کرده و نیاز خواهند داشت تا آن را خنثی کنند. راچمن (1993) معتقد بود که همه انسان ها هر از گاهی دچار افکار مزاحم می شوند اما اهمیت و معنابخشی به این افکار آنها را بیش از پیش ناراحت کننده و عذاب آور کرده و از تغییرات جزئی، یک طوفان می سازد. وی مشاهده کرد (1997) که افراد مبتلا به OCD اغلب افکارشان را به مثابه آشکارکننده خود "واقعی" یا "مخفی" شان تعبیر می کنند (به عنوان مثال، شخصی که افکار ناخواسته جنسی درباره کودکان دارد ممکن است معتقد باشد که وی در عمق وجود خویش، یک کودک آزار است). در تلاش برای حفظ "خلوص ذهن"، فرد شرایطی می آفریند که به موجب آن افکار مزاحم، ناخواسته و ناراحت کننده بیشتری به ذهن می آیند. جالب آن است که باورها و ایده آل هایی که برای شخص مهم و عزیز هستند زمینه ساز OCD می گردند.
بر اساس نظریه راچمن (1997) چهار حوزه اصلی آسیب پذیری به وسواس بالینی وجود دارد که ممکن است در غیاب یکدیگر یا به طور همزمان نمود داشته باشند: الف) معیارهای اخلاقی65 بالا، ب) سوگیری های شناختی خاص66، ج) افسردگی، د) آمادگی برای اضطراب67. راچمن از معیارهای اخلاقی بالا تحت عنوان "کمال گرایی اخلاقی" یاد کرده است، بدان معنا که، "افرادی که چنین آموخته اند که همه افکار ارزشی آنها، مانند برخی باورها و دستورالعمل های مذهبی خاص، دارای اهمیت است آسیب پذیری بیشتری نسبت به OCD خواهند داشت (صفحه 798).
سوگیری های شناختی خاص، مانند ادغام فکر و عمل (راچمن، 1993) و مسئولیت پذیری افراطی (سالکووسکیس، 1985) باعث می شود که افراد، افکار مزاحم مزاحم "عادی" خود را با اهمیت و مرتبط با خود تلقی کنند. به کار بردن برخی سوگیری های شناختی خاص فرد را در معرض برداشت فاجعه آمیز از افکار وسواس گونه قرار می دهد. این گونه برداشت ها در فرد ناراحتی/ اضطراب زیادی برمی انگیزند که موجب می گردد تا فرد برای کاهش دادن آن دست به اعمال وسواس گونه بزند.
نشان داده شده است که افسردگی سبب افزایش OCD می شود (ریکاردی68 و مک نالی69، 1995). امکان دارد که افراد افسرده به دلیل وجود طرحواره های افسرده گون، نسبت به تغییرات منفی و یا فاجعه وار از افکار وسواس گونه آسیب پذیری بیشتری داشته باشند (شافران، توردارسون70 و راچمن، 1996). آمادگی برای اضطراب بدان گونه که راچمن به عنوان عامل مستعد کننده برای وسواس در نظر گرفت، بسیار به مفهومی که کلارک71 (1986) از آمادگی برای اضطراب در اختلال هراس ارائه داد نزدیک است. درست همان گونه که فرد مبتلا به اختلال هراس حس های فیزیولوژیک خود را به عنوان نشانه هایی از فاجعه تعبیر می کند (به عنوان مثال؛ " من در قفسه سینه ام احساس تنگی می کنم پس من خواهم مرد!")، شخص مبتلا به OCD نیز ممکن است وجود افکار وسواس گونه را به عنوان نشانه ای از شکست و محکومیت اخلاقی تلقی کند (به عنوان مثال، "اکنون فکر تنبیه فرزندم از ذهنم گذشت پس من در عمق وجود خود شخصی خشن و غیر اخلاقی هستم!")
به عقیده راچمن (1998، 2003)، تعبیرات فاجعه وار موجب تفسیر دوباره و معنادهی مجدد به محرک هایی می شود که سابقاً خنثی بوده اند (موقعیت ها، افراد، عقاید و غیره)، که این مساله خود به برانگیخته شدن افکار وسواس گونه بیشتر می انجامد. به عنوان مثال، در ابتدا فرد ممکن است تنها هنگام حضور در کلیسا افکار کفرآمیز مزاحم را تجربه کند، اما نهایتاً کار بدانجا برسد که در حین بسیاری از اعمال مذهبی چه داخل و چه خارج از کلیسا، دچار این گونه افکار گردد. با تعمیم یافتن برانگیختگی های وسواس گونه، اشخاص ممکن است از اجتناب به عنوان راهی برای جلوگیری از برانگیخته شدن OCD استفاده کرده و تلاش نمایند تا OCD خود را از دیگران پنهان کنند (نوت72 و راچمن، 2001). متاسفانه، پنهانکاری و رفتار اجتنابی تنها موجب تقویت باورهای فاجعه وار می گردد که در نهایت احتمال بروز افکار وسواس گونه بیشتر خواهد شد.
3-1-2 مفهوم ادغام فکر و عمل (TAF)
همان گونه که پیش از این اشاره شد در نظریه راچمن (1997)، سوگیری های شناختی خاص به عنوان یکی از حوزه های آسیب پذیری به اختلال OCD معرفی شده که فرد را برای برداشت های فاجعه آمیز از افکار مزاحم، مستعد می کند. از مهمترین و شناخته شده ترین این سوگیری ها می توان از سازه ادغام فکر و عمل73 (TAF) نام برد که نخستین بار توسط شافران، توردارسون و راچمن (1996) ارائه شد. به عقیده راچمن، افرادی که از افکار ناخواسته و مزاحم رنج می برند، تمایل دارند تا افکار و اعمالشان را با هم "ادغام" کنند، بدان معنا که این افراد ممکن است افکار وسواس گونه و اعمال ممنوعه را به لحاظ اخلاقی دارای ارزشی یکسان بدانند و یا احساس کنند که افکار وسواس گونه احتمال وقوع رخداد ناخواسته را افزایش می دهد (راچمن و شافران، 1998). بر این اساس، دو نوع از باورهای مرتبط با "ادغام فکر و عمل" تعریف شده اند: 1- ادغام فکر و عمل احتمال74 بدین معنا که فکر کردن درباره یک رویداد بد و منفی، احتمال رخ دادن آن را افزایش خواهد داد. این رویداد منفی می تواند به خود شخص مربوط باشد که اصطلاحا "احتمال برای خود75" نامیده می شود (مثلا اگر من به بیمار شدن فکر کنم، احتمال بیمار شدنم بیشتر خواهد شد). اگر رویداد بد دیگران را شامل گردد به آن " احتمال برای دیگران76" می گویند (برای مثال، اگر من به زمین خوردن شخص دیگری فکر کنم، احتمال زمین خوردن او بیشتر خواهد شد). 2- ادغام فکر و عمل اخلاقی77 یعنی فکر کردن درباره یک عمل "غیر اخلاقی" به لحاظ بار ارزشی با انجام آن عمل برابری می کند (به عنوان مثال، افکار خشونت آمیز به اندازه اعمال خشونت آمیز غیر قابل قبولند).
شافران و همکاران (1996) چنین فرض کرده اند که احتمال تجربه مسئولیت پذیری افراطی در افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری – عملی که به TAF نیز باور دارند بیشتر است. همان گونه که در دیدگاه سالکووسکیس باور مسئولیت پذیری افراطی به عنوان یک سوء تعبیر که به افکار وسواسی می انجامد مطرح شده بود، به باور شافران و همکاران (1996) ادغام فکر و عمل زیربنای اصلی سوء برداشت مسئولیت پذیری افراطی است و در واقع TAF "منبع درونی باور مسئولیت پذیری افراطی است" (صفحه 380). این بدان معناست که افکار خود فرد مرجع و منبع احساس مسئولیت برای پیامدهای احتمالی را تشکیل می دهند، که از منابع بیرونی حس مسئولیت شامل محرک های فیزیکی محیط (مثلاً قفل در برای کسی که به وسواس وارسی در مبتلاست) متفاوتند. زیربنای حس مسئولیت افراطی چه درونی باشد و چه بیرونی، فرد مبتلا به وسواس برای کاستن از خطر احتمالی آسیب، دست به عمل خواهد زد. باور ادغام فکر و عمل احتمال، عنصر مهمی از مسئولیت پذیری را در خود نهفته دارد که می تواند به عنوان برانگیزاننده حس مسئولیت پذیری افراطی عمل کند. فردی که باور دارد تنها با تفکر درباره رخدادهای منفی قادر به ایجاد آسیب برای خود خود و یا دیگران است به احتمال قوی مسئولیت زیادی نیز در این باره احساس خواهد کرد.
1-3-1-2 ارتباط ادغام فکر و عمل و وسواس فکری – عملی
تاکنون چندین بررسی در خصوص رابطه میان TAF و وسواس فکری – عملی انجام شده که ضریب همبستگی متوسطی را گزارش کرده اند (شافران و همکاران، 1996، راسین78، دیپستراتن79، مرکل باخ80 و موریس81، 2001، کلز82، منین83 و هیمرگ84، 2001، اینشتین85، منزیس86، 2004).
شافران و همکاران (1996) نشان دادند که با ثابت نگه داشتن افسردگی، قوی ترین همبستگی میان زیرمقیاس احتمال برای دیگران (Likelihood-other) و وسواس های وارسی دیده می شود در حالی که ضریب همبستگی میان ادغام فکر و عمل اخلاقی و نشانه های وسواس پس از کنترل افسردگی معنادار نیست. در یک مطالعه دیگر (راسین و همکاران، 2001)، قوی ترین ضریب همبستگی میان زیرمقیاس احتمال برای خود (Likelihood-self) و وسواس شستشو و ضعیف ترین آن میان زیرمقیاس های ادغام فکر و عمل اخلاقی و نشانه های OCD به دست آمد. به نظر می رسد که از میان زیرمقیاس های TAF، تنها ادغام فکر و عمل احتمال با پاتولوژی وسواس در ارتباط است اما ادغام فکر و عمل اخلاقی به خصوص در جمعیت غیر بالینی با نشانه های وسواس فکری – عملی رابطه ای معنادار ندارد. در حمایت از این موضوع، نشان داده شده (شفران و دیگران، 1996) که میان جمعیت بالینی مبتلا به OCD و غیر بالینی به لحاظ نمرات کسب شده در زیرمقیاس احتمال برای دیگران، اما نه در زیرمقیاس های احتمال برای خود و TAF اخلاقی، تفاوت وجود دارد. این یافته توسط دو بررسی دیگر (راسین و همکاران، 2001، آبراموویتز87، وایت ساید88، لینام89 و کلسی90، 2003) نیز تکرار شده اند.
در راستای نتایج به دست آمده از پژوهش های یاد شده در خصوص عدم تفاوت میان جمعیت بالینی و غیربالینی در ادغام فکر و عمل اخلاقی، برخی چنین نتیجه گرفته اند که TAF اخلاقی نسبت به TAF احتمال "کمتر بیماری زا" بوده و بیشتر در جمعیت غیربالینی شایع است تا جمعیت بالینی (راسین و همکاران، 2001)، شافران و همکاران، 1996) و به خصوص بیشتر در افرادی که پیرو چهارچوب های خشک اخلاقی هستند عمومیت دارد و چندان با نشانه های OCD در ارتباط نیست (لی91، کوگل92 و تلچ93، 2005). با این حال، به دلیل وجود متعیرهای مداخله گر، ممکن است این گونه نتیجه گیری ها چندان صحیح نباشند. به خصوص آن که ادغام فکر و عمل اخلاقی که توسط مقیاس TAF سنجیده می شود، تشابه زیادی با گویه های مرتبط با باورهای شایع در وسواس مذهبی – اخلاقی دارد (به عنوان مثال "داشتن افکار زشت و هرزه در کلیسا برای من پذیرفتنی نیست"). بنابراین، جمعیت های بالینی مبتلا به وسواس که معمولا تعداد کمی از افراد دارای وسواس مذهبی – اخلاقی را شامل می شوند، ممکن است در مورد ارتباط میان TAF اخلاقی و وسواس فکری – عملی، الگویی متفاوت از جمعیت های غیربالینی نشان ندهند. این تفاوت ممکن است به این دلیل باشد که ادغام فکر و عمل اخلاقی برای برخی وسواس های خاص بیشتر از بقیه مشکل زاست. مثلا چنین انتظار می رود که افراد دارای وسواس مذهبی – اخلاقی نسبت به افراد مبتلا به وسواس شستشو نمره بالاتری در TAF اخلاقی کسب کنند (ویتزیگ94، 2005).
آنچه که به طور کلی می توان نتیجه گرفت آنست که شواهد از ارتباط میان ادغام فکر و عمل احتمال و نشانه های وسواس فکری – عملی حمایت می کنند اما رابطه میان TAF اخلاقی و نشانه های OCD به اثبات نرسیده و نیازمند بررسی های بیشتر است.
4-1-2 حوزه های اصلی شناخت های مرتبط با وسواس فکری – عملی
گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی95 (OCCWG) گروهی بین المللی است متشکل از بیش از 40 متخصص پیشرو در زمینه رویکردهای شناختی به اختلال وسواس فکری – عملی (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 1997، 2001). این گروه در سال 1996 تشکیل شد با این هدف که در خصوص اصطلاحات و ابزارهای به کار رفته در پژوهش ها و درمان های شناخت محور96 اختلال وسواس، به یک توافق کلی برسد تا از سردرگمی هنگام مقایسه پژوهش های پیشین و استفاده از آنها جلوگیری به عمل آید. حاصل کار این گروه تاکنون عبارت است از: اول، شناسایی و معرفی حوزه های شناختی مختلف (باورهای وسواسی) که به نظر می رسد در پدیدآوری و حفظ اختلال OCD نقش اساسی دارند. دوم، ساختن دو ابزار برای اندازه گیری ابعاد شناختی اختلال OCD. و سوم، فراهم آوردن زمینه های نظری برای شناخت درمانی در پژوهش ها و درمان های OCD در آینده (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 1997، 2001؛ فراست97 و استکتی98، 2002).
بایستی توجه داشت که هدف گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی آن بود که برای شناسایی حوزه های باورهای وسواسی، به جای اتخاذ یک رویکرد تجربی، توافق عمومی متخصصان را مبنای کار قرار دهد. بدین منظور، آنها 16 ابزار اندازه گیری ابعاد شناختی OCD را جمع آوری کرده و از آنها 19 حوزه باورهایی که بالقوه در پدیدآوری و یا حفظ اختلال وسواس فکری – عملی سهیم هستند را استخراج نمودند. این 19 حوزه باورها عبارتند از (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 2001، به نقل از محمدزاده، 1388):
1- ارزیابی بیش از حد احتمال یا شدت خطر99 (تخمین بیش از اندازه احتمال یا شدت تهدید و آسیب).
2- مسئولیت پذیری افراطی
3- غفلت/ ارتکاب100 (اعتقاد بر این که عدم جلوگیری از وقوع حادثه ای آسیب زا به همان بدی انجام کار آسیب زاست.
4- ادغام فکر و عمل
5- خرافات/ تفکر سحرآمیز101 (اعتقاداتی که با قوانین معمول علت و معلولی مغایر هستند)
6- اهمیت افکار
7- عواقب ناشی از ارزش گذاری بین فکر و هیجان102 (اعتقاد به این که پیامد به ذهن آمدن افکار ناخواسته، به شدت مضطرب شدن است و این وضعیت مخل عملکرد فرد می شود)
8- کنترل افکار (اهمیت در کنترل داشتن افکار خود)
9- کمال گرایی103 (باور به این که حالت کامل و بی نقصی وجود دارد که فرد باید سعی کند به آن دست یابد)
10- درنظر گرفتن معیارهای شخصی عالی در انجام دادن کارها104 (باورهایی در این باره که فرد باید بر مبنای ضوابطی بسیار دشوار عمل کند)
11- نگرانی درباره اشتباهات (باور به این که مرتکب اشتباه شدن کاری بسیار ناپسند است)
12- انعطاف ناپذیری و پیروی سختگیرانه از قوائد105 (باور به این که پیروی سختگیرانه از قوائد بسیار مهم است، از جمله پایبندی اخلاقی و سختگیرانه و نگرانی بیش از حد در مورد چگونگی انجام کارها)
13- کنترل و تسلط بر شرایط زندگی106
14- عدم تحمل اضطراب107 (باور به این که داشتن اضطراب و ناراحتی خوب نیست و احتمالا نتایج زیان باری در پی خواهد داشت)
15- ناتوانی در تحمل عدم اطمینان، تازگی و تغییر108 (باور به این که عدم اطمینان، تازگی و تغییر غیرقابل تحملند چون ممکن است خطرناک باشند)
16- تردید در تصمیم گیری109 (باور به این که می توان گزینه ها یا راه حل های کاملی به دست آورد)
17- اعتقادات مربوط به سازگاری110 (عدم اعتقاد به توانایی خود در کنار آمدن با اضطراب یا ناراحتی)
18- عدم اطمینان به حافظه یا سایر حواس111 (باورهایی درباره عدم قابلیت اعتماد به حافظه و سایر حواس خود)
19- تعمیم افراطی112 (باورهایی درباره تمایلات افراطی برای نتیجه گیری یا قاعده ای کلی از مواردی خاص و ناکام کننده، مانند "اگر یک بار کار خطرناکی انجام دهم به معنای آن است که نمی توانم به قضاوت های خود اعتماد کنم").
توجه به این نکته ضروری است که این حوزه ها بر تعبیراتی (مفروضات، خطاهای شناختی، ارزیابی ها و باورها) دلالت دارند که زیربنای شناخت های وسواس گونه اند و لزوما معیار درستی از نشانه های وسواس فکری – عملی (مثلا وارسی و شستشو) آن گونه که مثلا توسط مقیاس وسواس فکری – عملی ییل براون (گودمن و همکاران، 1989) سنجیده می شود به شمار نمی روند.
سپس گروه کاری وسواس فکری – عملی به بررسی دوباره 19 حوزه باورها پرداخت تا آنهایی را که بیشتر از حد با OCD مرتبط بوده و از سایر اختلالات روانشناختی متمایزند را شناسایی کند. به عنوان مثال، تحریف شناختی113 "تصمیم افراطی" که ابتدا در فهرست نوزده گانه جای داشت، از فهرست نهایی حذف شد زیرا این باور معمولا در سایر اختلالات روانشناختی نیز دیده می شود (مثلا اختلال اضطراب منتشر114، افسردگی و غیره). در نهایت، این گروه کاری، 6 حوزه که به نظر می رسد نقشی اساسی در شناخت های وسواس فکری – عملی ایفا می کنند را شناسایی نمود: مسئولیت پذیری افراطی، اهمیت افکار، اهمیت کنترل افکار، کمال گرایی، ارزیابی بیش از حد تهدید، و ناتوانی در تحمل عدم قطعیت.
در ادامه به تعریف، توضیح و بررسی هر یک از این حوزه ها پرداخته می شود.
1-4-1-1 مسئولیت پذیری افراطی
گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) مسئولیت پذیری افراطی را چنین تعریف کرده است: "باوری مبنی بر آن که فرد دارای قدرتی است که در پدید آوردن یا پیشگیری از پیامدهای منفی که برای فرد حیاتی هستند، نقش محوری دارد" (صفحه 677). قدرت "محوری" مهمترین جنبه از این تعریف است زیرا افراد مبتلا به OCD خود را برای چیزهایی که به اعتقاد آنها احتمالاً تا حد کمی در حیطه تاثیرگذاری آنهاست، کاملا مسئول می دانند (سالکووسکیس، 1999). سالکووسکیس (1998) مشاهده کرد که برای بسیاری از مبتلایان به وسواس فکری – عملی، هر تاثیری بر نتیجه کار با مسئولیت برای نتیجه آن مساوی است. سالکووسکیس (1985، 1999) مفهوم مسئولیت پذیری افراطی را نقطه مرکزی الگوی شناختی خود برای OCD قرار داد. این الگو بر این مفروضه پایه گذاری شده که افراد به دلیل آن که خود را برای برخی آسیب های بالقوه برای خود یا دیگران مسئول می شمارند، دچار رنج و ناراحتی می گردند. رفتارهای اجباری وسواس گونه نتیجه "تلقی" فرد از مسئولیت هستند و راهی برای "اجتناب از آسیب یا اجتناب از مسئول بودن برای آسیب" به حساب می آیند (سالکووسکیس، فورستر، ریچاردز115 و موریسون116، 1998). با این حال، سالکووسکیس و همکاران (1998) معتقدند که انجام اعمال اجباری در واقع این باور که فرد "واقعا" مسئول است و "باید" کاری برای اجتناب از آسیب انجام دهد را تقویت می کنند (مثال "پس از آن که من دستم را به مدت 15 دقیقه شستم، همسرم دچار حادثه رانندگی نشد.")
گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) مشاهده کرد که اشخاص مبتلا به OCD به طور مساوی خود را برای خطاهای ناشی ازغفلت117 و اشتباهات ناشی از ارتکاب118 مسئول می شمارند. در توضیح این پدیده باید گفت که این افراد اغلب تمایل دارند که طیف گسترده ای از نتایج منفی را پیش بینی کنند. تلاش برای متوقف کردن این گونه پیش بینی ها برای فرد امکان پذیر نیست زیرا به عقیده وی، این بدین معناست که فرد به طور اختیاری مشکلات و آسیب ها را انتخاب نموده که این، خود مسئولیت پذیری افراطی را در وی افزایش می دهد. همچنین تصمیم گیری مبنی بر عدم انجام اعمال پیشگیرانه علیرغم وقوف بر نتایج زیانبار احتمالی، عملاً فرد را به یک تصمیم گیرنده فعال و عنصر پدید آورنده پیامدهای فاجعه وار تبدیل می کند. بنابراین بروز افکار مزاحم و وسواس گونه موجب می شود که موقعیتی که در آن آسیب بر اثر غفلت رخ داده، تبدیل به موقعیتی گردد که در آن فرد به طور فعال به آن زیان اجازه بروز و تجلی داده است (رو119، سالکووسکیس و ریچاردز، 2000). این در حالی است که افراد غیر مبتلا، برای خطاهای ناشی از غفلت مسئولیت کمتری حس می کنند تا اشتباهات ناشی از ارتکاب (اسپرانکا120، مینسک121 و بارون122، 1991). این احتمالا بدان معناست که نبود سوگیری غفلت123 در افراد مبتلا توسط بروز افکار وسواس گونه تعدیل می شود (سالکووسکیس و فورستر، 2002). مشکلات ناشی از مسئولیت پذیری افراطی ممکن است به سختی قابل آزمون یا به چالش کشیده شدن باشند زیرا اغلب اوقات، افراد در حال تلاش برای اجتناب از رخدادهایی هستند که "احتمالا" در آینده روی خواهند داد.
باور مسئولیت پذیری افراطی در افراد مبتلا به OCD، بسته به مولفه های گوناگون محیطی می تواند در نوسان باشد. راچمن و هاجسون124 (1980) دریافتند که مبتلایان به وسواس وارسی و وسواس شستشو به دلیل ترس های ویژه شان، در موقعیت های آزمایشی پاسخدهی متفاوتی از یکدیگر دارند. افراد مبتلا به وسواس وارسی از این که در حضور آزمایشگر چیزی را فراموش کرده اند یا نمی دانند دچار اضطراب نمی شدند، در حالی که مبتلایان به وسواس شستشو حس می کردند که چه در حضور و چه در غیاب آزمایشگر، باید تشریفات وسواس گونه خود را انجام دهند. شافران (1997) و لادوکور و همکاران (1995) نیز دریافتند که باورهای شخصی درباره مسئولیت پذیری بسته به احساس فرد درباره این که مسئولیت تماما با آنهاست یا با دیگران مشترک است، می توانند به ترتیب افزایش و کاهش یابد. بنابراین برای فرد مبتلا به OCD، مشکل عمده زمانی پیش می آید که اعمال او، و تنها او، است که خود و دیگران را در معرض خطر قرار می دهد یا سبب محافظت از آن می گردد.
در نهایت آنکه سالکووسکیس و همکاران (1999) پیشنهاد کردند که تجربیات فرد در طول دوران تحول مبنایی برای شکل گیری باورهایی است که به مسئولیت پذیری افراطی می انجامد. آنها پنج منشاء احتمالی برای این باورها شناسایی کردند: الف) مسئولیت گسترده و سنگین از زمان کودکی، ب) معیارهای خشک و افراطی برای رفتار و انجام وظایف، ج) والدین بیش از حد محافظت کننده125 و انتقادگر، د) درگیر بودن در رویدادهایی که حقیقتا در سلامت و یا بهزیستی دیگران تاثیرگذار است، و هـ) درگیر بودن در وقایعی که در آنها چنین به نظر می رسد که افکار/ اعمال فرد موجب آسیب شده اما در واقع این امر حاصل یک همزمانی126 بوده است. سالکووسکیس و همکاران (1999) مشاهده کردند که شکل گیری باورهای مسئولیت پذیری مرتبط با OCD در هر شخص منحصر به فرد است.
2-4-1-2 اهمیت افکار
اهمیت افکار، آن طور که توسط سالکووسکیس (1985، 1999) مفهوم سازی شده، اغلب به عنوان زیرمجموعه ای از مسئولیت پذیری افراطی در نظر گرفته می شود، اما به عقیده گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، این سازه آنقدر مهم است که بررسی جداگانه می طلبد (فراست و استکتی، 2002). به علاوه، شواهد اولیه حاکی از آن است که قائل شدن اهمیت بیش از اندازه برای افکار ممکن است منشاء احساس مسئولیت افراطی باشد و نه بالعکس (امیر127، فرشمن128، رمزی129، نیری130، بریجیدی131، 2001). گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) اهمیت افکار را چنین تعریف کرد: "باوری مبنی بر آنکه تنها وجود یک فکر نشان دهنده اهمیت آن است. این حوزه باورهای منعکس کننده ادغام فکر و عمل و تفکر جادویی را شامل می شود" (صفحه 678). به عقیده توردارسون و شافران (2002)، افکار عبارت است از:
1- افکار مزاحم منفی نشان دهنده چیزی منفی درباره فردند (مثلا این که فرد افتضاح، عجیب یا غیرعادی است).
2- داشتن افکار مزاحم منفی احتمال روی دادن اتفاقات بد را افزایش می دهد (مثلا داشتن افکار بدان معناست که احتمالا آنها به وقوع می پیوندند، داشتن تکانه بدان معناست که فرد بر اساس آنها دست به عمل می زند).
3- افکار مزاحم منفی تنها به این دلیل مهم اند که بروز کرده اند.
راچمن (1993) نخستین کسی بود که مشاهده کرد مبتلایان به وسواس فکری – عملی اغلب افکار و اعمالشان را در ذهن خود "ادغام" می کنند. این پدیده که اکنون "ادغام فکر و عمل" نامیده می شود توسط شافران، توردارسون و راچمن (1996) به دو زیرمجموعه اصلی تقسیم شده است. بنا به تعریف شافران و همکاران (1996)، "ادغام فکر و عمل اخلاقی" باوری مبنی بر آن که داشتن یک فکر غیر قابل قبول به لحاظ اخلاقی با عمل کردن به آن فکر ناراحت کننده یکسان است. همچنین "ادغام فکر و عمل احتمال" عبارت است از باوری مبنی بر آنکه تفکر درباره یک رویداد ناراحت کننده یا غیر قابل پذیرش، احتمال به وقوع پیوستن آن را زیاد خواهد کرد. پژوهش ها حاکی از آنند که ادغام فکر و عمل "مولفه علّی132" در پدیدآیی برخی از انواع افکار مزاحم است و می تواند برخی محرک های خنثی را به وسواس های فکری تبدیل کند (راسین، مرکل باخ، موریس و اسپان133، 1999). به عنوان مثال، افکار مزاحم جنسی در افراد بدون OCD شایع است (بایرز134، پوردون و کلارک، 1998) اما به سبب نقش منحصر به فرد ادغام فکر و عمل در به وجود آوردن OCD، افراد مبتلا به این اختلال به علت ادراک مهارپذیری پایین این افکار مزاحم، دچار رنج و زحمت فراوان می گردند. (کلارک، پوردون و بایرز، 2000).
سومین دسته از باورهای مرتبط با اهمیت بیش از اندازه افکار، تفکر جادویی است که شامل اعتقاداتی است که با قوانین معمول علت و معلولی مغایرند (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 2001) و باورهایی مانند خرافات، عقاید انتساب و اشتغالات ذهنی عجیب را دربرمی گیرد. تفکر جادویی به طرق مختلف در اختلال وسواس نمایان می شود که یکی از آنها ادغام فکر و عمل است بدین معنا که فرد تعبیری به کار می برد مبنی بر آن که داشتن یک فکر به تنهایی آن را واجد اهمیت می کند (فری استون135، روم و لادوکور، 1996). درجاتی از تفکر جادویی و خرافات در تشریفات وسواسی دیده می شود مانند انجام برخی آیین های بی معنا به منظور جلوگیری از برخی پیامدهای آسیب زا مانند بیماری و مرگ. با وجود آنکه افراطی بودن، عدم ارتباط با واقعیت و به کارگیری به منظور خنثی سازی، در تعریف اعمال وسواس گونه در نظر گرفته شده، ما برخی از آنها ظاهراً جادویی ترند و فاصله بیشتری از قوانین طبیعی معمول اتخاذ می کنند. مثلاً تکرار عددی خاص به تعداد 40 مرتبه برای خنثی کردن پیامدی خاص، خرافی تر و جادویی تر از وارسی وسواس گونه شیر گاز است (محمدزاده، 1388). تغییرات حسی مانند ظهور صداها، نغمه ها، مزه ها یا حس های لمسی نیز از دیگر راه های بازنمایی تفکر جادویی در اختلال وسواس فکری – عملی است که اصطلاحا "توهمات استدلالی136" نامیده می شود (یاریوراتوبیاس، کامپیسی137، مک کی138 و نظیراغلو139، 1995).
تحقیقات اخیر نشان می دهد که تفکر جادویی در اختلال وسواس فکری – عملی با صفات اسکیزوتایپی مرتبط است و نیز ارتباط مثبتی میان ادغام فکر و عمل احتمال، اما نه ادغام فکر و عمل اخلاقی، و صفات اسکیزوتایپی وجود دارد (لی و همکاران، 2005). لی و همکاران (2005) پیشنهاد کردند که ممکن است تفکر جادویی اسکیزوتایپی، ادغام فکر و عمل را در فرد افزایش داده و وی را مستعد ابتلا به وسواس کند، و نیز دریافتند که در رابطه میان تفکر جادویی و نشانه های اختلال وسواس، ادغام فکر و عمل نقش متغیر میانجی را ایفا می کند. اینشتین و منزیس (2004) نیز اظهار داشتند که تفکر جادویی فصل مشترک میان باورهای خرافی، ادغام فکر و عمل و شدت نشانه های وسواس فکری- عملی است و در پاتولوژی این اختلال نقش پایداری دارد.
تحقیقات انجام شده حاکی از آن است که میان ادغام فکر و عمل و سرکوب افکار رابطه نزدیکی وجود دارد. راسین و همکاران (2000، 2001) بر اساس یافته های پیشین مبنی بر رابطه مستقیم میان سرکوب افکار و شدت نشانه های OCD از یک سو (وگنر140، 1989) و ادغام فکر و عمل و سرکوب افکار از سوی دیگر (راچمن، 1993)، این فرض را مطرح کردند که ادغام فکر و عمل از طریق افزایش سرکوب افکار، سبب به وجود آمدن و شدت یافتن نشانه های OCD می شوند. بررسی آنها (راسین و همکاران، 2001) نشان داد که سرکوب افکار به طور دوره ای ناراحتی ناشی از افکار وسواس گونه برآمده از ادغام فکر و عمل را کاهش می دهد، اما در درازمدت وسواس فکری – عملی را شدت می بخشند. به عقیده آنها ادغام فکر و عمل سرکوب افکار را راه اندازی می کند که آن نیز به نوبه خود سبب بروز نشانه های OCD می گردد. راسین و همکاران (2001) دریافتند که شدت اختلال (چه در وسواس فکری – عملی و چه در سایر اختلالات اضطرابی) با ادغام فکر و عمل و سرکوب افکار مرتبط است.
3-4-1-2 اهمیت کنترل افکار
اهمیت کنترل افکار توسط گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) چنین تعریف شده است: ارزیابی بیش از اندازه از اهمیت تحت کنترل درآوردن افکار، تصاویر و یا تکانه های مزاحم، و این باور که چنین کاری هم امکان پذیر و هم مطلوب است. به علاوه اهمیت کنترل افکار به چهار طریق بروز می یابد (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 1997):
1- اعتقاد به اهمیت ردیابی رخدادهای ذهنی و گوش به زنگ بودن141 برای آنها
2- باورهایی درباره پیامدهای اخلاقی عدم موفقیت در کنترل افکار
3- باورهایی مبنی بر پیامدهای روانشناختی و رفتاری عدم توانایی در کنترل افکار
4- اعتقاد به کارایی در کنترل کردن، بدین معنا که تلاش های فرد در کنترل افکار، به خصوص در درازمدت، باید به موفقیت بینجامد.
اساسا اهمیت کنترل افکار به باورهای افراد درباره داشتن و کنترل کردن برخی افکار یا تصاویر ذهنی اطلاق می شود که به باورهای فراشناختی نیز مشهورند. به عقیده یانک142، کالاماری، ریمان143 و هفلفینگر144 (2003)، این باورها "تفکر زیاد درباره تفکر" هستند و نشان داده شده که می توانند اختلال وسواس فکری – عملی را از اختلال اضطراب فراگیر متمایز کنند. گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) در توصیف اهمیت کنترل افکار، به طور گسترده ای به بررسی کلارک و پوردون (1993) استناد کرده است که این ویژگی ها و باورها را برای اهمیت کنترل افکار برمی شمرد: 1- نظارت افراطی بر حضور یا غیاب افکار مزاحم 2- اعتقاد به این که این افکار مزاحم پیش بینی کننده فاجعه هستند 3- این باور که فرد در مقابل آسیب ناشی از افکار مسئول است 4- اعتقاد به این که به منظور اجتناب از آسیب و کاهش رنج و ناراحتی، فرد باید افکارش را کنترل کند.
در حالی که بیشتر افراد گهگاهی تلاش می کنند تا افکارشان را سرکوب کنند، مبتلایان به اختلال وسواس فکری – عملی باورهای فراشناختی انعطاف ناپدیری دارند که موجب می گردد برای سرکوب افکارشان دست به تلاش های فعال و گسترده بزنند (پوردون و کلارک، 2002). متاسفانه هرقدر که فرد بیشتر گوش به زنگ نظارت بر افکار و سرکوب آن ها باشد، شدت بروز آن افکار بیشتر خواهد شد (سالکووسکیس و کمپل145، 1994). این گونه فراشناخت ها دربرگیرنده معنای ضمنی روشنی هستند، چنان که پوردون و کلارک (2002) به این موضوع اشاره می کنند که آن دسته از افراد که معتقدند کنترل ذهنی بخش مهمی از تسلط بر خود146 است، برای نیل به کنترل ذهنی دلخواه از خود بسیار مایه خواهند گذاشت. اشخاصی که به این موضوع باور دارند که افکار ناخواسته نمایانگر لغزش در کنترل ذهنی است و باید برای نیل به کنترل ذهنی کامل تلاش نمود، در صورت بروز افکار مزاحم در جهت برقراری دوباره کنترل ذهنی سرمایه گذاری روانی زیادی خواهند کرد.
این یافته ها حاوی دلالت های مهمی برای افراد دارای وسواس مذهبی – اخلاقی است که اغلب به طور جدی در جستجوی "افکار پاک و منزه" هستند. در حالی که به گفته راچمن و شافران (1999) تنها بخش کوچکی از افکار روزانه ما حاصل گزینش ارادی است، افراد مبتلا به وسواس اغلب باور دارند که باید بر تک تک افکارشان تسلط کامل داشته باشند. جالب آن است که نیمی از گویه های مقیاس وسواس مذهبی – اخلاقی پن (آبراموویتز، هاپرت147، کوهن148، تالین149 و کاهیل150، 2002) به لحاظ محتوایی با ناراحتی های حاصل از افکار مزاحم غیر اخلاقی مرتبطند. بنابراین می توان به طور ضمنی چنین نتیجه گرفت که کنترل افکار نقش مهمی در وسواس اخلاقی مذهبی ایفا می کند.
ولز151 و و دیویز152 (1994) پرسشنامه کنترل فکر153 را به وجود آوردند و دریافتند که افراد به پنج طریق افکار خود را کنترل می کنند: 1- پرت کردن حواس154 خود با فکر کردن به چیزهای دیگر 2- تعامل اجتماعی155 به منظور کسب اطمینان یا متوقف کردن تفکر 3- نگرانی156 درباره چیزهای دیگر یا نگرانی های گذشته 4- خودتنبیهی157 با سرزنش کردن یا نیشگون گرفتن خود و غیره 5- ارزیابی دوباره158 با سعی در مرور یا تفسیر دوباره افکار. در حالی که ثابت شده که سرکوب افکار نقش مهمی در بسیاری از بیماری های روانشناختی از جمله اختلال استرس پس از ضربه159، اختلال اضطراب فراگیر، هراس اجتماعی160، اختلال وسواس فکری – عملی و افسردگی ایفا می کند (پوردون، 1999) بررسی ها حاکی از آنند که مبتلایان به اختلال وسواس فکری – عملی راهبردهای کنترل فکری که به طرز خاصی ناکارآمدند را به کار می برند. برای مثال، امیر، کشمن161 و فوآ (1997) دریافتند که گروه مبتلا به OCD بیشتر از گروه کنترل از راهبردهای نگرانی، خودتنبیهی و ارزیابی دوباره استفاده می کردند. جالب آنکه نتایج آنها نشان داد که استفاده از راهبردهای خودتنبیهی و نگرانی پیش بینی کننده نشانه های وسواس فکری – عملی است.
مطالعاتی که به منظور ارزیابی ارتیاط میان کارایی روش های سرکوب افکار و وسواس فکری – عملی صورت گرفته اند نتایج متناقضی گزارش نموده اند. در حالی که برخی از افزایش افکار وسواسی پس از سرکوب افکار خبر می دهند (سالکووسکیس و کمپبل، 1994؛ تریندر162 و سالکووسکیس، 1994)، دیگران یافته مشابهی گزارش نکرده اند (یانک و کالاماری، 1999). بررسی های انجام گرفته در متون عمومی و مربوط به وسواس بر روی سرکوب افکار اغلب روش های تحقیقی بسیار متفاوتی را به کار برده اند که اعتبار بیرونی163 را شدیدا خدشه دار می کند (پوردون، 1998؛ سالکووسکیس، 1998). به عنوان مثال، در برخی از این پژوهش ها از محرک های هیجانی خنثی استفاده شده بود (مثلاً خرگوش های سبز رنگ؛ کلارک، وینتون164 و تین165، 1993) در حالی که به لحاظ نظری، سرکوب افکار در مبتلایان به وسواس تنها در برخی زمینه های خاص که فرد به خود مربوط و خود را برای آنها مسئول می داند، وجود دارد (مثلا صدمه زدن به کودک خود؛ سالکووسکیس، 1999). راچمن (1997) عنوان می کند که وسواس هایی که با پیامدهای فاجعه وار مرتبطند (مثلاً مسئولیت در برابر مرگ فرزند و غیره) بسیار سخت تر درمان می شوند. سالکووسکیس و کمپبل (1994) برای بررسی سرکوب افکار، از افکار مزاحم مربوط به فرد166 استفاده نمودند. نتایج بررسی آنها نشان داد که وقتی به افراد آموزش داده می شد که افکار مزاحم مربوط به خود را کنترل کنند، این گونه افکار در آنها افزایش قابل ملاحظه ای پیدا می کردند. سالکووسکیس (1998) در توصیف فرآیند سرکوب افکار که به افزایش افکار مزاحم منتهی می شود عنوان کرد که هنگام تلاش برای سرکوب افکار، فرد در واقع باید به نظارت بر افکار خود ادامه دهد. فرآیند نظارت بر افکار سبب می شود که افکار از ذهن فرد دور نشوند و بنابراین احتمال بروز دوباره آنها بیشتر شود.
با این وجود، علیرغم توانایی فرد برای سرکوب افکار وسواس گونه، آنچه که بیش از همه آسیب زاست آنست که سرکوب افکار موجب تقویت "اعتبار" آن افکار می شود (پوردون، 1999؛ پوردون و کلارک، 2000، 2001). اگر فکری آنقدر "خطرناک" است که باید آن را سرکوب کرد، این تعبیر و خنثی سازی که به دنبال دارد سبب تقویت چرخه وسواس فکری – عملی شده و فرد را بیش از پیش نسبت به بروز افکار مزاحم گوش به زنگ می کند (پوردون و کلارک، 2002). همچنین مبتلایان به OCD در مقایسه با افراد مضطرب و اشخاص سالم، بیشتر تمایل دارند که به دلیل برداشت های فاجعه آمیز از خطاهای خود، افکارشان را سرکوب کنند (تالین، آبراموویتز، هاملین167، فوا و سینودی168، 2002)، و بالاخره آن که یافته های متناقض در خصوص سرکوب افکار ممکن است در حقیقت حاکی از آن باشد که انواع مختلف وسواس با شدت های متفاوت (مثلا بینش ضعیف) ممکن است مستلزم سطوح متفاوت سرکوب فکر بوده و در عمل نتایج متفاوتی نیز به دست دهند (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 2001؛ پوردون و کلارک، 2002).
4-4-1-2 کمال گرایی
کمال گرایی سازه ای چند بعدی است که به اشکال و شدت های مختلف بروز یافته و به کرات در بسیاری از انواع مشکلات روانشناختی (در هر دو محور I و II)، مسائل ارتباطی، مشکلات انطباقی169، و به درجات مختلف در جمعیت غیر بالینی دیده می شود (فلت170 و هویت171، 2002؛ فراست172، مارتن173، لهارت174، روزنبلات175، 1990؛ هویت و فلت، 1991). در 25 سال اخیر، ادبیات پژوهشی در خصوص کمال گرایی افزایش چشمگیری داشته، اما این مطالعات به لحاظ نظری، سبب شناسی، تعریف، و ابزارها و روش های به کار رفته تفاوت های عمده ای با یکدیگر دارند (فلت و هویت، 2002). علیرغم این تفاوت ها، مضمون اصلی آن است که کمال گرایی نشان دهنده تلاشی است در جهت اجتناب از چیزی ناخوشایند (انتقاد، مصیبت، عدم قطعیت، نداشتن کنترل) با این حال برخی دیگر از نظریه پردازان معتقدند کمال گرایی خود موجب عدم قطعیت شده و در فرد میل به کنترل و تسلط بر محیط را برمی انگیزند (فراست، نووارا176 و رم، 2002). در هر دو صورت، ویژگی اصلی کمال گرایی اجتناب از خطاها و نه نیل به اهداف است.
نظریه پردازان شناختی بر اهمیت کمال گرایی در فهم اختلال وسواس فکری – عملی تاکید دارند.
مک فال177 و والزرهایم178 (1979) به مفروضات یا باورهای بسیاری اشاره کردند که به ارزیابی تهدید منجر شده و اختلال وسواس را به وجود می آورند، ازجمله این باورها آن است که "فرد باید کاملا توانا باشد و همه جوانب ممکن را در نظر بگیرد" و نیز "خطا کردن و عدم توانایی در رسیدن به اهداف و ایده آل های کمال گرایانه، سزایش تنبیه و سرزنش است." این دیدگاه با یافته های ملینجر179 و دوویز180 (1992) و سالزمن181 (1979) همسو است که افراد مبتلا به اختلال وسواس، معتقدند که برای داشتن احساس خوب نسبت به خود باید کامل و بی نقص باشند و خطاها و اشتباهات فاجعه بارند.
گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) در تعریف کمال گرایی عنوان کردند که کمال گرایی باوری است مبنی بر آن که برای هر مشکل، یک راه حل کامل و بی نقص وجود دارد، عملکرد کامل (بدون خطا) نه تنها ممکن است بلکه ضروری است، و حتی اشتباهات جزئی نیز پیامدهای جدی به دنبال دارند. این تعریف بر میل به یافتن راه حل های بی نقصی برای "هرگونه" مشکلی و نیز نگرانی مفرط درباره اشتباهات تمرکز دارد. در این تعریف، تردید درباره اعمال مورد تاکید قرار نگرفته زیرا چنین فرض می شود که تردید بیشتر با ناتوانی در تحمل عدم قطعیت مرتبط است. همچنین این تعریف، ابعاد اجتماعی کمال گرایی یا کمال گرایی دگرمحور، آن گونه که توسط هویت و فلت (1991) مفهوم سازی شده را دربر نمی گیرد.
شواهد پژوهشی بسیاری از ارتباط میان کمال گرایی و اختلال وسواس فکری – عملی، هم در جمعیت غیر بالینی (رم، فری ستون، دوگاس182، لوتارت183 و لادوکور، 1995؛ فراست و همکاران، 1990؛ فراری184، 1995؛ روم، فری ستون، لادوکور، بوشارد، گالانت185، تالبوت186 و والیر187؛ 2000، کیریوس188 و جکسون189، 1998) و بالینی (نورمان190، دیویز، نیکولسون191، مالا192، 1998؛ آنتونی193، پوردون، هوتا194 و سوینسون195، 1998؛ گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 2001، 2005) حمایت می کند. با این وجود بررسی های اندکی درباره نقش کمال گرایی در سبب شناسی، حفظ و نگهداری و درمان اختلال وسواس فکری – عملی انجام شده است (فراست و دی بارتولو196، 2002). در روند ساخت و اعتباریابی پرسشنامه عقاید وسواسی (OBQ)، گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (2001) نمرات یک گروه از مبتلایان به وسواس را با یک گروه از مبتلایان به اضطراب و سه گروه کنترل مقایسه کردند. نتایج نشان داد که نمرات گروه مبتلا به وسواس در زیرمقیاس کمال گرایی پرسشنامه عقاید وسواسی از نمرات گروه کنترل، بالاتر بود اما با گروه مبتلا به اضطراب تفاوتی نداشت. همچنینی زیرمقیاس کمال گرایی با مقیاس های اضطراب، افسردگی و وسواس فکری – عملی همبستگی متوسط تا قوی داشت که در مورد OCD، بیشترین همبستگی با زیرمقیاس کنترل ذهنی و کمترین آن با آلودگی به دست آمد. این گروه کاری نتایج مشابهی از اعتباریابی تکمیلی پرسشنامه عقاید وسواسی گزارش کرده است (2005).
در حالی که پژوهش های انجام گرفته بر شناخت و وسواس فکری- عملی حاکی از آنند که کمال گرایی از سایر حوزه های شناخت متمایز است، شواهدی در دست است که نشان می دهد کمال گرایی و بقیه حوزه های باورها با یکدیگر مرتبطند. به عنوان مثال، رم و همکاران (1985) دریافتند که نگرانی درباره اشتباهات، تردید درباره اعمال و معیارهای شخصی با مسئولیت پذیری رابطه معناداری دارد. رگرسیون سلسله مراتبی نشان داد که مسئولیت پذیری نسبت به کمال گرایی تغییرپذیری نمرات OCD را بهتر پیش بینی می کند، با این حال پس از حذف اثر مسئولیت پذیری، هنوز بخش اعظمی از تغییرپذیری OCD به کمال گرایی مربوط می شد . بوشار، رم و لادوکور (1999) در یک پژوهش آزمایشی بر روی دو گروه از افراد با کمال گرایی بالا و کمال گرایی پایین، متغیر مسئولیت پذیری را مورد دستکاری قرار دادند. نتایج نشان داد که گروه با کمال گرایی بالا نسبت به گروه با کمال گرایی پایین مسئولیت بیشتری برای پیامدهای منفی ناشی از عملکرد خود احساس می کردند. به عقیده بوشار و همکاران (1999) کمال گرایی ممکن است افراد را برای مسئولیت پذیری مستعد کند و در مبتلایان به OCD نیز کمال گرایی می تواند به عنوان عاملی فرض شود که آنان را به مسئولیت پذیری افراطی سوق می دهد. با این وجود، فراست و همکاران (2002) معتقدند که باورهای مسئولیت پذیری افراطی ممکن است باعث شوند که مبتلایان به OCD برای کاهش دادن تهدید یا خطر آسیب، به کمال گرایی روی آورند. فراست و استکتی (1997) دریافتند که در مقایسه با مبتلایان به سایر اختلالات اضطرابی، مبتلایان به OCD نمره بالاتری در کمال گرایی کسب نکردند. با این حال، افراد دارای OCD در مقیاس های "تردید درباره اعمال197" نمرات بالاتری آوردند که نشان می دهد کمال گرایی در افراد مبتلا به OCD ممکن است بر ترس از ارتکاب خطا و اتخاذ تصمیم های نادرست متمرکز شود. افراد مبتلا به OCD تمایل دارند که معیارهای بسیار بالا و انعطاف ناپذیری برای خود وضع کنند، تا حدی که این موضوع باعث می شود که آنها شدیداً بر بی کفایتی خود یا احتمال عدم توفیق در رسیدن به اهداف دست نیافتنی خود متمرکز شوند (سامرفلد198، هوتا199 و سوینسون200، 1998). به عنوان مثال، رم و همکاران (2000) دریافتند که کمال گرایان کارآمد201 (افرادی که معیارهای بالایی برای عملکردشان قائلند امّا دارای این توانایی هستند که هنگام ارتکاب خطا، انتظارات خود را پایین آورده و از خود انتقاد نکنند) بیشتر به دنبال راه هایی برای حل مشکل هستند، در حالی که کمال گرایان ناکارآمد202 دربارهٔ کیفیت و نتیجه عملکردشان نگران می شوند. همچنین در بررسی رم و همکاران (2000) کمال گرایان ناکارآمد نمرات بالاتری در نشانه های وسواس فکری – عملی کسب کردند.
و بالاخره اینکه گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (2001) در فرآیند اعتباریابی پرسشنامه عقاید وسواسی نشان داد که ارتباطی قوی میان کمال گرایی و هر یک از پنج حوزه دیگر باورهای وسواس گونه وجود دارد که بالاترین ضریب همبستگی با ناتوانی در تحمّل عدم قطعیّت به دست آمد. این یافته از این جهت قابل تبیین است که کمال گرایی به عنوان مفهومی دربرگیرندهٔ تردید نسبت به کیفیت اعمال تعریف شده است (فراست و همکاران، 1990). این یافته در بررسی تکمیلی این گروه کاری (2005) نیز تکرار شده است.
5-4-1-2 ارزیابی بیش از حد تهدید
گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) ارزیابی بیش از حد تهدید را این گونه تعریف نموده است: "اغراق در احتمال رخ دادن آسیب جدّی." (صفحه 678). ارزیابی بیش از حد تهدید به عنوان یکی از متغیرهای اصلی در اختلال وسواس فکری – عملی شناخته می شود و در بیشتر اختلالات اضطرابی نیز نقش عمده ای ایفا می کند (بک و کلارک، 1997). الگوهای شناختی اختلالات اضطرابی، از جمله OCD، نقاط مشترک بساری با یکدیگر دارند که از جمله آنها، ارزیابی بیش از حد تهدید است (کلارک، 1997؛ استکتی، فراست، رم و ویلهلم203، 1998): الف) هنگامی که افراد برخی محرّک ها را خطرناک تر از آنچه هستند تفسیر یا پردازش کنند، دچار اضطراب می گردند. ب) آنها برای کاستن از اضطراب یا پیشگیری از رخ دادن حوادث نامطلوب از راهبرهای شناختی و رفتاری ناکارآمد استفاده می کنند. ج) این راهبردهای ناکارآمد از اعتبارزدایی204 از برداشت های غیرواقع بینانه جلوگیری کرده و در نتیجه موجب تشدید اضطراب می گردند. د) چنانچه فرد نشانه های اضطراب را خطرناک بداند، برای کاهش دادن اضطراب یا اجتناب از آن تلاش خواهد کرد.
برای درک بهتر نقش ارزیابی بیش از حد تهدید در وسواس سالکووسکیس، فورستر و ریچاردز205 و موریسون206 (1998) فرمول پیشنهادی بک، امری207 و گرین برگ208 (1985) را به کار بردند.
ارزیابی بیش از حد تهدید =
ارزیابی احتمال روی دادن تهدید × ارزیابی بهای شدت خطر

ارزیابی توانایی مقابله + ارزیابی "عوامل نجات"
در این الگو، ارزیابی احتمال خطر با معنای ویژه ای که فرد برای آن لحاظ کرده در تعامل است. به عنوان مثال، شخص ممکن است بداند افکار مزاحم درباره خشونت بدان معنا نیست که وی کنترل خود را از دست داده و به عزیزانش حمله می کند. با این حال در صورت انجام این کار، ارزیابی او از این موضوع چنان بد و فجیع است که منجر به اضطرابی بسیار شدید در وی خواهد شد. بنابراین، این دو عامل به عنوان مضروب در یکدیگر در نظر گرفته می شوند. ترکیب خطر و بهای خطر توسط دو عامل تعدیل می شوند: یکی آنکه فرد در صورت بروز خطر تا چه اندازه خود را برای مقابله با آن توانمند می بیند؛ و دیگری آنکه شخص به جز مقابله فردی، عوامل خارجی کمک کننده را تا چه حد دخیل می پندارد. آنچه در این الگو برجسته است، "ارزیابی" های فرد از عوامل دخیل است. بنابراین تعجبی ندارد که تلاش برای اطمینان بخشی به فرد مبتلا به OCD با استفاده از دلایل منطقی، اغلب بیهوده است ("می دانم که احتمالاً رخ نخواهد داد، امّا اگر …)
راچمن (1997، 2002) بر اهمیت ارزیابی فرد از تهدید در پدیدآیی و حفظ نشانه های OCD تاکید می کند. ارزیابی افراطی از تهدید، گسترهٔ محرک ها و خطر فرضی آنها را نزد فرد افزایش می دهد، به طوری که محرّک های سابقاً خنثی اهمیتی در خور توجه می یابند و به تهدید بالقوه تبدیل می شوند. در نتیجه، تعداد بیشتری از محرّک های خارجی می توانند افکار مزاحم را در فرد بیدار کنند. همچنین این فرض که احساس اضطراب نشان دهنده حضور خطر است نیز ارزیابی افراطی از تهدید را افزایش می دهد (آرنتز209، راونر210، و ون دن هوت211، 1994، 1995). اجتناب یا خنثی سازی نیز از اعتبارزدایی دریافت های مرتبط با خطر جلوگیری کرده و به تفسیرهای افراطی تر از محرک ها دامن می زند که این، خود سبب عود OCD و اعمال اجباری مرتبط با آن می گردد.
همچنین راچمن اهمیت محرّک های درونی مرتبط با تهدید را نیز مورد تأکید قرار می دهد، از جمله دیدگاهی که فرد از خودش به عنوان منبع خطر دارد. معنای منحصر به فرد اعطا شده به برخی افکار از باورهای کلی تر و سوگیری های شناختی شخص نسبت به خود و جهان اطرافش تأثیر می پذیرد (بک و همکاران، 1985؛ راچمن، 1998). بنابراین تعجبی ندارد که افراد مبتلا به وسواس فکری – عملی تنها در مورد مسائل مربوط به خودشان ارزیابی بیش افراطی از خطر نشان می دهند (فراست و شِر، 1989). لوپاتکا و راچمن (1995) دریافتند که وقتی احساس مسئولیت پذیری در افراد مبتلا به وسواس های وارسی و شستشو افزایش پیدا می کرد، آنها احتمال رخ دان فاجعه و مصیبت را بیشتر تصور می کردند. و بالعکس، وقتی آنها مسئولیت شخصی کمتری احساس می کردند، ارزیابی آنها از احتمال روی دادن پیامدهای فاجعه آمیز نیز کاهش می یافت.
ارزیابی افراطی از تهدید، به لحاظ نظری و آماری با برخی حوزه های شناختی مرتبط است که از جمله آنها می توان از ناتوانی در تحمل عدم قطعیت (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 2001) کمال گرایی و به خصوص تردید درباره اعمال (فراست و همکاران، 1990)، اهمیت کنترل افکار و باورهای مرتبط با ادغام فکر و عمل (راچمن، 1993) نام برد.
مطالعات بسیاری بر رابطه میان ارزیابی بیش از حد تهدید و نشانه های OCD صحّه گذاشته اند (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 1997؛ استکتی و همکاران، 1998). وودز212، فراست و استکتی (1998) نشان دادند که باورهای مرتبط با تردید (در مقیاس OBQ) و خطرپذیری روزمرّه213 به طور معناداری با نشانه های وسواس مرتبط هستند. امّا با ارزیابی احتمال وقوع رخدادهای منفی در آینده همبسته نیستند. همچنین ارزیابی احتمال رخدادهای منفی با باورهای کلی دربارهٔ خطر ارتباط نداشت. با این حال ارزیابی احتمال رویداد خطر در شرکت کنندگان که برای درستی مفروضات خود دلیل و منطق ارائه کرده بودند بالاتر از آنهایی بود که دلایل مبنی بر رخ ندادن خطر فرضی آورده بودند.
در یک مطالعه دیگر، وودز، فراست و استکتی (2001) رابطه میان ارزیابی احتمال و وقوع رویداد نامطلوب و شدت آن، توان پیش بینی شده برای مقابله، و نشانه های وسواس فکری – عملی را در یک نمونه بالینی و غیربالینی بررسی کردند. مطابق با پیش بینی الگوهای شناختی، با ازدیاد نشانه های OCD، هر دو گروه شدّت وقوع رویدادها را بیشتر و توان خود برای مقابله را کمتر ارزیابی کردند. با این حال، ارتباط میان ارزیابی احتمالی وقوع و نشانه های وسواس تنها در گروه غیربالینی مشاهده شد و نه گروه مبتلا به وسواس. نتایج این بررسی با این فرضیه سالکووسکیس (1996) که اضطراب با حاصلضرب احتمال و شدت وقوع رویداد نامطلوب تقسیم بر توان مقابله مرتبط است، هماهنگ بود.
6-4-1-2 ناتوانی در تحمّل عدم قطعیّت
گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (1997) ناتوانی در تحمل عدم قطعیّت را شامل سه دسته از باورها دانسته: 1- باورهایی دربارهٔ لزوم داشتن اطمینان 2- باورهایی مبنی بر اینکه فرد توانایی کمی برای مقابله با تغییرات غیرمنتظره دارد و 3- عقایدی درباره اینکه داشتن عملکرد مناسب در شرایط مبهم و نامشخص، دشوار است.
بررسی مطالعات انجام شده بر روی ناتوانی در تحمّل عدم قطعیّت نشان می دهد که افراد مبتلا به وسواس با وجود عملکرد خوب حافظه شان، باز هم به درستی و دقت آن اطمینان ندارند (سوکمان214 و پینارد215 (2002). این یافته از آن جهت جالب است که مشخص می کند افراد مبتلا به وسواس فکری – عملی برای برآورد کردن کفایت یا کامل بودن عملکردشان از یک حسّ درونی مبنی بر "کاملاّ درست بودن216" پیروی می کنند نه داده های عینی.
ناتوانی در تحمّل عدم قطعیّت نقش مهّمی در بیشتر اختلالات اضطرابی ایفا می کند، و نشان داده شده که این حوزهٔ شناختی حتی بعد از ثابت نگه داشتن تأثیر نگرانی، به طور منحصر به فردی نشانه های OCD را پیش بینی می کند (استکتی، فراست و کوهن، 1998). با این وجود، یافته های تجربی اندکی موجود است که مشخص کنندهٔ نقش ناتوانی در تحمل عدم قطعیت در پدیدآوری و نگهداری وسواس فکری – عملی باشد (سوکمان و و پینارد، 2002).
بررسی ها نشان می دهند که ناتوانی در تحمل عدم قطعیت با ارزیابی افراطی از تهدید ارتباط تنگاتنگی دارد (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، 2001، استکتی و همکاران، 1998) لانگلوآ217، فری ستون و لادوکور (2000) دریافتند که عدم اطمینان با شک و تردید نسبت به خطرناک بودن افکار مزاحم سبب اضطراب می گردد. در همین رابطه، سوکمان و پینارد (2000) به این نکته اشاره کردند که افرادی که نسبت به تحمّل عدم قطعیت ناتوانند ممکن است آستانه تحمّل پایین تری برای ادراک تهدیدآمیز موقعیت های مبهم داشته باشند. این افراد در مواجهه با اتفاقات غیرمنتظره و تازگی و تغییر، احساس ناراحتی می کنند که این خود سبب گسترش موقعیت هایی می گردد که در آنها شخص درجهٔ خطر را زیاد ارزیابی کرده و توان خود برای مقابله با آن را نیز دست کم می گیرد. از دیگر زمینه های شناختی مرتبط با ناتوانی در تحمل عدم قطعیت، می توان از کمال گرایی و نیاز به کنترل نام برد. ماخلوف – نوریس218 و نوریس219 (1972، به نقل از سوکمان و پینارد، 2002) معتقدند که مبتلایان به وسواس فکری – عملی نیاز بسیار زیادی به اطمینان و قطعیت دارند تا بتوانند حوادث را پیش بینی و کنترل کنند. بیچ220 و لیدل221 (1974، به نقل از سوکمان و پینارد، 2002) باور دارند که نیاز به اطمینان دربارهٔ زمان پایان دادن به یک کار و نیز نیاز به کاهش اضطراب عواملی هستند که سبب حفظ تشریفات وسواسی و رفتارهای آیینی وسواس گونه می گردند. فراست و استکتی دریافتند که تردید دربارهٔ اعمال تنها بُعد کمال گرایی است که اختلال OCD را از اختلال هراس متمایز می کند.
در خصوص ارتباط میان ناتوانی در تحمّل عدم قطعیت با نشانه های وسواس، بررسی های متعددی صورت گرفته. به عنوان مثال، فراست و استکتی (1997) نشان دادند که در مقایسه با افراد عادی، مبتلایان به OCD در طبقه بندی اشیاء کندتر عمل می کنند، درخواست بیشتری برای تکرار اطلاعات دارند و هنگام تصمیم گیری با تردید و اشکال بیشتری مواجه می گردند. همچنین تالین، آبراموویتز، بریجیدی222 و فوا (2003) نشان دادند که ناتوانی در تحمّل عدم قطعیّت با وسواس تکرار و وارسی مرتبط است. چنین همبستگی همسو با آن است از مشاهدات بالینی است مبنی بر اینکه افراد مبتلا به وسواس وارسی اغلب نیاز شدیدی به تکرار برخی اعمال دارند تا هنگامی که "کاملاً درست" انجام شود و ناتوانی در تحمّل شک و تردید ممکن است آنها را به تکرار تشریفات وسواس گونه خود وادارد. بنابراین تردید بیمارگونه به عنوان واکنشی به حسّ شک و تردید محسوب می شود که خود ممکن است احساس ناراحتی را در فرد مبتلا تشدید کند (تالین و همکاران، 2003)
2-2 رابطه میان مذهب و اختلال وسواس فکری – عملی
رابطه میان OCD و مذهب همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. به عنوان مثال فروید (1907، 1961) به تشابه میان اعمال وسواس گونه و رفتارهای مذهبی اشاره می کند و چنین فرض می کند که هر دو سبب کاهش احساس گناه و سرکوب تکانه ها می شوند. با این وجود رابط مذهب و OCD محل مناقشه است زیرا نتایج به دست آمده از برخی بررسی ها حاکی از وجود رابطه مثبت میان این دو است در حالی که برخی دیگر از مطالعات از چنین رابطه ای حمایت نمی کنند. در ادامه به بررسی هر یک از این دو دسته پژوهش ها پرداخته و به دلایل احتمالی این ناهماهنگی ها اشاره می گردد.
1-2-2 پژوهش هایی که نشان دهنده رابطه مثبت بین مذهب و OCD هستند
مطالعات مخالف رابطه میان احساس گناه و OCD را تأیید نموده اند (شافران، واتکینز223 و چارمن224، 1996؛ نیلر225 و بک226، 1998؛ استکتی227، کوی228 و وایت229، 1991). نشان داده شده که احساس گناه در افزایش احساس مسئولیت و افکار و اعمال وسواس گونه نقش نقش مهمی ایفا می کند و اینکه افراد مبتلا به OCD نسبت به افراد غیرمبتلا احساس گناه حالتی230 و صفتی231 بیشتری تجربه کرده و معیارهای اخلاقی بالاتری دارند (شافران و همکاران، 1996) هیگینز232، پولارد233 و مرکل234 (1992) دریافتند که افراد دارای OCD نسبت به افراد مبتلا به اضطراب و نیز افراد عادی، تعارضات مذهبی بیشتری تجربه می کنند. همچنین نشان داده شده که احساس گناه که توسط افراد مبتلا به وسواس مذهبی – اخلاقی به شدت تجربه می شود، افکار مزاحم وسواس گونه و ناراحتی حاصل از آن را افزایش می دهد (نیلر و بک، 1989). همچنین استکتی و همکاران (1991) نشان دادند که در افراد مبتلا به OCD، شدّت OCD با مذهبی بودن و احساس گناه رابطه مثبت دارد. با این حال در این مطالعه، شرکت کنندگان مبتلا به OCD نسبت به شرکت کنندگان مبتلا به سایر اختلالات اضطرابی، مذهبی تر نبودند و احساس گناه بیشتری نیز نداشتند. همچنین در مبتلایان به OCD، و نه افراد با سایر اختلالات اضطرابی، احساس گناه با میزان مذهبی بودن رابطه مثبت داشت. در بررسی تاریخچه خانوادگی ویژگی های افراد مبتلا به OCD، راسموسن235 و تسوانگ236 (1986) دریافتند که OCD در خانواده هایی که به لحاظ مذهبی انعطاف ناپذیر و سختگیرند، شیوع بیشتری دارد.
در تلاش برای فهم بهتر ارتباط میان OCD و مذهب، برخی پژوهشگران بر ارتباط میان سوگیری های شناختی و مذهب تمرکز کرده اند. سیکا237، نووارا238 و ساناویو239 (2002) شناخت های مرتبط با OCD را در یک نمونه غیربالینی از مسیحیان کاتولیک در ایتالیا مورد بررسی قرار داده و نشان دادند که افراد مذهبی تر در مقیاس های مربوط به نشانه های OCD، اهمیت افکار، کنترل افکار، مسئولیت پذیری و کمال گرایی نمرهٔ بیشتری کسب کردند. آنها دریافتند که آنچه شرکت کنندگان "خیلی مذهبی" را از "کم مذهبی" متمایز می کند، باورهای مربوط به اهمیت افکار و نیاز به کنترل افکار است و نتیجه گرفتند که مذهب ممکن است در پدیدآیی OCD نقش داشته باشد. مطابق با یافته های این پژوهش، رابطه میان اهمیت افکار و نیاز به کنترل افکار با OCD، تنها در افراد خیلی مذهبی مشهود بود. با این حال نکته حائز اهمیت، بنا به تأکید سیکا و همکاران (2002) آنست که تأثیر مذهب بر نشانه های وسواس تنها به برخی ابعاد آموزه های مذهبی همچون معیارهای اخلاقی بالا، انعطاف ناپذیری، پرهیز و پاکی مربوط می شود.
در یک مطالعه دیگر، راسین240 و کاستر241 (2003) با استفائه از یک نمونهٔ غیربالینی متشکل از مسیحیان پروتستان و کاتولیک نشان دادند که مذهبی بودن با ادغام فکر و عمل242 (سوگیری شناختی مبنی بر برابری افکار و اعمال به لحاظ اخلاقی) رابطه مثبت دارد و کیفیت این رابطه در میان جمعیت کاتولیک و پروتستان متفاوت است. رابطه میان مذهبی بودن و TAF در مسیحیان، توسط مطالعات دیگر نیز تأیید شده است (آبراموویتز، دیکن243، وودز244 و تالین245، 2004؛ سیو246، چمبلس247 و هاپرت248، 2010).
با توجه به این یافته ها، به نظر می رسد که مذهب دربرگیرنده شناخت هایی است که در ادبیات بالینی با وسواس ارتباط پیدا می کنند. در توضیح این امر، پژوهشگران (کوهن249 و رازین250، 2001؛ توردارسون251، 1986) به انجیل متی آیهٔ 28-27-5 استناد می کنند که می گوید: "شنیده ای که به آنان گفته شد که زنا نکنند؛ امّا من به تو می گویم که هر کس با نگاه شهوت آلود به زنی بنگرد، در قلب خود مرتکب زنا شده است." شافران و همکاران (1996) این آیه را مصداقی از ادغام فکر و عمل اخلاقی می دانند. استکتی و همکاران (1991) معتقدند افرادی که در خانواده یا محیط شدیداً مذهبی پرورش یافته اند، نسبت به ابتلا به OCD آسیب پذیرند به این دلیل که آنان به این باور رسیده اند که "افکار همسنگ اعمال هستند" و اینکه تمایلات جنسی و پرخاشگرانه، بد و گناه آلود هستند و این گونه افراد باید کنترل شوند. از این دیدگاه رابطه مذهب با شناخت هایی چون ادغام فکر و عمل، اهمیت افکار و نیاز به کنترل افکار قابل توضیح است. با این حال، تعمیم یافته ها به مذاهبی غیر از مسیحیّت صحیح نیست. بررسی ها حاکی از آنند که رابطه مذهب و TAF اخلاقی در ادیان یهودیت و اسلام به اندازه دین مسیح تنگاتنگ و معنادار نیست. نشان داده شده که مسیحیان مذهبی نسبت به یهودیان مذهبی نمرهٔ بالاتری در ادغام فکر و عمل اخلاقی کسب می کنند (کوهن و رازین، 2001؛ سیو و کوهن، 2007؛ سیو و همکاران، 2010). به عنوان مثال، سیو و همکاران (2010) نشان دادند که مسیحیان نسبت به یهودیان نمرات بالاتری در ادغام فکر و عمل اخلاقی آوردند و این موضوع مستقل از نشانه های OCD در آنان بود. به علاوه رابطه میان مذهب و TAF اخلاقی تنها در مسیحیان معنادار بود نه در یهودیان، که این موضوع نشان دهندهٔ تأکید ویژه دین مسیح بر اهمیت افکار به لحاظ اخلاقی است. و بالاخره اینکه رابطه میان TAF اخلاقی و نشانه های OCD تنها در یهودیان معنادار بود و در مسیحیان این رابطه دیده نشد.
تفاوت های این چنینی میان یهودیان و مسیحیان را چگونه می توان توضیح داد؟ کوهن، سیگل252 و روزین (2000) دریافتند که یهودیان، بیشتر به اعمال مذهبی اولویت می دهند تا باورهای مذهبی در حالی که برای مسیحیان، باورهای مذهبی در مقایسه با اعمال مذهبی در درجه اوّل اهمیت قرار دارد. این استدلال توسط کوهن و روزین (2001) نیز مطرح گردیده است. مطالعات انجام گرفته در خصوص رابطه میان دین اسلام و تحریف های شناختی بسیار اندکند. یورولماز253، گنچوز254، و وودی255 (2009) یک گروه از مسلمانان ترکیه و یک گروه از مسیحیان کانادا را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که مسلمانان نمرهٔ بالاتری در نشانه های OCD کسب کردند و نگرانی بیشتری نسبت به افکار و کنترل کردن آنها ابراز می نمودند. همچنین صرفنظر از نوع مذهب، شرکت کنندگان خیلی مذهبی از هر دو گروه نمرات بالاتری در افکار وسواس گونه و وارسی، اهمیت افکار و نیاز به کنترل آنها و نیز TAF اخلاقی کسب کردند. با این حال، رابطه میان مذهب و TAF اخلاقی در شرکت کنندگان مسیحی معنادار بود (r=0/53 در مقایسه با r=0/19). یورولماز و همکاران (2009) با توجه به یافته قبلی شان (یورولماز و همکاران، 2004) مبنی بر معنادار بودن رابطه TAF اخلاقی و نشانه های OCD، استدلال می کنند که TAF اخلاقی در باورهای مسلمانان نیز از اهمیت زیادی برخوردار است، با این وجود دین اسلام بر قوانین مذهبی، تمیزی، پاکی، خلوص و نمازهای مرتب تأکید می کند در حالی که در دین مسیح، افکار، نیات و ایمان به مسیح از اهمیت بیشتری برخوردارند و قوائد و آیین های عملی کمتری در این دین وجود دارند.
در همین راستا، نظیری، دادفر و کریمی کیسمی (1384) بر نقش باورهای ناکارآمد مذهبی در شدت علائم و OCD تأکید می کنند. آنها نشان دادند که باورهای ناکارآمد مذهبی در مورد مناسک شستشو و طهارت نسبت به باورهای ناکارآمد شناختی، پیش بینی کننده بهتری برای شدت نشانه های OCD هستند. نامبردگان استدلال می کنند که باورهای ناکارآمد مذهبی در واقع نوعی از عقاید بیش بها یافته256 هستند که می توانند باعث شوند که نشانه های OCD جنبهٔ خودپذیر پیدا کنند. هرچه فرد پذیرش بیشتری نسبت به باورهای مذهبی ناکارآمد خود نداشته باشد و از آگاهی کمتری نسبت به روش های درست مذهبی برخوردار باشند، به همان نسبت نیز بیشتر به رفتارهایی مانند طهارت گیری افراطی و غیره می پردازند.
2-2-2 پژوهش هایی که حاکی از عدم وجود رابطه میان OCD و مذهب هستند
همان گونه که پیش از این اشاره شد، مطالعات بسیاری نشان دهندهٔ وجود ارتباط میان مذهب و OCD هستند. با این وجود در برخی پژوهش ها چنین رابطه ای یافت نشد.
رافیل257، رانی258، بیل259 و دراموند260 (1996) با استفاده از سه گروه شرکت کننده شامل مبتلایان به OCD متقاضی درمان شناختی رفتاری، مبتلایان به OCD متقاضی روان درمانی عمومی، و یک گروه غیربالینی، ارتباط میان مذهب، قومیت و OCD را بررسی کردند. نتایج نشان داد که میان سه گروه به لحاظ مذهبی بودن تفاوتی وجود ندارد. تک261 و برنا262 (2001) رابطه میان مذهبی بودن، وسواس های مذهبی و ویژگی های بالینی OCD را بررسی کردند و دریافتند که میان وسواس های مذهبی یا میزان انجام اعمال عبادی با هیچ نوع خاصی از OCD رابطه ای وجود ندارد. تنها رابطه معنادار میان وسواس مذهبی و تعداد انواع مختلف OCD یافت شد. استکتی و همکاران (1991) دریافتند که بیماران دارای OCD و وسواس های مذهبی، دین دارتر از افراد مبتلا به سایر انواع OCD بودند، با این حال، مبتلایان به OCD به طور کلی، از مبتلایان به سایر اختلالات اضطرابی مذهبی تر نبودند. تک و اولوگ (2001) علی رغم به کارگیری نمونه ای از افراد ترک که 42 درصد آن وسواس مذهبی داشتند (تقریباً دو برابر نرخ گزارش شده از نمونه های آمریکایی) هیچ رابطه ای میان مذهبی بودن و OCD پیدا نکردند. تک و اولوگ (2001) نتیجه گرفتند که مذهب تنها یکی از زمینه های بسیاری است که OCD در آن بروز پیدا می کند و دینداری را نمی توان به عنوان عامل سبب ساز OCD به شمار آورد. پیش از این نیز گرین برگ و ویتزوم (1994) و یوسیفووا263 و لوونتال264 (1999) به نقش مذهب به عنوان عامل زمینه ساز و نه سبب ساز اشاره کرده بودند. گرین برگ و ویتزوم (a1994) به این نکته اشاره می کنند که صرفنظر از زمینه های مذهبی نشانه های وسواس های مذهبی – اخلاقی، افکار و اعمال وسواس گونه درباره نظم و ترتیب، ارتباط جنسی، پرخاشگری، شستشو، تکرار و وارسی، به طور کلی "نمونه معرف265" نشانه های OCD هستند. قاسمزاده، مجتبایی، خامش، ابراهیم خانی، عیسی زادگان و نوبخت (2002) در یافته مشابهی نشان دادند که در یک نمونه ایرانی متشکل از مبتلایان به OCD، نشانه های وسواس (تردید، آلودگی، افکارکفرآمیز و غیره) مشابه آن چیزی است که در نمونه های غربی یافت شده. علی رغم این یافته ها، این تفکر غالبی مبنی بر اینکه افراد مذهبی، وسواسی تر از جمعیت عمومی هستند هنوز در روانشناسان بالینی و افراد غیرمتخصص وجود دارد (یوسیفووا و لوونتال، 1999؛ لویس266، 2001)
بی غم (1379) با استفاده از یک نمونه غیربالینی از دانش آموزان دبیرستانی، رابطه میان OCD، شیوه های فرزند پزوری و نگرش مذهبی را مورد بررسی قرار داد و نشان داد که میان ابتلا به OCD و نگرش های مذهبی و شیوه های فرزندپروری از نظر آماری ارتباط معناداری وجود ندارد. همچنین لویس (1994) دریافت که میان مذهبی بودن و صفات وسواسی ارتباط معنی دار وجود دارد امّا بین نشانه های OCD و مذهبی بودن رابطه ای وجود ندارد. نظیری، دادفر و کریمی کیسمی (1384) نیز نشان دادند که میان پایبندی مذهبی، باورهای ناکارآمد شناختی و احساس گناه با شدّت علائم OCD همبستگی منفی وجود دارد. در پژوهش نامبردگان، باورهای ناکارآمد مذهبی در مورد مناسک شستشو و طهارت پیش بینی کننده بهتری برای علائم OCD بودند تا باورهای ناکارآمد شناختی. به عقیده آنان گرچه باورهای ناکارآمد مذهبی می توانند سبب تبدیل آیین های مذهبی به اشکال افراطی آن شوند، امّا این امر لزوماً نشان دهنده پایبندی های شدید مذهبی نیست و فرد ممکن است از نظر پایبندی مذهبی بهنجار باشد امّا افکار و رفتارهای وسواس گونه در ارتباط با طهارت و شستشو نیز داشته باشد.
در فرهنگ ها و خرده فرهنگ هایی که اهمیت زیادی برای باورها و اعمال مذهبی قائلند، این احتمال هست که موضوعات مذهبی در نشانه های OCD ظهور کنند (گرین برگ و ویتزوم، 2001). با این وجود، علی رغم شیوع بیشتر موضوعات مذهبی در فرهنگ های به لحاظ مذهبی بنیادگرا (گرین برگ و شلفر267، 2002)، نرخ شیوع OCD (تقریباً 2 تا 3 درصد) در ایالات متحده آمریکا و سایر نقاط جهان ثابت گزارش شده (کارنو268 و همکاران، 1998؛ وایس مان269 و همکاران، 1994) و داده ای مبنی بر اینکه OCD در نقاط مذهبی تر دنیا شیوع بیشتری دارد به دست نیامده است.
3-2-2 دلایل احتمالی ناهماهنگی های موجود در ادبیات پژوهشی در خصوص ارتباط مذهب و OCD
دلایل مختلفی را می توان برای ناهماهنگی یافته ها درباره رابطه OCD و مذهب ذکر کرد. یکی از آنها می تواند حجم کم نمونه باشد. مالت بی270 (1999) در بررسی خود نشان داد که در یک نمونه بزرگ از شرکت کنندگان مذهبی، تنها گروه کوچکی از افراد خیلی مذهبی با نمرات بالا در نشانه های OCD یافت می شوند و در عوض یک گروه دیگر از شرکت کنندگان خیلی مذهبی نیز وجود دارند که نمرات پایینی در نشانه های OCD کسب می کنند. مالت بی نتیجه می گیرد که مطالعات پیشین به دلیل استفاده از نمونه کوچک، نتوانسته اند میان این دو گروه از افراد خیلی مذهبی تمایز قائل شوند و بنابراین یافته های آنها به لحاظ آماری غیر قابل استناد است.
از دیگر دلایل ناهماهنگی، می توان به عدم وجود تعاریف مشخص و دقیق در خصوص تشخیص "وسواس فکری – عملی" در محور I و II اشاره کرد. لوییس (1994) با استفاده از یک نمونه غیربالینی به رابطه میان مذهبی بودن، صفات وسواسی (اختلال شخصیت وسواس فکری – عملی [OCPD] در محور II شامل سرسختی، منظم بودن، کمال گرایی و غیره) و نشانه های وسواس (OCD در محور I شامل افکار مزاحم و اعمال وسواس گونه و احساس گناه) را بررسی نمود. او مشاهده کرد که میان مذهبی بودن و صفات وسواسی رابطه وجود دارد امّا نشانه های OCD و مذهبی بودن با یکدیگر مرتبط نیستند. به علاوه لوییس و جوزف271 (1994)، و مالت بی (1999) بین میزان شرکت در مراسم کلیسا و صفات وسواسی رابطه مثبت و معنادار گزارش نمودند. به عقیده مالت بی، در افراد مسیحی "درک از مذهب به عنوان مجموعه ای از قوانین و اعمال و آیین ها" ممکن است دلالت های مهمی در خصوص رابطه میان مذهبی بودن و صفات وسواسی همچون پایبندی به قوائد و نیز سرسختی داشته باشد.
و بالاخره اینکه استفاده از زیرگروه های ناهمسان OCD در پژوهش های مربوطه را می توان به عنوان یکی دیگر از منابع ناهماهنگی در این خصوص برشمرد. به عنوان مثال، هیگینز و همکاران (1992)، رافیل و همکاران (1996)، استکتی و همکاران (1991) و تگ و اولوگ (2001) همگی از نمونه های مبتلا به OCD با زیرگروه های ناهمسان از نشانه های OCD استفاده نموده اند. بررسی ها نشان می دهند که زیرگروه های مختلف OCD (مثلاً وسواس فکری، آلودگی، تقارن و غیره) در ابعاد و یا خوشه های متفاوتی از نشانگان قرار می گیرند (کالاماری272 و همکاران، 1999؛ ماتایکس – کولز و همکاران، 1999). با وجودی که این مطالعات نتایج متفاوتی گزارش نموده اند امّا تفاوت های موجود میان زیرگروه های OCD نباید بی اهمیت انگاشته شوند. این موضوع حاکی از لزوم انجام بررسی های بیشتر با استفاده از زیرگروه های یکسان OCD است.
3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی273
وسواس مذهبی – اخلاقی، یک اختلال روان شناختی است که مشخصه اصلی آن وسواس یا احساس گناه بیمارگونه در مورد مسائل اخلاقی یا مذهبی است که اغلب با انجام اجباری اعمال مذهبی یا اخلاقی همراه بوده و بسیار ناراحت کننده و غیرسازشی است (آبراموویتز274، هاپرت275، کوهن276، تالین277 و کاهیل278، 2002؛ فالون279 و همکاران، 1990). تردید و یا نگرانی بیش از اندازه دربارهٔ ارتکاب گناه، سرسختی و انعطاف ناپذیری بیش از اندازه درمورد مسائل اخلاقی، و پافشاری افراطی بر انجام تکالیف دینی از مثال های این اختلال هستند (میلر و هجز، 2008).
وسواس مذهبی – اخلاقی نقاط مشترک بسیاری با اختلال وسواس فکری – عملی (OCD) دارد و اغلب به عنوان شاخه اخلاقی/ مذهبی OCD شناخته می شود (آبراموویتز و همکاران، 2002). با وجود آنکه وسواس – مذهبی – اخلاقی بیش از هر اختلال روان شناختی دیگری سابقه تاریخی دارد280 (فالون و همکاران، 1990)، امّا حضور آن در ادبیات بالینی بسیار کمرنگ است. جای خالی این مبحث در کتب درسی روانشناسی و روانپزشکی نیز حس می شود، با وجود اینکه چهارمین ویرایش راهنمای تشخیص و آماری (DSMIV-TR) انجمن روانپزشکی آمریکا، 2000). در توضیحات مربوط به اختلال شخصیت وسواسی – جبری ـOCPD). به طور مختصر به وسواس مذهبی – اخلاقی اشاره می کند. با این حال ارتباط میان وسواس مذهبی – اخلاقی و OCD یا OCPD نامعلوم است و مشخص نشده که آیا این اختلال زیرشاخه ای ازOCD یا OCPD است یا اینکه به خودی خود یک اختلال مجزا در طیف OCD است.
1-3-2 شیوع شناسی
بررسی های انجام گرفته در خصوص شیوع وسواس مذهبی – اخلاقی، نتایج متفاوتی را گزارش نموده اند. ماتایکس ـ کولز281، مارکز282، گرایست283، کوباک284 و باور285 (2002) تخمین می زنند که حدود 33 درصد از مبتلایان به OCD از وسواس مذهبی – اخلاقی رنج می برند. تالین، آبراموویتز، کوزاک286 و فوا287 (2001) گزارش کرده اند که در یک نمونهٔ 395 نفره از مبتلایان به OCD، 5 درصد وسواس مذهبی – اخلاقی را به عنوان وسواس اصلی خود مشخص نموده اند. چنانچه همین 5 درصد نشانگر واقعی مبتلایان بدانیم، شیوع این اختلال در ایالات متحده آمریکا به حدود 000/100 نفرخواهد رسید. با این وجود، تحقیقات بیانگر آنند که در جوامع مذهبی درصد بالاتری از مبتلایان OCD به طور همزمان به وسواس مذهبی – اخلاقی نیز مبتلا هستند، به عنوان مثال این رقم درترکیه به 42 درصد، در عربستان سعودی به 50 درصد و در مصر به 60 درصد می رسد (تک288 و اولوگ289، 2001) در حالی که مثلاً در انگلستان محتوای نشانه های OCD ندرتاً مذهبی است (اوکاشا، 1994). در ایران دادفر، بولهری، ملکوتی و بیان زاده (1380) گزارش کردند که 4/64 درصد از یک نمونهٔ مذهبی مبتلا به OCD وسواس آلودگی و نجاست داشتند و شیوع وسواس در مورد سایر موضوعات مانند نگرانی در مورد درست و نادرست بودن، اخلاقیات و توهین به مقدسات و کفرگویی به ترتیب به 23 درصد و 28 درصد می رسید. در یک بررسی دیگر (فتی، 1377) در یک نمونه متشکل از مبتلایان به OCD، 72 درصد گزارش کردند که وسواس های فکری مرتبط با نجسی دارند و وسواس عملی طهارت نیز در 78 درصد از نمونه گزارش شد. 81 درصد نیز مشخص کردند که وسواس های فکری – مذهبی دارند.
2-3-2 پدیدارشناسی وسواس مذهبی – اخلاقی
پدیدارشناسی وسواس مذهبی – اخلاقی تا حد زیادی مشابه چیزی است که در سایر انواع OCD تجربه می شود، بدین معنا که فرد مبتلا از افکار وسواس گونه رنج می برد و برای کم کردن از این نوع اعمال وسواس گونه انجام می دهد (گرین برگ، 1984). مطالعات انجام شده بر روی OCD در گروه های مذهبی متعلق به فرهنگ های گوناگون (محجوب290 و عبدالحافظ291، 1991؛ اوکاشا292، سعد293، خلیل294، الدوله295، و یحیی296، 1994) نشان می دهد که نشانه های مرتبط با مذهب در OCD انعکاسی از باورهای افراد مبتلا هستند. گرینبرگ و ویتزتوم297 (2001) مشاهده کردند که وسواس مذهبی عمدتاً در دو حوزه نمود پیدا می کند: 1- پاکیزگی و خلوص298 و 2- آداب عبادت299. نشانه های افراد مبتلا ممکن است در یکی از این دو زمینه یا همزمان در هر دو بروز کند. همسو با احکام و باورهای هر دین، نشانه های مربوط به وسواس مذهبی – اخلاقی در یهودیان و مسلمانان معمولاً حول پاکیزگی و خلوص دور می زند (مثلاّ اجتناب از نجسی و نخوردن برخی غذاها، وضو و شستشوی، به جا آوردن صحیح نماز) و در مسیحیان کاتولیک و پروتستان به آداب عبادت ربط پیدا می کند (مثلاً بارها به یک گناه خاص اعتراف کردن؛ افکار مزاحم کفرآمیز هنگام دعا). به علاوه، برخی پژوهشگران معتقدند که برخی فرهنگ ها و مذاهب بیشتر از بقیه در به وجود آمدن OCD موثرند (تک و اولوگ، 2001) و لازم است مطالعات شیوع شناختی در آینده مشخص کنند که آیا وسواس مذهبی – اخلاقی در برخی گروه های مذهبی شیوع بیشتری دارد یا خیر. طبق تعریف، وسواس ها در قالب افکار، تصاویر و یا تکانه ها بروز می کنند ( انجمن روانپزشکی آمریکا، 2000). در وسواس مذهبی – اخلاقی، افکار مزاحم ممکن است در زمینه ارتکاب گناه یا احتمال ارتکاب گناه باشند (مثلاً کفرگویی). تصاویر مزاحم به اموری مرتبطند که با چهارچوب باورهای فرد مغایرند (مثلاً ارتباط جنسی با مقدسین) و به همین دلیل در فرد ترس و واهمه بسیاری ایجاد می کنند. تکانه های وسواس گونه به صورت ترس از از دست دادن کنترل و انجام اعمال غیراخلاقی، خشونت بار یا جنسی بروز می کند (مثلاً به زبان آوردن دشنام در مکان های عبادی). تردیدهای وسواس گونه در زمینه درستی و یا نادرستی اعمال و عبادات نیز از دیگر وسواس های مشاهده شده در مبتلایان است. در اغلب موارد افکار وسواس گونه به ترس از قضاوت خداوند و لعنت ابدی می انجامد (ویتزیگ، 2005).
طبق تعریف، اعمال وسواس گونه به شکل رفتارهای بارز و یا اعمال ذهنی هستند (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2000). در فرهنگ های غربی، اعمال اجباری مرتبط با وسواس مذهبی – اخلاقی اغلب در قالب اطمینان گیری300 از مراجع مذهبی بروز می کند (ویتزیگ، 2005) به این صورت که فرد مبتلا برای مطمئن شدن از درستی اعمال و عباداتش مرتباً در خصوص جزءجزء آنها از فرد روحانی نظرخواهی می کند. به همین دلیل است که اعترافات تکراری در اغلب مبتلایان به وسواس مذهبی – اخلاقی دیده می شود. متأسفانه این گونه وسواس ها به دلیل محتوای مذهبی و معنوی شان ممکن است به عنوان یک اختلال روان شناختی در نظر گرفته نشوند. به علاوه فرد مبتلا ممکن است برای اعتراف یا اطمینان گیری به افراد مختلف که از زمینه کلّی مشکل شخص بی خبرند رجوع کند. از دیگر رفتارهای وسواس گونه در این رابطه می توان به آداب وارسی301 (برای کسب اطمینان از اینکه فرد گناه نکرده)، تکرار (برای کسب اطمینان از اینکه شخص تمام اعمال لازم برای رسیدن به خلوص کامل را انجام داده)، و شستشو (برای حصول اطمینان از اینکه فرد پاک و آماده عبادت است، اینکه غذا نجس نیست و یا اینکه فرد خود را از گناهان پاک کرده است) اشاره کرد.
3-3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی در اسلام
بررسی ها حاکی از آنند که شایع ترین ترس مبتلایان به OCD، ترس از آلودگی، میکروب و بیماری هایی همچون ایدز است (سادوک و سادوک، 1385؛ راسموسن و آیزن، 1989). پژوهش ها و مشاهدات بالینی در ایران نشان می دهند که شایع ترین ترس افراد دارای OCD، ترس از نجسی است (فتی، 1377؛ دادفر و همکاران، 1380). اعتقادات و باورهای افراد به نحوی در نشانه های OCDشان تجلی می یابند و به علّت عمومیّت فرهنگ مذهبی و ارزشی در ایران، شایع ترین نشانه های OCD کم و بیش رنگ و بوی مذهبی و اخلاقی دارند. نوع خاصی از OCD به نام وسواس طهارت در ایران و سایر جوامع مسلمان وجود دارد که در آن افکار و ترس ها و اعمال اجباری وسواس گونه بیشتر با رفع نجسی و حصول پاکی مرتبط است تا آلودگی و میکروب. فتی (1377) استدلال می کند که این دو وسواس با یکدیگر متفاوتند. به عقیده وی، طهارت امری ذهنی است در حالی که پاکیزگی امری عینی و محسوس است. مفهوم طهارت، پاکیزگی و نظافت را نیز دربرمی گیرد بدین معنی که بسیاری از چیزهای نجس آلوده هستند. با این حال عکس این حالت صادق نیست و پاکیزگی مستلزم طهارت نیست و چه بسا بسیاری چیزها که در عین پاکیزگی نجس هستند.
در قرآن کریم کلمهٔ وسواس و کلمات هم ریشه آن در سورهٔ اعراف آیهٔ 20، سورهٔ طه، آیه 120، سورهٔ ق آیه 16، و سوره الناس آیه 4 و 5 آمده است و معنای آن فکر و خیال زشتی است که شیطان در دل انسان قرار می دهد (بی غم، 1379). در برخی متون اسلامی، کلمهٔ وسواس به معنای وسوسه هایی از جانب شیطان است که به منظور امتحان و سنجش میزان ایمان انسان صورت می گیرد (العیسی302 و کوندجی303، 1998). در ترجمهٔ ایرانی قرآن مجید، وسواس تحت عنوان "دیو و وسوسه کننده"، و وسوسه تحت عنوان "اندیشه بد در دل کردن" آمده است امّا به تدریج کلمهٔ وسواس در متون پزشکی عربی و فارسی به معنای بیماری روانی به کار رفته، مثلاً رازی به دفعات این کلمه را به معنی جنون یا بیماری روانی شدید به کار برده است (بی غم، 1379). محمد آل اسحاق خویینی (1369؛ به نقل از فیضی، 1372) وسواس را یک بیماری روانی – مذهبی تعریف می کند که فرد وسواسی آن را مقدس می داند امّا از نظر خداوند نامقدس است.
مشاهدات بالینی نشان می دهند در بسیاری از موارد افراد مبتلا به وسواس مذهبی – اخلاقی از شک و تردید افراطی نسبت به درستی یا نادرستی اعمال و عبادات خود رنج می برند و برای پیدا کردن پاسخ برای پرسش های بی شمار خود، مکرراً به مراجع تقلید و یا رساله های ایشان مراجعه می کنند، امّا جواب های داده شده هیچگاه از شک و تردیدهایشان نمی کاهد و این خود راه را برای استفتائات جدید و از سرگیری تلاش های تازه باز می کند. در همین راستاست که مراجع تقلید احکام شرعی برای فرد مبتلا به وسواس را از افراد عادی متمایز دانسته اند (اسلامی نسب، 1388). به عنوان مثال، مبحث "کثیر الشّک" (وسواسی) در فقه این نکته را مطرح می کند که شک و تردید فرد مبتلا به وسواس ارزش مذهبی ندارد و احکام شک شامل وسواس نمی شود (محمّد آل اسحاق خویینی، 1369؛ به نقل از فیضی، 1372). مثلاً در خصوص تردیدهای مرتبط با نجسی و پاکی، مرجع تقلید همیشه رای به پاکی می دهد زیرا شخص مبتلا به وسواس اغلب به اثبات نجاست اقرار دارد که این موضوع شبههٔ غیرواقعی بودن این گونه نظرات و پافشاری ها را در ذهن به وجود می آورد (اسلامی نسب، 1388).
نگاهی به متون فقهی شیعی نشان می دهد که وسواس مذهبی در آن ها بسیار مورد توجه قرار گرفته و اغلب راهنمایی های مفیدی نیز در این خصوص ارائه گردیده است. در رابطه با شک های وسواسی، برخی علما معتقدند که شخص مبتلا به وسواس نه به شک خود و نه به اطمینان خود نباید اعتنا کند و همچنین نیازی نیست که به پاکی خود علم (اطمینان) پیدا کند، بلکه باید بدون علم عمل کرده و همان روشی را که اغلب مردم در پیش می گیرند انجام دهد (زمانی، 1384). در خصوص وسواس تکرار، برخی علما اظهار کرده اندکه فرد وسواسی نباید هر عمل را بیش از یک بار انجام دهد و اگر شک کرد بنا را بر صحت یا طهارت گذارد (موگهی،1382). همچنین اگر فرد از روی وسواس برای اصلاح قرائت یک کلمه آن را تکرار کن، این عمل صحیح نیست (موگهی،1382). برخی ممکن است نسبت به درستی نیت خود پیش از به جا آوردن عبادات تردید وسواسی به خرج دهند که برای درمان وسواس نیت گفته می شود که این افراد باید بدون نیت نماز بخوانند (ارگانی بهبهانی، 1379).
وسواس اعتقادی نیز از دیگر مشکلاتی است که افراد مومن ممکن است به آن دچار شوند بدان معنا که بترسند که مورد فریب شیطان قرار گرفته و دچار شرک و کفر گردند. در این زمینه پیامبر (ص) عنوان می کند که "ترس از شرک و کفر و جدایی از خدا نشانگر ایمان کامل و خالص است" (اصول کافی، باب الوسوسه و حدیث النفس، حدیث 4، ج 2، صفحه 425؛ به نقل از ارگانی بهبهانی، 1379). در رابطه با وسواس بروز حادث (باد) بعد از فراغت از غسل و وضو، از امام صادق (ع) نقل شده که "وضویی بر تو واجب نیست تا زمانی که صدایش را نشنوی یا به بویش پی نبری" (فروغ کافی، باب ما ینقض الوضوء، حدیث 3، ج2، صفحه 36؛ به نقل از ارگانی بهبهانی، 1379). برخی افراد نیز ممکن است دچار این وسواس گردند که ترشحات دستگاه تناسلی غسل یا وضوی آنان را باطل کند. ارگانی بهبهانی (1379) سه نوع از ترشحات تناسلی را بر می شمرد که غسل یا وضو را باطل نمی کنند؛ یکی رطوبت بعد از بازی و شوخی با همسر که مذی نام دارد، دیگری رطوبت پس از ترشح منی که وذی نام دارد، و بالاخره رطوبت پس از ادرار که ودی نامیده می شود. و بلاخره آن که در خصوص وسواس در زمان عبادت، ارگانی بهبهانی (1379) عنوان می کند که به عقیده برخی علما وسواس در زمان عبادت وسوسه شیطان است و فرد وسواسی در این مورد باید ملاک را رفتار سایر مردم قرار داده و مانند آن ها رفتار کند.
4-3-2 تفاوت رفتار مذهبی سالم با وسواس مذهبی – اخلاقی
هنگام پژوهش دربارهٔ وسواس مذهبی – اخلاقی و یا انجام مداخلات درمانی، باید وجوه تمایز رفتارهای مذهبی عادی و وسواس گونه را مدّنظر داشت. همچنین آگاهی از احکام دینی و اعمال عبادی هر مذهب و تفاوت های میان آنها الزامی است. موضوعات محتوایی نشانه های وسواس مذهبی – اخلاقی مورد توجه و علاقه اکثر افراد مؤمن در یک دین خاص هستند، امّا فرد مبتلا این موضوعات را خارج از زمینهٔ کلّی خود در نظر گرفته و برایشان اهمیتی بیش از حد قائل می شود (گرین برگ، 1984). گرین برگ (1984)، گرین برگ و ویتزوم (2001)، و کیاروچی304 (1998)، شش تفاوت میان رفتار مذهبی سالم و وسواس مذهبی – اخلاقی برشمرده اند:
1- اعمال باورهای مذهبی یک فرد مبتلا به وسواس از دستورات و فرامین مطرح شده در مذهبش بسیار فراتر می رود (مثلاً باور به اینکه فرو دادن بزاق دهان در هنگام روزه یک گناه است).
2- اعمال باورهای فرد مبتلا آنقدر به "درست انجام دادن "محدود و متمرکز می شود که ارتباط با خداوند تحت الشعاع قرار می گیرد. مثلاً شخص ممکن است آنقدر نسبت به کافر بودن یا نبودن خود دچار شک و تردید شود که وسواس گونه به مطالعه متون مربوطه بپردازد و احساس کند تا وقتی که مشکل حل نشده قادر به صرف وقت برای هیچ چیز دیگر نیست.
3- وسواس مذهبی در عبادات و رفتارهای مذهبی عادی اختلال ایجاد می کند. مثلاً اینکه تشریفات وسواس گونه هنگام وضو و نماز فرد را از شرکت در نماز جماعت بازدارد.
4- فرد مبتلا ممکن است آنقدر برای درست انجام دادن آداب مذهبی نیرو و زمان صرف کند که از جهت دیگر جنبه های مهم این مانند نیکی به دیگران و یاری مستمندان غافل شود.
5- در وسواس مذهبی- اخلاقی، فرد قادر به فائق آمدن برتر دیدهای خود نیست. در این حالت، شخص از یک استدلال به استدلال دیگر می رود امّا هیچگاه به نتیجه نمی رسد و در این چرخه باطل گرفتار می شود، در حالی که تردیدهای معمولی با استدلال قابل حلّند.
6- رفتارهای مذهبی وسواس گونه (نمازهای تکراری، وارسی های اجباری و غیره) اغلب در پاسخ به افکار نفوذگر مزاحم صورت می گیرند و در صورتی که فرد تصمیم به قطع این رفتارها بگیرد، با مقاومت و افزایش وسواس ها و اجبارها مواجه خواهد شد.
کیاروچی (1995، 1998) سه نوع وسواس مذهبی – اخلاقی را مشخص نموده است: الف) هیجانی305 ب) تحوّلی306 ج) محیطی307. نوع هیجانی در واقع نوعی از OCDاست که به عنوان یک اختلال هیجانی شناخته می شود. نوع تحوّلی به مرحله ای طبیعی از رشد در دوران نوجوانی یا جوانی اشاره دارد که در آن فرد به شدّت نسبت به برخی مسائل معنوی یا اخلاقی حسّاس می شود و ممکن است نوعی اشتغال ذهنی یا کمال گرایی اخلاقی یا معنوی را تجربه کند. این نوع از وسواس مذهبی – اخلاقی معمولاً به طور طبیعی خود به خود با گذشت زمان و یا به کمک یک فرد راهنما به تعادل رسیده و از بین می رود. در رابطه با وسواس مذهبی – اخلاقی نوع محیطی، کیاروچی مشاهده کرد که در برخی خرده فرهنگ ها، رفتار وسواس گونه مذهبی تقویت می شود. به عقیده وی، برخی گروه های مذهبی اصول سختگیرانه ای مبنی بر پیروی بی قید و شرط از ارزش های معنوی یا اخلاقی را ترویج می کنند که از هنجارهای عمومی فراتر می رود و از این طریق سبب اشاعه وسواس مذهبی – اخلاقی می گردند.کیاروچی مثالی از یک زن مسیحی ارائه می کند که توسط رهبران مذهبی به این باور رسیده بود که رابطه جنسی فی نفسه کثیف و نفرت انگیز است، حتی اگر در چهارچوب رابطه زناشویی باشد. پیش از رابطه جنسی با همسرش، او انجیل را در یک کشو قرار می داد. وی می گفت که نمی خواهد افکار مذهبی و جنسی در فکرش با هم آمیخته گردند.
برخی پژوهشگران اشاره می کنند که وسواس مذهبی ـ اخلاقی ناشی از محیط ممکن است در برخی افراد موجبات ابتلا به OCD را فراهم آورد (راچمن،1997، 1998،2003؛ سالکووسکیس و همکاران،1999). با این حال، آگاهی نسبت به تفاوت های فرهنگی و مذهبی ضروری است و یک روان درمانگر نباید به مراجعان برچسب بیماری بزند به صرف اینکه آنها مذهبی هستند یا عقاید دینی شان با وی متفاوت است (انجمن روانپزشکی آمریکا، 2002).
5-3-2 وسواس مذهبی – اخلاقی و نشانه های وسواس فکری – عملی
همان گونه که پیش از این نیز اشاره شد، مطالعات انجام گرفته در خصوص وسواس مذهبی – اخلاقی نسبت به سایر انواع OCD بسیار کمتر است (میلر و هجز، 2008). در تلاش برای شناخت هرچه بهتر وسواس مذهبی – اخلاقی و توضیح برخی ویژ گی های منحصر به فرد آن از جمله پاسخدهی ضعیف به درمان (آلونسو308 و همکاران، 2001؛ فرائو309 و همکاران، 2006؛ ماتایکس – کولز و همکاران، 2002؛ روفر310 و همکاران، 2005) برخی پژوهشگران به بررسی ارتباط میان وسواس مذهبی – اخلاقی و ابعاد مختلف نشانه های وسواس پرداخته اند.
یکی از علل پاسخدهی ضعیف وسواس مذهبی – اخلاقی به درمان را می توان بینش ضعیف مبتلایان دانست. برخی پژوهش ها (آلونسو و همکاران، 2001، تولین311، آبراموویتز، کوزاک312 و فوآ313، 2002) حاکی از آنند که وسواس مذهبی – اخلاقی با بینش ضعیف مرتبط است و خاصیت خودهمخوانی314 دارد. در ایران نبی پوراشرفی (1380) با مطالعه موردی بر روی 155 بیمار مبتلا به وسواس دریافت که میزان بینش نسبت به وسواس های نجسی و پاکی و مقاومت در برابر آن ها به طور معنی داری مختل است. همچنین مبتلایان به وسواس های مذهبی، خودبیمارپنداری و شستشو به طور معنی داری دارای تأخیر در مراجعه به پزشک بودند. با این وجود، مطالعه تک و اولوگ (2001) بر روی مبتلایان به OCD در ترکیه نشان داد که میان وسواس مذهبی – اخلاقی و سایر گروه های فرعی OCD به لحاظ بینش و شدّت بیماری تفاوتی وجود ندارد و تعداد وسواس های فکری – عملی در افراد تنها پیش بینی کننده وسواس مذهبی – اخلاقی است. این یافته ها به وسیلهٔ نلسون315، آبراموویتز، وایت ساید316 و دیکن317 (2006) نیز تأیید گردیده است.
در برخی مطالعات تحلیل عاملی نشانه های OCD (بائر، 1994؛ ماتایکس کولز و همکاران، 1999)، وسواس های جنسی و مذهبی با فاکتوری که اغلب "وسواس های فکری خالص318" یا "OCD فکری اوّلیه" نامیده می شود بار عاملی دارند (دان، 2000؛ تک و اولوگ، 2001). برخی دیگر از بررسی ها نشان داده اند که وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس های فکری (نلسون و همکاران، 2006؛ اولاتونجی319، آبراموویتز، ویلیامز320، کانلی321 و لر322، 2007؛ ویتزیگ، 2005؛ ورشووسکی، 2006) و تردید وسواس گونه ( آبراموویتز و همکاران، 2002؛ ورشووسکی323، 2006) که خود نوعی وسواس فکری است، همبستگی دارد. ازآنجایی که برخی پژوهش ها نشان داده اند که افکار وسواس گونه بدون اعمال اجباری با پاسخدهی ضعیف به درمان مرتبط است (آلونسو، 2001)، همبستگی وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس فکری را می توان به عنوان یکی از دلایل پیامد درمانی ضعیف وسواس مذهبی – اخلاقی ذکر کرد.
مشاهدات بالینی در کشورهای غربی (ویتزیگ، 2005) نشان می دهد که افراد مبتلا به وسواس های مذهبی – اخلاقی اغلب وسواس های عملی بسیار کمتری نسبت به سایر انواع OCD (مانند احتکار و شستشو) دارند و معمولاً درگیر تشریفات ذهنی324 می گردند، مثلاً شخص ممکن است به اعمالی چون خنثی سازی ذهنی و تکرار دعا و نماز دست بزند یا برای کسب اطمینان از عدم ارتکاب گناه، افکار و اعمالش را بارها در ذهن خود مرور کند. در همین راستا نشان داده شده که افراد مبتلا به وسواس های ذهنی معمولاً تشریفات ذهنی را برای خنثی سازی ناراحتی ناشی از این وسواس ها به کار می گیرند (بائر، 2001؛ راچمن و همکاران، 1996). به طور کلّی راهبردهای خنثی سازی در وسواس مذهبی – اخلاقی طیف وسیعی از راهبردهای ناآشکار (ذهنی) و آشکار (اجتناب، آیین های وسواس گونه) را دربر می گیرد (آبراموویتز و همکاران 2002). شواهدی مبنی بر رابطه خنثی سازی با استفاده از شمارش و وسواس مذهبی – اخلاقی وجود دارد (ورشووسکی، 2002) که در توضیح آن به این نکته اشاره شده که وسواس مذهبی – اخلاقی ارتباطی قوی با تفکر جادویی دارد (آبراموویتز و همکاران، 2000). از سوی دیگر تفکر جادویی به عنوان یکی از پایه های شناختی وسواس شمارش شناخته شده است (اینشتین325 و منزیس326، 2004) که یکی از انواع وسواس های خنثی سازی است.
برخی مطالعات به ارتباط وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس وارسی اشاره کرده اند (ورشووسکی، 2006؛ لکمان327، گرایس328، بوردمان329 و زانگ330، 1997؛ آبراموویتز و همکاران، 2002). در جمعیت عمومیOCD، وسواس وارسی بیشتر شامل وارسی در، اجاق گاز، کمدها، پنجره هاو غیره است. در افراد مبتلا به وسواس مذهبی – اخلاقی امّا، وسواس وارسی ممکن است به صورت وارسی آرای مراجع مذهبی، وارسی اشتباهات یا آسیب های وارده به دیگران (نلسون و همکاران، 2006)، وارسی متون مذهبی یا وارسی اعمال و افکار مذهبی خود (ویتزینگ، 2005) جلوه گر شود.
بررسی های بسیار اندکی در تأیید رابطه میان وسواس مذهبی – اخلاقی و وسواس آلودگی/ شستشو در نمونه های غربی منتشر شده اند، ورشووسکی (2002) نشان داده که رابطهٔ ضعیفی میان این دو وجود دارد. اولاتونجی و همکاران (2007) نشان دادند که وسواس شستشو یکی از پیش بینی کننده های ترس از گناه331 (یکی از زیرمقیاس های پرسشنامه وسواس مذهبی – اخلاقی پن332) است و مطرح کردند که این ارتباط می تواند بدان دلیل باشد که پاکیزگی اغلب به عنوان نشانه ای از خلوص اخلاقی به شمار می رود. نتایج همین پژوهش نیز بر نقش وسواس احتکار به عنوان یکی از پیش بینی کننده های ترس از گناه تأکید می کند. اولاتونجی و همکاران (2007) وجود این رابطه را به حسّاسیت نسبت به تنبیه333 نسبت می دهند که در مبتلایان به وسواس احتکار دیده شده (فولانا334 و همکاران، 2004؛ به نقل از اولاتونجی و همکاران، 2007). در همین راستا، مور335 و آبراموویتز (2007) نشان دادند که وسواس مذهبی – اخلاقی با استفاده از تنبیه به عنوان یک روش کنترل فکر، مرتبط است. با این وجود، با توجه به آنکه وسواس مذهبی – اخلاقی درفرهنگ های مسلمان عمدتاً با وسواس نجسی و طهارت در ارتباط است (فتی، 1377؛ دادفر، 1380)، این احتمال وجود دارد که در افراد مسلمان مبتلا، وسواس مذهبی – اخلاقی و آلودگی/ شستشو با هم درارتباط باشند، امّا هنوز گزارشی در این خصوص منتشر نشده است. تک و اولوگ (2001) در بررسی خود دریافتند که در یک نمونهٔ متشکل مسلمان مبتلا به OCD، میان وسواس شستشو و میزان مذهبی بودن رابطه ای قوی امّا به لحاظ آماری غیرمعنادار وجود دارد، که این یافته بیش از آنکه به پیوند میان OCD مذهبی و OCD شستشو مربوط باشد، حاکی از تأکید دین اسلام بر رعایت پاکی و دوری از نجاست، و دستورات صریح عملی دراین خصوص است.
6-3-2 وسواس مذهبی ـ اخلاقی و حوزهٔ شناخت های مرتبط با وسواس فکری – عملی
در سال های اخیر، وسواس مذهبی ـ اخلاقی مورد توجه صاحب نظران حوزهٔ شناختی قرار گرفته است. با وجود آنکه هنوز نظریه مستقلی در خصوص وسواس مذهبی – اخلاقی پیشنهاد نشده است، برخی نظریه های شناختی – رفتاری OCD به نقش باورها و هنجارهای اخلاقی در پدیدآیی و نگهداری اختلال وسواس فکری – عملی اشاره کرده اند (به عنوان مثال، سالکووسکیس، 1985؛ سالکووسکیس و همکاران، 1999؛ راچمن، 19997، 1998، 2003؛ روزین336، 1999). باورهای اخلاقی و مذهبی در بسیاری از موارد با شناخت های (باورهای ناکارآمد) مرتبط با OCD در تعاملند و از تشدید تأثیرگذاری این سبک های شناختی بر نشانه های OCD موثرند (آبراموویتز و همکاران، 2001؛ ورشووسکی، 2006).
1-6-3-2 دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس
دیدگاه شناختی – رفتاری سالکووسکیس (1985) بیان می دارد که ویژگی اصلی اختلال وسواس، افکار، تصاویر و تکانه های مزاحم و رخنه گرست که برای فرد قابل پذیرش نیستند. محتوای این افکار معمولاً دربارهٔ صدمهٔ احتمالی به خود و یا دیگران است. بر اساس این نظریه، بروز افکار مزاحم منحصر به افراد مبتلا به OCD نیست و همهٔ افراد کم و بیش آنها را تجربه می کنند، امّا آنچه که افکار مزاحم وسواس گونه را از افکار مزاحم عادّی متمایز می کند معنایی است که افراد مبتلا به OCD برای افکار رخنه گر خود قائلند. هنگام بروز افکار مزاحم دربارهٔ صدمه و آسیب، افراد غیرمبتلا آنها را بی معنا فرض کرده و به فراموشی می سپارند، در حالی که افراد دارای OCD، آنها را حاکی از خطری واقعی برای خود یا دیگران دانسته و خود را برای پیامدهای احتمالی آن (صدمه و آسیب به خود و دیگران) مسئول به حساب می آورند. سالکووسکیس (1985) عنوان می کند که علاوه بر ارزیابی های یاد شده، برخی باورهای کلّی دربارهٔ محتوای افکار و تلویحات آنها را نیز می توان در پدیداری و حفظ وسواس ها دخیل دانست. در این میان، باورهای تخلاقی و دینی از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
به عنوان مثال فردی که به آموزهٔ مسیحی مبنی بر همسنگ بودن افکار گناه آلود با اعمال گناه آلود ("گناه از طریق تفکر337") باور دارد، ممکن است صرفاً داشتن افکار مزاحم را فی نفسه گناه آلود تلقی کند. باورهای مربوط به آسیب ("اگر فردی روی پیامد موضوعی تأثیر بگذارد، پس نسبت به آن مسئول است") و یا افکار مربوط به آسیب ـ"اگر فردی بتواند خطری را پیش بینی کند امّا برای آن کاری انجام ندهد، پس برای هرچه پیش آید مقصّر است") که اغلب با معیارهای اخلاقی نیز مرتبطند، مثال های دیگر از باورهای کلّی دربارهٔ محتوای افکار هستند. این باورها و مفروضات یا در جریان تجربیات اوّلیه زندگی فرا گرفته شده و در زمان خودسازگارانه بوده اند، یا اینکه از شیوه های سخت گیرانه در خصوص تربیت اخلاقی و مذهبی ناشی می شوند (سالکووسکیس و همکاران، 1999).
به عقیده سالکووسکیس (1985)، ادراک خطر و آسیب نسبت به افکار مزاحم و ارزیابی مسئولیت درباره آن موجب می گردد که افراد آسیب پذیر به منظور رفع خطر فرضی و پیشگیری از عواقب مربوط به آن دست به اعمال خنثی کننده بزنند. این اعمال همان رفتارهای اجباری اند و گستره ای از رفتارهای آشکار و پنهان را در بر می گیرند. در افراد مبتلا به وسواس اخلاقی – مذهبی، رفتارهای آشکار شامل شستشوی اجباری (تک و اولوگ، 2001)، بررسی آرای مراجع و متون مذهبی (نلسون و همکاران، 2006؛ ورشووسکی، 2006) و رفتارهای پنهان دربرگیرنده سرکوب افکار کفرآمیز و تکرار ذهنی دعاها و آیات است (نلسون و همکاران، 2006).
2-6-3-2 دیدگاه اخلاقی سازی روزین
روزین (1999) در بررسی روند اخلاقی سازی338 مشاهده کرد که خواست ها و ترجیحات شخص به ارزش های اخلاقی درونی شده تغییر شکل می دهند. مسائلی که بار اخلاقی دارند طی روند تعلیم و تربیت اخلاقی از والدین به فرزندان منتقل می شوند و در صورت تخطی فرد از آنها سبب برانگیخته شدن واکنش های انزجار339 در دیگران و تعاملات اجتماعی منفی مانند طرد و دوری توسط آنان می گردد (روزین، هایدت340 و مک کالی341، 1993، 2000). روزین (1999) دریافت که واکنش های انزجار در معیارهای اخلاقی ادیان مختلف منظور شده اند تا روح را از فساد و آلودگی های اخلاقی محافظت کنند، بدین گونه که در صورت تخطی از ارزش های درونی شده، احساس انزجار برانگیخته شده در فرد مانع انجام اعمال غیراخلاقی گردد. در همین راستاست که روزین (1991) انزجار را یک هیجان "اخلاقی" می داند. دراشل342 و شرمان343 (1999) بیان می دارند که حسّ انزجار ممکن است یک مکانیزم دفاعی باشد که از تعلیمات مذهبی سرچشمه گرفته و از تمامیت و سلامت زیستی و روانشناختی فرد محافظت می کند. چنین پیوندی میان انزجار، اخلاقیات و مذهب از نقش حسّاسیت به انزجار344 در سبب شناسی وسواس مذهبی – اخلاقی حمایت می کند. رابطه میان انزجار و وسواس مذهبی ممکن است توسط تعلیمات مذهبی در خصوص پاکیزگی تعدیل گردد. برخی مطالعات از ارتباط میان مذهبی بودن و وسواس شستشو خبر می دهند (تک و اولوگ، 2001) و اینکه اعمال مذهبی معمولاً دربرگیرنده پاکسازی و آلودگی زدایی هستند (سیکا و دیگران، 2001). احساس انزجار مذهبی ممکن است به افکار و تمایلات نامطلوب و کفرآمیز و غیراخلاقی نیز تعمیم یابد (راچمن، 1994).
بررسی های اخیر از رابطه میان حسّاسیت به انزجار و ترس از آلودگی خبر می دهند (اولاتونجی، ساوچوک345، لور346 و دویانگ347، 2004؛ ساوچوک، لور، تالین، لی348 و کلاین کنشت349، 2000). اولاتونجی و همکاران (2005) نشان دادند که برخی ترس های خاص و حساسیت به انزجار با وسواس مذهبی مرتبطند. رگرسیون چندگانه چند مرحله ای حاکی از آن بود که ترس های بین فردی و ترس از آلودگی و نیز حسّاسیت به انزجار از رابطه جنسی و مرگ پیش بینی کنندهٔ وسواس مذهبی هستند. سیکا و همکاران (2002) معتقدند که برای افراد بسیار مذهبی، مسائل جنسی دارای بار شرم و گناه بسیار است. افکار مزاحم جنسی اغلب یکی از موضوعات اصلی در وسواس مذهبی است (گرین برگ و شافر، 2002). در همین رابطه، برخی مطالعات تحلیل عاملی نشان می دهند که وسواس مذهبی اغلب بار عاملی مشترکی با وسواس های جنسی و پرخاشگرانه دارد (مک کی و همکاران، 2004) فصل مشترک این سه نوع وسواس، ارتباط محتوای آنها با منعیات مذهبی و اخلاقی و آن چیزی است که به عنوان "گناه" شناخته می شود. همچنین در پژوهش اولاتونجی و همکاران (2005) همنوایی با سحر و جادو350 با وسواس مذهبی ارتباط معنادار داشت. همنوایی با سحر و جادو به معنای ادراک آلودگی توسط یک شیئی است، حتی در شرایطی که هیچ تهدید عینی مبنی بر انتقال آلودگی وجود ندارد (روزین و فالون351، 1987). همنوایی با سحرو جادو بسیار مشابه تفکر جادویی دانسته شده و تحقیقات اخیر از شیوع بالای تفکرجادویی در میان مبتلایان به وسواس مذهبی حکایت می کنند (راسین و کاستر، 2003؛ تالین و همکاران، 2001). بنابراین انزجار اخلاقی می تواند توسط محرّک های بسیاری (افراد غیرپایبند به اخلاقیات، افکار کفرآمیز و غیره) فعال شود زیرا تخطی از اصول اخلاقی و مذهبی ممکن است به عنوان یک "آلودگی ذهنی" در نظر آید که در غیاب تماس واقعی با "جسم آلوده کننده" به وجود می آید (اولاتونجی و همکاران، 2005). بار اخلاقی مرتبط با افکار ناخواسته در وسواس مذهبی و نیز ارتباط قوی آن با تفکر جادویی می تواند توضیح دهنده خود همخوانی وسواس های مذهبی – اخلاقی باشد.
3-6-3-2 دیدگاه شناختی راچمن
راچمن (1997، 1998، 2003) در تبیین دیدگاه شناختی خود درباره OCD، اشاره می کند که وسواس حاصل سوء تعبیر فاجعه آمیز فرد از اهمیت افکار (تصاویر، تکانه ها) مزاحم خود است. در نتیجه OCD تا زمانی که سوء تعبیرها ادامه دارند به وقت خودش باقی خواهد ماند و در صورت تضعیف و یا حذف سوء تعبیرها وسواس نیز کاهش یافته یا از میان خواهد رفت. راچمن (1993) معتقد بود که همهٔ انسان ها هرازگاهی دچار افکار مزاحم می شوند امّا اهمیت و معنابخشی به این افکار، آنها را بیش از پیش ناراحت کننده و عذاب آور کرده و نیاز به خنثی سازی آنها را در فرد بیدار می سازد. بنابراین محتوای افکار مزاحم از آن جهت اهمیت دارد که چنانچه در حوزه مسائل مهم برای فرد قرار گیرد، وی می تواند محتوای افکار مزاحم را به لحاظ شخصی به خود مربوط و برای خود پراهمیت بداند. به عنوان مثال، برای یک فرد بسیار مذهبی، افکار مزاحمی که مستقیماً باورهای اخلاقی و مذهبی وی را زیر سوال می برند، از اهمیت شخصی بسیاری برخوردارند. راچمن (1997) برای تعریف اهمیت شخصی معیارهایی ارائه داده که مشخصاً در مورد افراد مبتلا به وسواس مذهبی – اخلاقی صدق می کنند:
1- محتوای فکر وسواسی برای فرد مهم است.
2- محتوای فکر وسواسی برای وی اهمیت شخصی دارد.
3- شخص فکر وسواس گونه را با خود بیگانه و خودناهمخوان می داند.
4- فرد می پندارد که فکر وسواس گونه پیامدهای بالقوه ای دربردارد.
5- وی می پندارد که این پیامدها جدی هستند.
به عنوان مثال، یک فرد مذهبی را در نظر بگیرید که هنگام نماز افکار وسواس گونه کفرآمیز تجربه می کند و می ترسد که مشمول قهر و عذاب خداوند گردد. برای چنین شخصی هر 5 معیار ذکر شده در بالا صادق است.
راچمن (1997) به این نکته اشاره می کند که ادغام فکر و عمل به ویژه برای افراد مذهبی مشکل آفرین است. مثلاً یک مادر مذهبی که تصاویر مزاحم کشتن فرزندش را تجربه می کند، نه تنها از داشتن چنین افکاری دچار هراس می گردد، بلکه احساس گناه می کند که "در دلش مرتکب قتل فرزندش شده" و در نتیجه در روز قیامت به لعن ابدی خداوند محکوم خواهد شد. بنابراین معانی اخلاقی/ مذهبی افکار مزاحم سبب تشدید فاجعه آمیز ارزیابی های مربوطه می گردند.
نظریه راچمن (1997، 1998، 2003) از آن جهت برای درک وسواس مذهبی – اخلاقی اهمیت دارد که توضیح می دهد که چگونه پیشینه مذهبی و فرهنگی فرد می تواند زمینه ساز ارزیابی فاجعه آمیز از افکار مزاحم گردد. در عین حال، این نظریه با رد این موضوع که تنها مذهبی بودن سبب ابتلا به OCD می گردد، از افتادن در دام تعمیم های افراطی پرهیز می کند. این نظریه به برخی هنجارها و باورهای مذهبی/ فرهنگی اشاره می کند که به اهمیّت عدم اجرای فرایض اخلاقی/ مذهبی و پیامدهای آن مربوطند. در این گونه موارد، جدّیت پیامدها سبب تشدید معانی و ارزیابی های فاجعه آمیز نسبت داده شده به افکار مزاحم می گردد. به همین علّت است که وسواس مذهبی – اخلاقی بیشتر در افرادی بروز می کند که در آنها باورهای مذهبی نقش ویژه ای در تعیین اخلاقی بودن یا نبودن رفتارها و اعمال ذهنی بازی می کنند (راچمن و همکاران، 1995).
نظریه شناختی راچمن برای وسواس (1997، 1998، 2003) چهارچوبی مفهومی برای پژوهش های مرتبط با پدیدآیی وسواس مذهبی – اخلاقی فراهم می آورد. همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد، عواملی که فرد را برای ابتلا به وسواس آسیب پذیر می کنند عبارتند: از الف) معیارهای اخلاقی بالا، ب) برخی سوگیری های شناختی، ج) افسردگی و د) اضطراب. با آنکه اشخاص مبتلا به وسواس مذهبی – اخلاقی معمولاً معیارهای اخلاقی بالایی برای خود در نظر می گیرند، چرا همهٔ افراد با ایمان مذهبی قوی به OCD مبتلا نمی گردند؟ پژوهش های روانشناسی تاکنون ارتباط سبب زایی مستمر و مستقیمی بین عقاید مذهبی قوی و OCD نیافته اند. به علاوه در مواردی که چنین ارتباطی نشان داده شده (آبراموویتز و همکاران، 2002؛ راسین و کاستر، 2003) در همهٔ گروه های مذهبی صادق نبوده و تنها به گروه های خاصی منحصر بوده است.
دلایل احتمالی برای این ناهماهنگی را باید در تعامل میان آسیب پذیری جست. به عنوان مثال، چنانچه شخص دارای معیارهایاخلاقی بالایی باشد و باورهای وسواسی نیز داشته باشد (مثلاً ادغام فکر و عمل، مسئولیت پذیری افراطی و غیره)، احتمال ابتلای وی به وسواس افزایش می یابد. بنابراین فصل مشترک مبتلایان به وسواس مذهبی – اخلاقی در بین گروه های مذهبی گوناگون می تواند داشتن الف) معیارهای اخلاقی بالا و ب) تحریف های شناختی مرتبط با OCD باشد. عواملی مانند قوانین سخت گیرانه، انعطاف ناپذیری (رافائل و همکاران، 1996)، معیارهای اخلاقی خیلی بالا، بازداری، خلوص و پاکیزگی (سیکا و همکاران، 2002)، احساس گناه (شفران و همکاران، 1996) و باورهایی در خصوص ماهیّت و اهمیت افکار (راسین و کاستر، 2003) با OCD همبسته هستند به طوری که از گروه های مذهبی خاص فراتر می روند. به عنوان مثال، ویتزیگ352 (2005) نشان داد که افراد با وسواس مذهبی کم نسبت به اشخاص با وسواس مذهبی زیاد، دارای پایبندی مذهبی353 بالاتر و بهزیستی معنوی354 بالاتر بودند. این دو گروه در بنیادگرایی دینی با یکدیگر تفاوتی نداشتند. ویتزیگ استدلال می کند که آنچه موجب مشکل ساز شدن عامل "کمال گرایی اخلاقی" (راچمن، 1997) می گردد، وجود باورهای وسواس گونه است و نه مذهبی بودن به تنهایی.
دلیل دیگر می تواند آن باشد که معیارهای اخلاقی بسیار بالا این احتمال که فرد تحریف های شناختی مرتبط OCD را به کار برد را افزایش می دهد. در واقع مطابق با نظریه های شناختی (راچمن، 1997، 2003؛ سالکووسکیس، 1999) و یافته های پژوهش های تجربی، به کارگیری تحریف های شناختی مانند ادغام فکر و عمل (راسین و همکاران، 1999) و تلاش برای خنثی سازی افکار مزاحم (سالکووسکیس، 1999) مستقیماً در علّت زایی OCD دخیلنذ. همانگونه که قبلاً اشاره شد باورهای مذهبی می توانند زمینه ساز ارزیابی های فاجعه آمیز از افکار مزاحم و قائل شدن پیامدهای جدی برای این گونه افکار گردند. احساس گناه و عذاب ناشی از این گونه ارزیابی ها معمولاً موجب می شود که فرد برای دستیابی دوباره به احساس خلوص و پاکیزگی در ارتباط با خداوند، تلاش نماید تا این افکار را خنثی کند (مثلاً فرونشانی، ابطال افکار و غیره). پژوهش ها حاکی از آنند که افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی به خصوص OCD ، استدلال های هیجانی به کار می برند تا به یک نتیجه کلی در خصوص افکار وسواسی خود برسند. ("من احساس گناه و اضطراب می کنم. پس حتماً کار اشتباهی انجام داده ام") (شافران و همکاران، 1996) که در هر دو صورت احساس گناه و عذاب ناشی از OCD، چرخه افکار و اعمال وسواس گونه را تقویت خواهد کرد. به طور کلّی تفاوتی ماهوی وجود دارد میان دیدگاهی که مذهب را سبب ساز OCD می داند، و رویکردی که برای مذهب در این خصوص نقش زمینه ساز قائل است، که در آن افراد به برخی ارزیابی های به خصوص از افکار مزاحم سوق می یابند. برای درک وسواس مذهبی – اخلاقی توجه به این تمایز ضروری است.
4-6-3-2 وسواس مذهبی ـ اخلاقی و سبک های شناختی مرتبط با وسواس فکری – عملی
همان گونه که پیش از این نیز اشاره شد، بررسی ها نشان داده اند که مذهب با برخی سوگیری های شناختی مرتبط با OCD همچون اهمیت افکار، کنترل افکار، مسئولیت پذیری و کمال گرایی (سیکا و همکاران، 2002) ادغام فکر و عمل (راسین و کاستر، 2003) و به خصوص ادغام فکر و عمل اخلاقی (یورولماز و همکاران، 2009؛ کوهن و رازین، 2007، سیو و همکاران، 2010) رابطه دارند. با این وجود، بررسی های انجام گرفته در خصوص رابطه وسواس مذهبی – اخلاقی و سوگیری های شناختی مرتبط با OCD نسبتاً اندکند. پرسشنامه وسواس مذهبی – اخلاقی پن355 توسط آبراموویتز و همکاران (2002) تهیه شد که دارای دو زیرمقیاس ترس از گناه356 و ترس از خداست357. این پرسشنامه بر روی دانشجویان مسیحی پیاده شد. نتایج، تفاوت معناداری در وسواس مذهبی – اخلاقی بین دو گروه نشان نداد، امّا در شرکت کنندگان مذهبی، یهودیان نسبت به مسیحیان در هر دو زیرمقیاس ترس از خدا و ترس از گناه نمرات پایین تری کسب کردند.
تالین و همکاران (2001) نشان دادند که وسواس مذهبی با ثبات باورها358، تحریفات ادراکی359 و تفکر جادویی360 رابطه دارد. جوزف361 و دیدوکا362 (2001) نیز گزارشی مبنی بر همبستگی تفکر جادویی با وسواس مذهبی ارائه کردند. ورشووسکی (2006) دریافت که میان وسواس مذهبی – اخلاقی، OCD و تفکر جادویی رابطه وجود دارد. در این پژوهش رابطه مثبت و معناداری میان وسواس مذهبی – اخلاقی، با باورهای وسواس گونه، ادغام فکر و عمل اخلاقی و ادغام فکر و عمل احتمال مشاهده شد و همبستگی میان وسواس مذهبی – اخلاقی و ادغام فکر و عمل اخلاقی (001b/p<03=rs) قوی تر از وسواس مذهبی اخلاقی و ادغام فکر و عمل احتمال (001/p<21-=rs) بود. از آنجایی که در این پژوهش باورهای خرافی363، تحریفات ادراکی و تفکر جادویی با ادغام فکر و عمل احتمال مرتبط بودند و نه با ادغام فکر و عمل اخلاقی، ورشووسکی (2006) نتیجه گرفت که وسواس مذهبی – اخلاقی بیشتر به باورهای اخلاقی و دینی مربوط است تا به تفکر جادویی.
ویتزیگ (2005) در بررسی ارتباط میان باورهای وسواسی، مذهبی بودن، و وسواس مذهبی – اخلاقی نشان داد که وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس فکری و هر سه زیرمقیاس پرسشنامه باورهای وسواسی364 (مسئولیت پذیری/ ارزیابی تهدید، کمال گرایی/ اطمینان، اهمیت افکار/ کنترل افکار) همبستگی مثبت و متوسط دارد. با این حال نتایج رگرسیون حاکی از آن بود که تنها اضطراب صفتی365 و اهمیت افکار/ کنترل افکار قادرند کم یا زیاد بودن وسواس مذهبی – اخلاقی را در یک فرد پیش بینی کنند.
نلسون و همکاران (2006) مشاهده کردند که وسواس مذهبی – اخلاقی با وسواس فکری، ادغام فکر و عمل اخلاقی و هر سه زیرمقیاس پرسشنامه ارزیابی افکار مزاحم (اهمیت افکار، کنترل افکار، و مسئولیت پذیری) همبستگی مثبت و متوسط دارد. نتایج رگرسیون نشان داد که وسواس فکری، ادغام فکر و عمل اخلاقی و زیرمقیاس کنترل افکار قادرند 45 درصد تغییرپذیری در نمرات وسواس مذهبی – اخلاقی را تبیین کنند.
اینزو366، کلارک، و کارانجی367 (زیر چاپ) وسواس مذهبی – اخلاقی را در دو گروه مسلمان (ترک) و مسیحی (کانادایی) خیلی مذهبی و کم مذهبی مقایسه کردند. نتایج نشان داد که در شرکت کنندگان خیلی مذهبی، نمرات مسلمانان در زیر مقیاس ترس از خدا، اما نه ترس از گناه، نسبت به مسیحیان به طور معناداری بالاتر بود. تحلیل رگرسیون نشان داد که زیرمقیاس وسواس فکری پرسشنامه وسواس فکری- عملی کلارک- بک368، زیرمقیاس اهمیت افکار/ کنترل افکار پرسشنامه باورهای وسواسی، و احساس گناه نقش منحصر به فردی در پیش بینی تغییرپذیری نمرات وسواس مذهبی – اخلاقی دارند.
5-2 نتیجه گیری
فصل حاضر به بررسی متون پژوهشی مرتبط با وسواس مذهبی- اخلاقی اختصاص داشت. در بخش نخست ابتدا توصیفی از اختلال وسواس فکری- عملی و پدیدار شناسی آن ارائه گردید و الگوی نشانه های وسواس فکری- عملی مورد بررسی قرار گرفت. سپس رویکردهای شناختی به اختلال وسواس فکری- عملی توضیح داده شدند که به طور خلاصه متضمن این نکته اند که وسواس فکری- عملی حاصل سوء تعبیر فاجعه آمیز فرد از اهمیت افکار (تصاویر، تکانه ها) مزاحم خود است. همچنین مفهوم ادغام فکر و عمل، ارتباط آن با مفهوم مذهبی "گناه از طریق تفکر" و نقش آن به عنوان یکی از سبک های شناختی مرتبط با وسواس در پدیدآیی و نگهداری وسواس فکری- عملی مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه شش سبک شناختی اصلی مرتبط با وسواس فکری- عملی معرفی و به تفضیل توضیح داده شدند. در بخش دوم رابطه میان مذهب و اختلال وسواس فکری- عملی مورد بحث قرار گرفت و دلایل احتمالی ناهماهنگی های موجود در ادبیات پژوهشی در خصوص ارتباط میان مذهب و اختلال وسواس فکری- عملی ارائه شد. در بخش سوم وسواس مذهبی- اخلاقی به تفضیل مورد توصیف و توضیح قرار گرفت و پدیدآوری و حفظ آن از دیدگاه های شناختی رایج تبیین گردید. در ادامه با بررسی متون پژوهشی مرتبط نشان داده شد که از میان نشانه های وسواس فکری- عملی، وسواس فکری و از میان سبک های شناختی مرتبط با وسواس فکری- عملی، ادغام فکر و عمل اخلاقی و اهمیت افکار/ کنترل افکار دارای بیشترین همبستگی با وسواس مذهبی- اخلاقی بوده اند.

منابع فارسی

ارگانی بهبهانی، محمود. (1379). شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام. قم: مجمع ذخایر اسلامی.

اسکندری، محمدرضا؛ کرمی، صغری. (1380). بررسی مقایسه ای تاثیر دارو درمانی همراه با مشاوره مذهبی در بیماران دارای اختلال وسواس ـ اجبار. مقالات ارائه شده در اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران. تهران 1380، 30-27 فروردین ماه: 19.

اسلامی نسب، علی؛ قربانپور، فرحناز. (1388). شفای وسواس: پاسخ به 44 سوال کاربردی برای فرد وسواسی. تهران: شفابخش.

بیان زاده، سیداکبر؛ بولهری، جعفر؛ دادفر، محبوبه؛ کریمی کیسمی، عیسی. (1383). بررسی اثربخشی درمان شناختی – رفتاری، مذهبی فرهنگی در بهبود مبتلایان به اختلال وسواسی ـ جبری. مجله دانشگاه علوم پزشکی ایران، سال یازدهم، شماره 44، فوق العاده دو: 924-913.

بیغم، حسین. (1379). بررسی همه گیر شناختی اختلال وسواسی – جبری در دانش آموزان سطح متوسطه شهر کاشان در سال تحصیلی 79-1378 و ارتباط آن با شیوه های فرزندپروری و نگرش مذهبی. پایان نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد رشته روانشناسی بالینی. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، انستیتو روانپزشکی تهران.

خدایاری فرد، محمد؛ غباری بناب، باقر؛ شکوهی یکتا، محسن. (1380) گستره پژوهش های روانشناختی در حوزه دین. اندیشه و رفتار. سال ششم. شماره 4.

دادفر، م.؛ بولهری، ج؛ ملکوتی، ک.؛ و بیان زاده، س.ا. (1380). بررسی شیوع نشانه های اختلال وسواسی ـ جبری. فصلنامه اندیشه و رفتار، 7، (2و1)، 32-27.

دلاور، علی. (1384). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی (ویرایش دوم، چاپ چهارم). تهران: انتشارات رشد.

زمانی، مصطفی. (1384). وسواس (پیدایش، رشد، علاج). قم: انتشارات مهدی یار.

سادوک، بنیامین، سادوک، ویرجینیا. (2007). خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری ـ روانپزشکی بالینی. (ویرایش دهم). (ترجمه نصرت ا… پورافکاری، 1388). جلد 2، تهران: انتشارات شهراب.

شمس، گیتی؛ کرم قدیری، نرگس؛ اسماعیلی ترکانبوری، یعقوب؛ و ابراهیم خانی، نرگس. (1383). اعتبار و پایایی نسخه فارسی پرسشنامه باورهای وسواسی – 44. تازه های علوم شناختی، سال 6، شماره 1 و 2.

شمس، گیتی؛ کرم قدیری، نرگس؛ اسماعیلی تراکنبوری، یعقوب؛ امینی، همایون؛ ابراهیم خانی، نرگس؛ ناصری بفرونی، علی؛ پایه دار اردکانی، حسین. (1386). شیوع علایم وسواس فکری ـ عملی در نوجوانان و میزان هم ابتلایی آن با سایر علایم روانپزشکی. تازه های علوم شناختی، سال 9، شماره 4، 59-50.

صاحبی، علی؛ سالاری، راضیه سادات؛ اصغری، محمدجواد. (1384). اعتباریابی مقیاس افسردگی اضطراب تنیدگی (DASS-21) برای جمعیت ایرانی. فصلنامه روانشناسان ایرانی، سال اول، شماره 4، 310-299.

فتی، لادن. (1377). بررسی تابلو اختلال وسواس فکری ـ عملی در بیماران مراجعه کننده به مراکز درمانی منتخب شهر تهران. پژوهش انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی ایران.

فیضی، اسماعیل. (1372). بررسی رابطه میان اعتقادات مذهبی و برخی از رفتارهای بیماران وسواسی. پایان نامه دکترای پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.

محمدزاده، علی. (1388). تاثیر همانندی صفات شخصیت اسکیزوتایپی مثبت و منفی بر پیامد درمانی انواع فرعی اختلال وسواس فکری ـ عملی. رساله چاپ نشده دکترای تخصصی رواشناسی. دانشگاه علامه طباطبایی، تهران.

محمدی، ابوالفضل؛ زمانی،رضا؛ فتی،لادن. (1387). اعتباریابی نسخه فارسی پرسشنامه بازنگری شده وسواسی- اجباری در جمعیت دانشجویی. پژوهش های روانشناختی، دوره 11، شماره 1 و 2. 78- 66.

موگهی، عبدالکریم. (1382). روش صحیح قرائت نماز (همراه احکام آن و احکام وسواس و وسواسیان). قم: موسسه انتشارات ظهور.

نسبی پور اشرفی، سیده مریم. (1380). بررسی معیارهای تشخیص اختلالات وسواسی اجباری براساس طبقه بندی های رسمی (DSMIV, 1CD-10) در بیماران مراجعه کننده به بیمارستان روزبه. پایان نامه چاپ نشده دکترای تخصصی رشته روانپزشکی. دانشگاه علوم پزشکی تهران.

نظیری، قاسم، دادفر، محبوبه؛ و کریمی کیسمی، عیسی. (1384) بررسی نقش پایبندی های مذهبی باورهای ناکارآمد مذهبی، احساس گناه و باورهای ناکارآمد شناختی در شدت اختلال وسواسی اجباری. مقاله تصویب شده. فصلنامه اندیشه و رفتار، شماره 42.

منابع انگلیسی

Abramowitz, J. S., Deacon, B. J., Woods, C. M., & Tolin, D. F. (2004). Association between protestant religiosity and obsessive-compulsive symptoms and cognitions. Depression and Anxiety, 20, 70-76.

Abramowitz, J. S., Franklin, M. E., Schwartz, S. A., & Furr, J. M. (2003). Symptom presentation and outcome of cognitive-behavior therapy for obsessive-compulsive disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71, 1049-1057.

Abramowitz, J., Huppert, J., Cohen, A., Tolin, D., Cahill, S. (2002). Religious obsessions and compulsions in a non-clinical sample: The Penn Inventory of Scrupulosity (PIOS). Behav Res Ther 40, 825-838.

Abramowitz, J. S., Whiteside, S., Lynam, D., & Kalsy, S. (2003). Is thought-action fusion specific to obsessive-compulsive disorder?: A mediating role of negative affect. Behaviour Research and Therapy, 41, 1069-1079.

Al-Issa, I., & Qudji, S. (1998). Culture and anxiety disorders. In: S. Kazarin & D. Evans (Eds.), Cultural clinical psychology: theory, research and practice. New York: Oxford University Press.

Alonso, P., Menchon, J. M., Pifarre, J., Mataix-Cols, D., Torres, L., Salgado, P., Vallejo, J. (2001). Long-term follow-up and predictors of clinical outcome in obsessive-compulsive patients treated with serotonergic reuptake inhibitors and behavioral therapy. Journal of Clinical Psychiatry, 62(7),535-40.

Alsobrook, I. I. J. P., Leckman, J. F., Goodman, W. K., Rasmussen, S. A., Pauls, D. L.(1999). Segregation analysis of obsessive-compulsive disorder using-based factor scores. Am J Med Genet, 88, 669-675.

American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Text Revision, 4th ed.) Washington, DC: Author.

American Psychological Association (2002). Ethical principles of psychologists and code of conduct. American Psychologist, 57, 1060-1073.

Amir, N., Cashman, L., & Foa, E. B. (1997). Strategies of thought control in obsessive-compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy, 35, 115-111.

Amir, N., Freshman, M., Ramsey, B., & Brigidi, B. (1999, November). Harm reduction and thought-action fusion in individuals with OCD symptoms. In T. Deckersbach & G. Steketee (Chairs), Cognition and metacognition in subtypes of OCD. Symposium conducted at the Annual Convention of the Association for Advancement of Behavior Therapy, Toronto.

Antony, M. M., Purdon, C. L., Huta, V., & Swinson, R. P. (1998). Dimensions of perfectionism across the anxiety disorders. Behaviour Research and Therapy, 36, 1143-1154.

Arntz, A., Hildebrand, M., & van den Hout, M. A. (1994). Overprediction of anxiety, and disconfirmatory processes, in anxiety disorders. Behaviour Research and Therapy, 32, 709-722.

Arntz, A., Rauner, M., & van den Hout, M. A. (1995). "If I feel anxious, there must be a danger": Ex-consequentia reasoning in inferring danger in anxiety disorders. Behaviour Research and Therapy, 33, 917-925.

Baer, L. (1994). Factor analysis of symptom subtypes of obsessive compulsive disorder and their relation to personality and tic disorders. Journal of Clinical Psychiatry, 55(3), 18-23).

Beck, A. T., & Clark, D. A. (1997). An information processing model of anxiety: Automatic and strategic processes. Behaviour Research and Therapy, 35, 49-58.

Beck, A. T., Emery, G., & Greenberg, R. L. (1985). Anxiety disorders and phobias: A cognitive perspective. New York: Basic Books.

Bloch, M. H., Landeros-Weisenberger, A., Rosario, M. C., Pittenger, C., & Leckman, J. F. (2008) Meta-Analysis of the symptom structure of obsessive-compulsive disorder. American Journal of Psychiatry, 165, 1532-1542.

Bouchard, C., Rheaume, J., & Ladouceur, R. (1999). Responsibihty and perfectionism in OCD: An experimental study. Behaviour Research and Therapy, 37, 239-248.

Byers, E. S., Purdon, C., & Clark, D. A. (1998). Sexual intrusive thoughts of college students. The Journal of Sex Research, 35 (4), 359-369.

Calamari, J. E., Wiegartz, P. S., Janeck, A. S. (1999). Obsessive-compulsive disorder subgroups: a symptom-based clustering approach. Behaviour Research and Therapy 37, 113-125.

Ciarrocchi, J. W. (1995). The doubting diseases: Help for scrupulosity and religious compulsions. Mahwah, NY: Intergration Press.

Ciarrocchi, J. W. (1998). Religious, scrupulosity, and obsessive-compulsive disorder. In M.A. Jenike & L. Baer & W.E. Minichiello (Eds.), Obsessive compulsive disorders: Practical management (3rd ed., pp. 555-569). St. Louis: Mosby.

Clark, D. A. (1986). A cognitive model of panic. Behaviour Research & Therapy, 24(4), 461-470.

Clark, D. M. (1997). Panic disorder and social phobia. In D. M. Clark & C. G. Fairbum (eds). Science and practice of cognitive behaviour therapy (pp. 121-153). New York: Oxford University Press.

Clark, D. A., & Purdon, C. (1993). New perspectives for a cognitive theory of obsessions. Australian Psychologist, 28, 161-167.
Clark, D. A., Purdon, C., & Byers, E. S. (2000). Appraisal and control of sexual and non-sexual intrusive thoughts in university students. Behaviour research & therapy, 38 (5), 439-455.

Clark, D. M., Winton, E., & Thynn, L. (1993). A further experimental investigation of thought suppression. Behaviour Research & Therapy, 31(2), 207-210.

Cohen, A. B., & Rozin, P. (2001). Religion and the morality of mentality. Journal of Personality and Social Psychology, 81, 697-710.

Cohen, A. B., Siegel, J. I., & Rozin, P. (2000). Faith versus practice: Different bases for religious judgments for Jews and Christians. Manuscript submitted for publication.

Coles, M. E., Mennin, D. S., & Heimberg, R. G. (2001). Distinguishing obsessive features and worries: The role of thought-action fusion. Behaviour Research and Therapy, 39, 947-960.

Druschel, B. A., & Sherman, M. F. (1999). Disgust sensitivity as a function of the big five and gender. Personality and Individual Differences, 26, 739-748.

Dunne, P. (2000). Overvalued ideas and obsessions: Some clinical considerations. Behaviour Change, 174(4), 265-274.

Einstein, D. A., & Menzies, R. G. (2004). The presence of magical thinking in obsessive compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy, 42, 539-550.

Fallon, B. A., Liebowitz, M. R., Hollander, E., Schneier, F. R., Campeas, R. B., Fairbanks, J., et al. (1990). The pharmacotherapy of moral and religious scrupulosity. Journal of Clinical Psychiatry, 51, 517-521.

Ferrao, Y. A., Shavitt, R. G., Bedin, N. R., Mathis, M. E., Lopes, A. C., Leonardo, F. F., et al. (2006). Clinical features associated to refractory obsessive-compulsive disorder. Journal of Affective Disorders, 94, 191-209.

Ferrari, J. R. (1995). Perfectionistic cognitions with nonclinical and clinical samples. Journal of Social Behavior and Personality, 10, 143-156.

Flett, G. L., & Hewitt, P. L. (Eds.). (2002). Perfectionism: Theory, research and treatment. Washington, DC: American Psychological Association.

Foa, E. B., Huppert, J. D., Leiberg, S., Langner, R., Kichic, R., & Hajcak, G., et al. (2002). The Obsessive-Compulsive Inventory: Development and validation of a short version. Psychological Assessment, 14,4, 485- 496.

Fontenelle, L. F., Mendlowicz, M. V., Versiani, M. (2006). The descriptive epidemiology of obsessive-compulsive disroder. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry, 30, 327-337.

Freud, S. (1961). Obsessive actions and religious practices. 1n. J. Strachey (ed. And trans.), The standard edition of the complete psychological work of Sigmund Freud (vol. 9, pp. 167-175). London: Hogarth Press & the Institute of Psycho analysis. (Originally work published 1970).

Frost, R. O., & DiBartolo, P. M. (2002). Perfectionism, anxiety, and obsessive-compulsive disorder. In G. Flett & P. Hewitt (Eds.) Perfectionism: Theory, research, and treatment (pp. 341-371). Washington, DC: American Psychological Association.

Frost, R., Marten, P., Lahart, C., & Rosenblate, R. (1990). The dimensions of perfectionism. Cognitive Therapy and Research, 14, 449-468.

Frost, R.O., Novara,C., & Rheaume, J. (2002). Perfectionism in obsessive compulsive Disorder. In Frost, R. O. & Steketee, G. (Ed.). Cognitive Approaches to Obsessions and Compulsion: Theory, Assessment, and Treatment. (pp. 91-105). Amsterdam: Pergamon.

Frost, R. O., & Sher, K. J. (1989). Checking behavior in a threatening situation. Behaviour Research and Therapy, 27, 385-389.

Frost, R. O., & Steketee, G. (1997). Perfectionism in obsessive-compulsive disorder patients. Behaviour Research and Therapy, 35, 291-296.

Ghassemzadeh, H., Mojtabai, R., Khamseh, A., Ebrahimkhani, Issazadegan, A., & Saif- Nobakht, Z. (2002). Symptoms of obsessive-compulsive disorder in a sample of Iranian patients. International Journal of Social Psychiatry, 48, 20-28.

Goodman, W. K., Price, L.H., Rasmussen, S. A., Mazure, C., Delgado, P., Heninger, G. R., & Charney, D. S. (1989). The Yale-Brown Obsessive-compulive Scale: Development, use, reliability, and validity. Archives of General Psychiatry, 46, 1006-1016.

Greenberg, D. (1984). Are religious compulsions religious or compulsive: A phenomenological study. American Journal of Psychotherapy, 38, 524-532.

Greenberg, D., Shefler, G. (2002). Obsessive compulsive disorder in ultra-orthodox Jewish patients: A comparison of religious and non-religious symptoms. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 73, 123-130.

Greenberg, D., & Witztum, E. (1994a). Cultural aspects of obsessive-compulsive disorder. In E. Hollander, J. Zohar, D. Marazziti, & B. Olivier (Eds.), Current insights in obsessive-compulsive disorder. New York: Wiley.

Greenberg, D., & Witztum, E. (1994b). The influence of cultural factors on obsessive compulsive disorder: Religious symptoms in a religious society. Israel Journal of Psychiatry & Related Sciences, 31(3), 211-220.

Greenberg, B. D., & Witztum, E. (2001). Treatment of strictly religious patients. In M.T. Pato & J. Zohar (Eds.), Current treatments for obsessive-compulsive disorder (2nd ed., pp. 173-191). Washington, DC: American Psychiatric Press.

Greenberg, D., Witztum, E., & Pisante, J. (1987). Scrupulosity: religious attitudes and clinical presentations. British Journal of Medical Psychology, 60, 29-37.

Hewitt, P. L., & Flett, G. L. (1991). Perfectionism in the self and social contexts: Conceptualization, assessment, and association with psychopathology. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 456-470.

Higgins, N. C., Poolard, C. A., & Merkel, W. T. (1992). Relationship between religion-related factors and obsessive compulsive disroder. Current Psychology: Research & Reviews, 11(1), 79-85.

Huppert, J. D., & Siev, J. (2010).Treating scrupulosity in religious individuals using cognitive-behavioral therapy. Cognitive and Behavioral Practice, doi:10.1016/j.cbpra.2009.07.003

Inzu, M., Clark, D. A., Karanci, A. N. (in press). Scrupulosity in Islam: A comparison of highly religious Turkish and Canadian samples. Behaviour Therapy.

Janeck, A. S., & Calamari, J. E. (1999). Thought suppression in obsessive-compulsive disorder. Cognitive Therapy and Research, 23, 497-509.

Janeck, A. S., Calamari, J. E., Riemann, B., C., & Heffelfinger, S. K. (2003). Too much thinking about thinking? Metacognitive differences in obsessive-compulsive disorder. Journal of Anxiety Disorders, 17, 181-195.

Joseph, S., & Diduca, D. (2001). Schizotypy and relitiosity in 13-18 year-old school pupils. Mental Health, Relion & Culture, 4, 63-69.

Karno, M., Golding, J. M., Sorenson, S. B., & Burnam, M. A. (1988). The epidemiology of obssessive-compulsive disorder in five U.S. communities. Archivers of Genearl Psychiatry, 45(12), 1094-1099.

Kozak, M. J., & Foa, E. B. (1994). Obsessions, overvalued ideas, and delusions in obsessive-compulsive disorder. Bahaviour Research & Therapy, 32(3), 343-353.

Ladouceur, R., Rheaume, J., Freeston, M. H., Aublet, R., Jean, K., Lachance, S., Langlois, E., & de Pokomandy-Morin, K. (1995). Experimental manipulations of responsibility: An analogue test for models of obsessive-compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy, 33, 937-946.

Lewis, C. A. & Joseph, S. (1994). Obsessive ations and religious practices. The Journal of Psychology, 128(6), 699-700.

Lovibond, S. H., & Lovibond, P. F. (1995). Manual for the Depression Anxiety Stress Scales. Sydney: The Psychology foundation of Australia Inc.

Mahjoub, O. M., & Abdol-Hafez, H. B. (1991) Pattern of OCD in eastern Saudi Arabia. British Journal of Psychiatry 185, 840-842.

Langlois, F, Freeston, M. H., & Ladouceur, R. (2000). Differences and similarities between obsessive intrusive thoughts and worry in a non-clinical population: study 2. Behaviour Research and Therapy 38, 175-189.

Lee, H. J., Cougle, J. R., & Telch, M. J. (2005). Thought-action fusion and its relationship to schizotypy and OCD symptoms. Behaviour Research & Therapy. 43, 29-41.

Lewis, C. A. (1994) Religiosity & Obsessionality: the relationship between freuds "religious practices". The Journal of psychology, 128(2), 189-196.

Lewis, C. A. (2001). Cultural stereotyps of the effects of religion on mental health. British Journal of Medical Psychology, 74, 359-367.

Lopatka, C., & Rachman, S. J. (1995) Perceived responsibility and compulsive checking: An experimental analysis. Behaviour Research and Therapy, 33, 673-684.

Mallinger, A. E., & DeWyze, J. (1992). Too perfect: When being in control gets out of control. New York: Clarkson Potter Pub.

Maltby, J. (1999). Frequent and regular church attendance as a religious ritual: Further investigation of the relationship between publich aspects of religiosity and obsessional symptoms. Personality & Individual Differences, 27, 119-123.

Mataix-Cols, D.,Marks, I. M., Greist, J. H., Kobak, K. A., & Baer, L. (2002). Obsessive compulsive symptom dimensions as predictors of compliance with and response to behavior therapy: results from a controlled trial. Psychotherapy and Psychosomatics, 71, 255-262.

Mataix-Cols, D., Rauch, S. L., Manzo, P. A., Jenike, M. A., Baer, L. (1999). Use of factor-analyzed symptom dimensions to predict outcome with serotonin reuptake inhibitors and placebo in the treatment of obsessive-compulsive disorder. Am J Psychiatry, 156, 1409-1416.

McFall, M., & Wallersheim, J. (1979). Obsessive compulsive neurosis: A cognitive-behavior formulation and approach to treatment. Cognitive Therapy and Research, 3, 333-348.

Miller, C. H., & Hedges, D. W. (2008). Scrupulosity disorder: An overview and introductory analysis. Journal of Anxiety Disorders, 22, 1042-1058.

Nelson, E. A., Abramowitz, J. S., Whiteside, S. P., & Deacon, B. J. (2006). Scrupulosity in patients with obsessive-compulsive disorder: Relationship to clinical and cognitive phenomena. Journal of Anxiety Disorders, 20, 1071-1086.

Newth, S., & Rachman, S. (2001). The concealment of obssesions. Behaviour Research & Therapy, 39(4), 457-464.

Niler, E. R., & Beck, S. J. (1989). The relationship among guilt, dysphoria, anxiety and obsessions in a normal population. Behaviour Research & Therapy, 27(3), 213-220.

Norman, R. M. G., Davies, P., Nicholson, L. C, & Malla, A. K. (1998). The relationship of perfectionism with symptoms in a psychiatric outpatient population. Journal of Social and Clinical Psychology, 17, 50-68.

Obsessive Compulsive Cognitions Working Group (1997). Cognitive assessment of obsessive compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy, 35, 667-681.

Obsessive Compulsive Cognitions Working Group. (2001). Development and initial validation of the Obsessive Beliefs Questionnaire and the Interpretations of Intrusions Inventory. Behaviour Research and Therapy, 39, 987-1006.

Obsessive Compulsive Cognitions Working Group. (2003). Psychometric validation of the Obsessive Beliefs Questionnaire and the Interprelations of Intrusions Inventory: Part I. Behaviour Research & Therapy, 41, 863-878.

Obsessive Compulsive Cognitions Working Group (2005). Psychometric validation of the obsessive belief questionnaire and interpretation of intrusions inventory-Part 2: Factor analyses and testing of a briefversion. Behaviour Research and Therapy 43, 1527-1542.

Okasha, A., Saad, A., Khalil, A. H. , El Dawla, S., & Yehia, N. (1994). Phenomenology of obsessive-compulsive disorder: A transcultural study. Comprehensive Psychiatry, 35(5), 191-197.

Olatunji, B. O., Abramowitz, J. S., Williams, N. L., Connolly, K. M., & Lohr, J. M. (2007). Scrupulosity and Obsessive-cumpulsive symptoms: Confirmatory factor analysis and validity of the Penn Inventory of Scruputosity. Journal of Anxiety Disorders, 21, 771-787.

Olatunji, B. O., Sawchuk, C. N., Lohr, J. M., & de Jong, P. J. (2004). Disgust domains in the prediction of contamination fear. Behaviour Research and Therapy, 42, 93-104.

Olatunji, B. O., Tolin, D. F., Huppert, J. D., & Lohr, J. M. (2005). The relation between fearfulness, disgust sensitivity and religious obsessions in a non-clinical sample. Personality and Individual differences, 38, 891-902.

Pollard, C. A., Henderson, J. G., Frank, M., & Margolis, R. B. (1989). Help-seeking patterns of anxiety-disordered individuals in the general population. Journal oif Anxiety Disorders, 3, 131- 138.

Purdon, C. (1999). Thought suppression and psychopathology. Behaviour Research and Therapy, 37, 1029-1054.

Purdon, C., & Clark, D.A. (1999). Metacognition and obsessions. Clinical Psychology and Psychotherapy, 6, 102-110.

Purdon, C, & Clark, D. A. (2001). Suppression of obsession-like thoughts in nonclinical individuals. Impact on thought frequency, appraisal and mood state. Behaviour Research and Therapy, 39, 1163-1181.

Purdon, C., & Clark, D. A. (2002). The need to control thoughts. In: R. O. Frost & G. Steketee (Eds.), Cognitive approaches to obsessions and compulsions: Theory, assessment, and treatment (pp. 29-43). Amsterdam: Pergamon/Elsevier Science Inc.

Rachman, S. (1993). Obsessions, responsibility and guilt. Behaviour Research and Therapy, 31, 149-154.

Rachman, S. (1997). A cognitive theory of obsessions. Behaviour Research and Therapy, 35, 793-802

Rachman, S. (1998). A cognitive theory of obsessions: Elaborations. Behaviour Research and Therapy, 36, 385-401.

Rachman, S. (2002). A cognitive theory of compulsive checking. Behaviour Research & Therapy, 40, 625-639.

Rachman, S. (2003). The treatment of obsessions. Part of series of cognitive behaviour therapy: science and practice. Oxford: Oxford University Press.

Rachman, S. J., & Hodgson, R. J. (1980). Obsessions and compulsions. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Rachman, S., & Shafran, R. (1998). Cognitive and behavioural features of OCD. In R. Swinson, M.A. Antony, S. Rachman, and M.A. Richter (eds), Obsessive-compulsive disorder: theory, research, and treatment. New York: Guilford Press, pp. 51-78.

Rachman, S., Shafran, R., Mitchell, D., Trant, J., & Teachman, B. (1996). How to remain neutral: An experimental analysis of neutralization. Behaviour Research and Therapy, 34, 889-898.

Raphael, F.J., Rani, S., Bale, R., & Drummond, L. M. (1996). Religion, ethnicity and obsessive compulsive disorder. International Journal of Social Psychiatry, 42, 38-44.

Rasmussen, S. A., & Tsuang, M. T. (1986). Clinical characteristics and family hisotry in DSM-III obsessive-compulsive disorder. American Journal of Pyschiarty, 143(3), 317-322.

Rassin, E., & Koster, E. (2003). The correlation between thought-action fusion and religiosity in a normal sample. Behaviour Research and Therapy, 41, 361-368.

Rassin, E., Merckelbach, H., Muris, P., & Spaan, V. (1999). Thought-action fusion as a causal factor in the development of intrusions. Behaviour Research and Therapy, 37, 231-237.

Rassin, E., Diepstraten, P., Merckelbach, H., & Muris, P. (2001a). Thought-action fusion and thought suppression in obsessive-compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy, 39, 757-764.

Rheaume, J., Freeston, M. H., Ladouceur, R., Bouchard, C, Gallant, L., Talbot, R, & Vallieres, A. (2000). Functional and dysfunctional perfectionists: Are they different on compulsive-like behaviors? Behaviour Research and Therapy, 38, 119-128.

Rheaume, J., Ladouceur, R., Freeston, M. H., & Letarte, H. (1995). Inflated responsibility in obsessive-compulsive disorder. Validation of an operational definition. Behaviour Research and Therapy 33, 159-169.

Ricciardi, J. N., & McNally, R. J. (1995). Depressed mood is related to obsessions, but not to compulsions, in obsessive-compulsive disorder. Journal of Anxiety Disorders, 9, 249-256.

Rozin, P. (1999). The process of moralization. Psychological Science, 10(3), 218-221.

Rozin, P., & Fallon, A. E. (1987). A perspective on disgust. Psychological Review, 94, 32-41.

Rozin, P., Haidt, J., & McCauley, C. R. (1999). Disgust: the body and soul emotion. In T. Dalgleish & M. J. Power (Eds.), Handbook of emotion and cognition. New York: John Wiley and Sons.

Rufer, M., Grothusen, A., Mab, R., Peter, H., & Hand, I. (2005). Temporal stability of symptom dimensions in adult patients with obsessive-compulsive disorder. Journal of Affective Disorders, 88, 99-102.

Sawchuk, C. N., Lohr, J. M., Tolin, D. F., Lee, T. C., & Kleinknecht, R. A. (2000). Disgust sensitivity and contamination fears in spider and blood-injection-injury phobias. Behaviour Research and Therapy, 38, 753-762.

Salkovskis, P. M. (1985). Obsessional-compulsive problems: A cognitive-behavioural analysis. Behaviour Research and Therapy, 23, 571-583.

Salkovskis, P. M. (1996). Frontiers of cognitive therapy. New York: Guilford.

Salkovskis, P. M. (1998). Psychological approaches to the understanding of obsessional problems. In R. P. Swinson, M. M. Antony, S. Rachman, & M. A. Richter (eds). Obsessive-compulsive disorder: theory, research and treatment (pp. 33-50). New York: Guilford.

Salkovskis, P. M. (1999). Understanding and treating obsessive-compulsive disorder. Behaviour Research and Therapy, 37, S29-S52.

Salkovskis, P. M., & Campbell, P. (1994). Thought suppression induces intrusions in naturally occurring negative intrusive thoughts. Behaviour Research and Therapy, 32, 1-8.

Salkovskis, P. M., & Forrester, E. (2002). Responsibility. In Frost, R. O. & Steketee, G. (Ed.). Cognitive Approaches to Obsessions and Compulsion: Theory, Assessment, and Treatment. (pp. 45-61). Amsterdam: Pergamon.

Salkovskis, P. M., Forrester, E., Richards, H. C., & Morrison, N. (1998). The devil is in the detail: Conceptionalising and treating obsessional problems. In N. Tarrier & A. Wells (Eds.), treating complex cases: The cognitive behavioural therapy approach (pp. 46-80). Chichester, England: John Wiley & Sons.

Salkovskis, P., Shafran, R., Rachman, S., & Freeston, M. H. (1999). Multiple pathways to inflated responsibility beliefs in obsessional problems: Possible origins and implications for therapy and research. Behaviour Research & Therapy, 37(11), 1055-1072.

Salzman, L. (1979). Psychotherapy of the obsessional. American Journal of Psychotherapy, 33,32-40.

Schreurs, A. (2002). Psychotherapy and Spirituolity integrating the spiritual dimension into therapeutic practice. Jessica Kingsley Publishers: UK.

Shafran, R. (1997). The manipulation of responsibility in obsessive-compulsive disorder. British Journal of Clinical Psychology, 36, 397-407.

Shafran, R., Thordarson, D. S., & Rachman, S. (1996). Thought-action fusion in obsessive compulsive disorder. Journal of Anxiety Disorders, 10, 379-391.

Shafran, R., Watkins, e., & Charman, T. (1996). Guilt in obsessive-compulsive disorder. Journal of Anxiety Disorders, 10(6), 509-516.

Sica, C., Novara, C., & Sanavio, E. (2002). Religiousness and obsessive-compulsive cognitions and symptoms in an Italian population. Behaviour Research and Therapy, 40, 813-823.

Siev, J., Chambless, D. L., & Huppert, J. D. (2010). Moral thought-action fusion and OCD symptoms: The moderating role of religious affiliation. Journal of Anxiety Disorders (2010), doi:10.1016/j.janxdis.2010.01.002

Sookman, D., & Pinard, G. (2000, March). Assessing change in core beliefs in the treatment of resistant obsessive compulsive disorder. Paper presented at the annual meeting of the Anxiety Disorders Association of America, Washington, DC.

Sookman, D., & Pinard, G. (2002). Overestimation of threat and intolerance of uncertainty in obsessive compulsive disorder. . In Frost, R. O. & Steketee, G. (Ed.). Cognitive Approaches to Obsessions and Compulsion: Theory, Assessment, and Treatment. (pp. 63-89). Amsterdam: Pergamon.

Spranca, M., Minsk, E., & Baron, J. (1991). Omission and commission in judgment and choice. Journal of Experimental Social Psychology, 27, 76-105.

Stein, D. J., Stone, M. H. (Eds.). (1997). Essential papers on obsessive compulsive disorder. New York: New York University Press.

Steketee, G., Frost, R. O., & Cohen, I. (1998). Beliefs in obsessive-compulsive disorder. Journal of Anxiety Disorders, 12, 525-537.

Steketee, G., Frost, R. O., Rheaume, J., & Wilhelm, S. (1998). Cognitive theory and treatment of obsessive-compulsive disorder. In M. A. Jenike, L. Baer, & W. E. Minichiello (eds). Obsessivecompulsive disorders: Practical management (pp.369-399). St. Louis, MO: Mosby.

Steketee, G., Quay, S., & White, K. (1991). Religion and guilt in OCD patients. Journal of Anxiety Disorders, 5, 359-367.

Summerfeldt, L. J., Huta, V., & Swinson, R. P. (1998). Personality and obsessive-compulsive disorder. In R. P. Swinson & M. M. Antony & S. Rachman & M. A. Richter (Eds.), Obsessive-compulsive disorder: Theory, research and treatment (pp. 79-119). New York: Guilford.

Tek, C., & Berna, U. (2001). Religiosity and religious obsessions in obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Research, 140, 99-108.

Tek, C., & Ulug, B. (2001). Religiosity and religious obsessions in obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Research, 103, 99-108.

Thordarson, D. S., & Shafran, R. (2002). Importance of thoughts. . In Frost, R. O. & Steketee, G. (Ed.). Cognitive Approaches to Obsessions and Compulsion: Theory, Assessment, and Treatment. (pp. 15-28). Amsterdam: Pergamon.

Tolin, D. F., Abramowitz, J. S., Hamlin, C., Foa, E. B. and Synodi, D. S. (2002a). Attributions for thought suppression failure in obsessive-compulsive disorder. Cognitive Therapy and Research, 26, 505-517.

Tolin, D. F., Abramowitz, J. S., Kozak, M. J., & Foa, E. B. (2001). Fixity of belief, perceptual aberration, and magical ideation in obsessive-compulsive disorder patients. Journal of Anxiety Disorders, 15, 501-510.

Tolin, F. T., Abramowitz, J. S., Brigidi, B. D., & Foa, E. B. (2003). Intolerance of uncertainty in Obsessive-compulsive disorder. Journal of Anxiety Disorders. 17, 233-242.

Trinder, H., & Salkovskis, P. M. (1994). Personally relevant intrusions outside the laboratory: long-term suppression increases intrusion. Behaviour Research and Therapy, 32, 833-842.

Wade, D., Kyrios, M., & Jackson, H. (1998). A model of obsessive-compulsive phenomena in a nonclinical sample. Australian Journal of Psychology, 50, 11-17.

Warshowsky, A. (2006). Scrupulosity, magical thinking and neutralization effectiveness. ETD Collection for Fordham University. Paper AAI3240066.
http://fordham.bepress.com/dissertations/AAI3240066

Wegner, D. M. (1989). White bears and other unwanted thoughts: Suppression, obsession and the psychology of mental control. New York: Viking.

Weissman, M. M., Bland, R. C., Canino, G. J., Greenwald, S., Hwu, H. G., Lee, C. K., Newman, S. C., Oakley-Browne, M. A., Rubio-Stipec, M., Wickramaratne, P. J., Wittchen, H. U., & Yeh, E. K. (1994). The cross national epidemiology of obsessive compulsive disorder. Journal of Clinical Psychiatry, 55(3, Suppl.), 5-10.

Wells, A., & Davies, M. (1994). The Thought Control Questionnaire: a measure of individual differences in the control of unwanted thoughts. Behaviour Research and Therapy, 32, 871-878.

Witzig, T. F. (2005). Obsessional beliefs, religious beliefs, and scrupulosity among fundamental protestant Christians. Dissertation. Abstracts International, 65, 3735.

Woods, C. M., Frost, R. O., & Steketee, G. (1998, November). Cognitive phenomena underlying threat over-estimation in obsessive-compulsive disorder. Paper presented at the annual meeting of the Association for Advancement of Behavior Therapy. Washington, DC.

Woods, C. M., Frost, R. O., & Steketee, G. (2000). Subjective severity, probability, and coping ability estimations of future negative events. Submitted for publication.

Wroe, A. L., Salkovskis, P. M., & Richards, H. C. (2000). "Now I know it could happen, I have to prevent
Welkowitz, L. A..1
Rachman, S..2
typical OCD.3
4 .atypical OCD
Yaryura-Tobias, J.A..5
Neziroglu, F.A..6
7 . Sadock, B.
8 . Sadock, V.
9 . Composite International Diagnostic Instrument (CIDI)
10. Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia (SADS)
Fontenelle, L..11
Menlowicz, M..12
13. Versiani,M.
14 . Lemli, J.
15 . Anemone, R.
16 . Yale – Brown Obsessive – Compalsive Scale
17 . Goodman
18 . aggressive
19 . sexval
20 . hoarding
21 . symmetry
22 . religious
23 . somatic
24 . miscellaneous
25 . counting
26 . ordering/arranging
27 . repeating
28 . Alsobrook, I. I. J. P.
29 . Leckman, J. F.
30 . Goodman, W. K.
31 . Rasmussen, S. A.
32 . Pauls, D. L.
33 . Mataix-Cols, D.
34 . Rauch, S . L.
35 . Manzo, P . A.
36 . Jenik, M . A.
37 . Baer, L.
38 . hoarding
39 . Alonso, P.
40 . Ferrao, Y . A.
41 . Rufer. M.
42 . Abramowitz, J . S.
43 . Franklin, M . E.
44 . Schwartz, S . A.
45 . Furr, J. M.
46 . Bloch, M . H.
47 . Landeros – Weisenberger, A.
48 . Rosario, M . C.
49 . Pittenger, C.
50 . Beck, A .T.
51 . Salkovskis, P . M.
52 . Rachman, S.
53 . "sin by thought"
54 . Shafran, R.
55 . Freeston, M . H.
56 . neutralizing behaviors
57 . mood – dependent recall
58 . Ladouceur, R.
59 . Lopatka, C.
60 . Bouchard, C.
61 . Rheaume, J.
62 . Mitchel, D.
63 . Trent. J.
64 . Teachman, B.
65 . elevated moral standards
66 . particular cognitive biases
67 . anxiety – proneness
68 . Riccardi, A
69 . Mc Nally, N. J.
70 . Thordarson, D . S.
71 . Clark, D.A.
72 . Newth, S. J.
73 . Thought-Action Fusion
74 . likelihood TAF
75 . likelihood – self
76 . likelihood – others
77 . moral TAF
78 . Rassin, E.
79 . Diepstraten, P.
80 . Merckelbach, H.
81 . Muris, P.
82 . Coles, M.
83 . Mennin, D.
84 . Heimberg, R.
85 . Einstein, D . A.
86 . Menzies, R . G.
87 . Abramowitz, J. S.
88 . Whiteside, S.
89 . Lynam, D.
90 . Kalsy, S.
91 . Lee, H. J.
92 . Cougle, J. R.
93 . Telch, M. J.
94 . Witzing, T. F.
95 . Obsessive-Compulsive Cognitions Working Group (OCCWG)
96 . cognitively – based
97 . Frost, R. O.
98 . Steketee, G.
99 . overestimation of severity or probability of danger
100 . omission / commission
101 . superstitions / magical thinking
102 . consequences of having thoughts – emotional cost
103 . perfectionism
104 . high personal standards for one's perfomances
105 . rigidity: follow rules strictly
106 . control over life circumstances
107 . intolerance of anxiety and discomfort
108 . intolerance for uncertainty, newness and change
109 . decision – making, doubting
110 . beliefs about coping
111 . lack of confidence in memory and other senses
112 . overgeneralization
113 . cognitive distorsion
114 . Generalized Anxiety Disorder (GAD)
115 . Richards, H. C.
116 . Morrison, N.
117 . omission errors
118 . commission errors
119 . Wroe, A. L.
120 . Spranca, M.
121 . Minsk, E.
122 . Baron, J.
123 . omissio bias
124 . Hodgson, R.
125 . overprotective
126 . Coincidential
127 . Amir, N.
128 . Freshman, M.
129 . Ramsey, B.
130 . Neary, E.
131 . Brigidi, B.
132 . causal factor
133 . Spaan, V.
134 . Byers, E. S.

135 . Freeston, M. H.
136 . reasoning hallacinations
137 . Campisi, T. A.
138 . Mckay, D.
139 . Neziroglu, F.
140 . Wegner, D. M.
141 . hypervigilance
142 . Janeck, A. S.
143 . Rieman, B. C.
144 . Heffelfinger, S.K.
145 . Campbell, P.
146 . self – control
147 . Huppert, J.
148 . Cohen, A.
149 . Tolin, D.
150 . Cahill, S.
151 . Wells, A.
152 . Davies, M.
153 . thought – control questionnaire (TCQ)
154 . distraction
155 . social interaction
156 . worry
157 . punishing oneself
158 . reappraisal
159 . posttramatic stress disorder
160 . Social phobia
161 . Cashman, L.
162 . Trinder, H.
163 . external validity
164 . Winton, E.
165 . Thynn, L.
166 . personally relevant intrusive thoughts
167 . Hamlin, C.
168 . Synodi, D. S.
169 . adjustment problems
170 . Flett, G.
171 . Hewitt, P. L.
172 . Frost, R.
173 . Marten, P.
174 . Lehart, C.
175 . Rosenblate, R.
176 . Novara, C.
177 . McFall, M.
178 . Wallersheim, J.
179 . Mallinger, A. E.
180 . Dewyze, J.
181 . Salzman. L.
182 . Dugas. M. J.
183 . Letarte, H.
184 . Ferrari, J. R.
185 . Gallant, L.
186 . Talbot, R.
187 . Vallieres, A.
188 . Kyrios, D.
189 . Jackson, M.
190 . Norman, H.
191 . Nicholson, R. M. G.
192 . Malla, A. K.
193 . Antony, M. M.
194 . Huta, V.
195 . Swinson, R. P.
196 . DiBartolo, P. M.
197 .doubts about actions
198 .Summerfeldt, L. J.
199 . Huta, V.
200 . Swinson, R. P
201 . functional perfectionists
202 . dysfunctional perfectionists
203 . Wilhelm, S.
204 . disconfirmation
205 . Richards, H. C.
206 . Morrison, N.
207 . Emery, G.
208 . Greenberg, R. L.
209 . Arntz, A.
210 . Rauner, M.
211 . Van den Hout, M. A.
212 . Woods, C. M.
213 . every – day risk taking
214 . Sookman, D.
215 . Pinard, G.
216 . "Just right"
217 . Langlois, F.
218 . Makhlouf-Norris, F.
219 . Norris, H.
220 . Beech, H. R.
221 . Liddell, A.
222 . Brigidi, E. B.
223 . Watkins, E.
224 . Charman, T.
225 . Niler, E. R.
226 . Beck, S. J.
227 . Steketee, G.
228 . Quay, S.
229 . White, K.
230 . State
231 . traite
232 . Higgins, N. C.
233 . Pollard, C. A.
234 . Merkel, W. T.
235 . Rassmussen, S. A.
236 . Tsuang, M. T.
237 . Sica, C.
238 . Novara, C.
239 . Sanavio, E.
240 . Rassin, E.
241 . Koster, E.
242 . thought – action fusion (TAF(
243 . Deacon, B. J.
244 . Woods, C. M.
245 . Tolin, D. F.
246 . Siev, J.
247 . Chambless, D. L.
248 . Huppert, J. D.
249 . Cohen, A. B.
250 . Rozin, P.
251 . Thordarson, D. S.
252 . Siegel, J. I.
253 . Yurolmaz, O.
254 . Gencoz, T.
255 . Woody, Sh.
256 . overvalued ideation
257 . Rapheal, F. J.
258 . Rani, S.
259 . Bale, R.
260 . Drummond, L. M.
261 . Tek, C.
262 . Berna, U.
263 . Yossifova, M.
264 . Lowenthal, K. M.
265 . typical
266 . Lewis, C. A.
267 . Shelfer, G.
268 . Karno, M.
269 . Weissman, M. M.
270 . Maltby, J.
271 . Joseph, S.
272 . Calamari, J. E.
273 . Scrupulosity
274 . Abramowitz, J. S.
275 . Huppert, J.D.
276 . Cohen, A. B.
277 . Tolin, D. F.
278 . Cahill, S. P.
279 . Fallon, B. A.
 گفته می شود که برخی اشخاص مشهور مانند مارتین لوتر (Martin Luther) بنیان گذار مذهب پروتستان و چارلز داروین (Charles Darvin) زیست شناس نامی به این اختلال مبتلا بوده اند. در کتاب اسرار التوحید درباره اشاره شده که خواجه عبدالله انصاری، از عرفان قرن چهارم هجری، و نیز خواهر شیخ ابوسعید ابوالخیر به وسواس مذهبی – اخلاقی مبتلا بوده اند (احمدی، 1368؛ به نقل از بیغم، 1379). گزارشات مکتوبی در دست است که نشان می دهد این اختلال در قرن 11 میلادی در میان یهودیان و در قرن 16 میلادی در مسیحیان کاتولیک وجود داشته است. (گرین برگ9، ویتزوم10، و پیزانت11، 1997).
9 . Greenberg, D.
10 . Witzum, E.
11. Pisante, J.
281 . Mataix – Coles, D.
282 . Marks, I. M.
283 . Greist, J. H.
284 . Cobak, K. A.
285 . Baver. L.
286 . Kozak, M. J.
287 . Foa, E. B.
288 . Tek, C.
289 . Ulug, B.
290 . Mahjoub, O. M.
291 . Abdol – Hafez, H. B.
292 . Okasha, A.
293 . Saad, A.
294 . Khalil, A. H.
295 . El Dawla, S.
296 . Yehia, N.
297 . Witztum, E.
298 . purity
299 . liturgy
300 . to seek reassurance
301 . ritualized checking
302 . Al – Issa, I.
303 . Qundji, S.
304 . Ciarrocchi, J. W.
305 . emotional
306 . developmental
307 . environmental
308 . Alonso, P.
309 . Ferrao. Y. A.
310 . Rufer, M.
311 . Tolin, D. F.
312 . Kozak, M. J.
313 . Foa, E. B.
314 . ego – syntonicity
315 . Nelson, E. A.
316 . Whitesidee, S. P.
317 . Deacon, B. J.
318 . pure obsessions
319 . Olatunji, B. O.
320 . Williams, N. L.
321 . Connolly, K. M.
322 . Lohr, M. J.
323 . Warshowsky, A.
324 .mental rituals
325 . Einstein, D. A.
326 . Menzies, R. G.
327 . Leckman, J. F.
328 . Grice, D. E.
329 . Boardman, J.
330 . Zhang, H.
331 . fear of sin
332 . Penn Inventory of Scropolosity )PIOS(
333 . sensivity to punishment
334 . Follana, M. A.
335 . Moore, E. L.
336 . Rozin, P.
337 . "sin by thooght"
338 . moralization
339 . disgust
340 . Haidt, J.
341 . Mc Cauly, C.
342 . Drushel, B. A.
343 . Sherman, M. F.
344 . disgust sensitivity
345 . Sawchuk, C. N.
346 . Lohr, J. M.
347 . de Jong, P. J.
348 . Lee, T. C.
349 . Kleinknecht, R. A.
350 . Sympathetic Magic
351 . Fallon, A. E.
352 . Witzig, T.
353 . religious commitment
354 . spiritual well – being
355 . Penn Inventory of Dcrupulosity )PIOS(
356 . fear of sin
357 . fear of God
358 . fixity of belief
359 . perceptoal aberration
360 . magical ideation
361 . Joseph, S.
362 . Diduca, D.
363 . superstitiousness
364 . Obsessive Belife Questionnaire )OBQ)
365 . trait anxiety
366 . Inzu, M.
367 . Karanci, N. A.
368 . Clark-Beck Obsessive Compulsive Inventory (CBOCI)
—————

————————————————————

—————

————————————————————