رشد سیاسی در ترکیه
ترکیه به صورت جمهوری با نظام پارلمانی اداره می شود و نمایندگان که معمولاً از طرف احزاب معرفی می گردند با رای مستقیم مردم و به مدت 5 سال انتخاب می شوند. سیستم انتخاباتی ترکیه به گونه ای است که علاوه بر کسب اکثریت ارا در منطقه ای، آن حزب باید 10 درصد اراء سراسری ترکیه را هم به خود اختصاص دهند.
معمولاً حزبی که بیشترین تعداد نمایندگان را در مجلس دارد در صورت دارا بودن اکثریت مطلق به تنهایی و در غیر اینصورت در ائتلاف با احزاب دیگر که در مجلس دارای کرسی می باشند مامور تشکیل دولت شده و رهبر حزب به عنوان نخست وزیر و رئیس دولت معرفی می گردد. این سیستم انتخاباتی گاهی باعث می شود احزاب و یا افرادی که اکثریت آراء را در منطقه ای کسب کرده اند، اما در کل و در سراسر ترکیه 10 درصد آراء ماخوذه را بدست نیاورده اند نتوانند وارد مجلس شوند. و در برخی مواقع باعث ایجاد ائتلاف های شکننده بین احزاب مختلف با گرایش های فکری و ایدئولوژی های متفاوت برای تشکیل دولت در این کشور شده است. تشکیل احزاب سیاسی در این کشور آزاد است و احزاب فقط باید ملتزم به اصل لائیک بودن جمهوری ترکیه باشند. (1)
رئیس جمهور در ترکیه، رئیس حکومت می باشد و توسط مجلس نمایندگان ترکیه، از میان اعضای مجلس، یا قضات عالی رتبه و سران احزاب، به مدت 7 سال انتخاب می گردد. در صورت انتخاب هرگونه رابطه رئیس جمهور با حزب متبوعش باید قطع شود. (اما نخست وزیر می تواند ارتباط و رهبری حزب متبوع خود را در طول دوره نخست وزیری را هم عهده دار باشد.) رئیس جمهور نقش اجرایی ندارد و رئیس دولت و ریاست هیئت وزیران با نخست وزیر می باشد. (2)
خصوصیات احزاب در ترکیه
احزاب در ترکیه مانند دیگر کشورهای پیشرفته و مدرن از نظر سیاسی، با مرزبندی و حدود مشخص و معینی فعالیت دارند، وجود نیروهای راست، سوسیال ، اسلام گرای و چپ رادیکال و ملی گرای و … نشان دهنده این نکته است.
ویژگیهای احزاب ترکیه عبارتند از:
1- فرمایشی نبودن احزاب، نه برای بودن بلکه برای زیستن در عرصه سیاسی کشور موجودیت دارند.
2- مشخص بودن سیاست های کلان و خرد احزاب در سه محور فرهنگی، سیاسی و اقتصادی
3- مشخص و روشن بودن مواضع احزاب پیرامون رویدادهای داخلی و بین المللی
4- شفافیت عضوگیری و انتخابات در میان اعضای حزب
5- رسانه مند بودن تمامی احزاب و دارا بودن نشریات و کانالهای تلویزیونی خصوصی)
6- تمامی کارنامه های اینترنتی احزاب و آخرین اطلاعات به روز بوده و همه مردم توانایی دسترسی به آن را دارند.
7- در بیشتر مواقع تغییرات کادرهای رهبری احزاب پس از شکست های انتخاباتی امری گریز ناپذیر بوده است (برخلاف دیگر کشورهای منطقه در این خصوص)
صحنه سیاسی ترکیه در پانزده سال اخیر شاهد دگرگونی ها و تحولات عظیمی از بعد پیشرفت نهادهای سیاسی از جمله احزاب بوده است. هم اکنون در میان کشورهای منطقه احزاب سیاسی ترکیه بعد از اسرائیل از تاثیر گذارترین مراجع سازماندهی افکار سیاسی مردم هستند (63). احزاب با فعالیت چشمگیر در جدال برای به دست گرفتن قدرت هستند و نقطه قابل توجه در این راستا، بعد از بدست گرفتن قدرت، احزاب برای جلب آرای مردم تلاش می کنند هم اکنون ترکیه با داشتن احزابی پویا و فعال می تواند به عنوان الگویی موثر و پیشرو در این زمینه برای دیگر کشورهای منطقه قرار بگیرد.
احزاب سیاسی در پی کودتای ارتش در سال 1980 همگی منحل اعلام شدند. در سال 1983 بعد از روی کار آمدن تورگوت اوزال برقراری و تاسیس مجدد احزاب اعلام شد و در انتخابات همان سال حزب تازه تاسیس "مام میهن" (Anap) به تنهایی و به رهبری اوزال به قدرت رسید و سر منشاء تحولات عمیق و ریشه داری در ترکیه گردید.
احزاب تاثیرگذار در ترکیه
1- حزب جمهوری مردم (Cumhuriyet halk partasi (CHP)- The Republican peoples Party)
این حزب در سال 1923 به رهبری آتاترک شکل گرفت و به مدت 25 سال بدون رقیب تشکیل دولت می داد و تنها حزب سیاسی موجود بود اما در 1950 در پی اصلاحات سیاسی و اقتصادی عدنان مندرس به این روند تک صدایی حزب CHP خاتمه دادهشد، این حزب خود را با سیاست های چپ و چپ میانه رو تعریف می کند.
رهبر فعلی حزب "دنیز بایکال" به عنوان رهبر اپوزیسیون اصلی حاضر در مجلس ترکیه، با اردوغان رهبر حزب حاکم (عدالت و توسعه (AKP)) مخالفت دارد، بایکال ضمن مخالفت با سیاست های خارجی اردوغان آنها را ویران کننده می داند، نکته دیگر اختلاف بر سر کردستان و کردها می باشد وی اردوغان را به سهل انگاری در دادن امتیاز به کردها و نایده گرفتن عزت ملی متهم می سازد. بایکال در مورد اتحادیه اروپا و قبرس نیز شدیدترین حملات را در سالهای اخیر به دولت اردوغان وارد آورده است و حزب حاکم عدالت و توسعه را به فروش قبرس متهم می کند (4). و بارها اردوغان را متهم به زیر پا گذاشتن قواعد لائیسم کرده است و (AKP) حزب عدالت و توسعه را خطری برای الگوی لائیک ترکیه عنوان می کند. اما نکته جالب این است که اردوغان (نخست وزیر) پیش از انجام سفرهای مهم خارجی حتماً دیدارهایی با رئیس حزب CHP (بایکال) در خصوص مفاد مذاکرات خود انجام می دهد.
2- حزب راه راست (Dogru yol Partisi (Dyp)- The true path party)
این حزب در سال 1983 توسط سلیمان دمیرل شکل گرفت حزبی راست گرا و محافظه کار می باشد. در سال 1991 ، Dyp توانست رای لازم را بدست آورده و با احزاب چپ ائتلافی برای تشکیل دولت ایجاد نماید. از دیگر رهبران معروف حزب خانم تانسو چیلر بوده که به نخست وزیری انتخاب و تا سال 1995 رهبری حزب را بر عهده داشت (5).
3- حزب چپ دمکراتیک (Demokratik sol Partisi (DSP)- The Democratic left Party)
این حزب توسط خانم رحشان اجویت در سال 1985 بنا نهاده شده اما رهبری اصلی حزب به عهده بولنت اجویت بوده است که از سیاستمداران محبوب و خوشنام ترکیه بوده، پایداری بیش از چهل سال وی در عرصه سیاست، نشان دهنده قدرت او می باشد، اجویت معمولاً تشکیل دهنده جنبش های سیاسی در ترکیه بوده است آغاز حزب (DSP) و افکار آن به سالهای دهه 1960 برگشته و در سال 1963 با مبارزات کارگری به اوج خود رسیده است و حرکتی که از درون حزب جمهوری مردم (CHP) به عنوان یک حرکت مخالف منشعب شد و ظهور کرد در آن سالها استفاده از واژه چپ مانند امروز آسان نبوده است و (DSP) در متمایز ساختن خود از احزاب سوسیالیستی دیگر و به ویژه کمونیستی تلاش داشت و در این کار موفق بود (DSP) در سالهای 1971 ، 1973 ، 1977 ، 1991 و 1995 در کسب آرا روند رو به رشد و یا نزولی داشته و در سال 1999 با 19/22 درصد ارا توانست بیشترین رای را در انتخابات ترکیه به خود اختصاص دهد (6). اما چون اکثریت مطلق آراء را نداشت در ائتلاف با حزب راست گرای (MHP) به خاطر ائتلاف نکردن با احزاب اسلام گرای (مثل رفاه) مامور تشکیل دولت شد. اما دولت وی در سال 2002 با بحران شدید اقتصادی روبرو شد و اقتدار شخصیتی وی با بیماری ایشان کمی از بین رفت و بعد از فوت بولنت اجویت این حزب روند نزولی در کسب آراء داشته است. طرفدار بیشترین اصلاحات دمکراتیک سوسیالیستی بوده ، به گرایش های چپ محور و جنبه های سوسیالیستی و ملی گرایانه متمایل بود. معضل قبرس مشکلی است که در درون نخست وزیری اجویت در 1974 روی داد و حل نشده باقی مانده بود موید این نکته است که DSP نگران واکنش های ملی گرایانه مردم بوده است، اما اجویت در سال 2002 در پی بروز بحران های شدید اقتصادی، ورشکستکی بانکها، نرخ بالای تورم و … دریافت که باید یک ساختار شکنی اصلی در حیات سیاسی خود انجام دهد و گرنه دیگر نمی تواند با رقبای تازه نفس خود به مبارزه برخیزد (7).
4- حزب مام میهن (Ana vatan partisi (Anap)- The mother land party)
این حزب که از احزاب اصلی ترکیه است در سال 1983 به رهبری تورگوت اوزال شکل گرفت. (در آن موقع اوزال یک چهره شناخته شده سیاسی نبود و مدیریت اقتصادی یک بخش خصوصی را به عهده داشت.) ویژگی اصلی این حزب میانه رو بودن آن می باشد و مسعود ییلماز (Mesüt yilmaz) بعد از اوزال از اعضای مهم این حزب بوده است که به مقام نخست وزیری رسید. این حزب از سالهای 1983 تا 1991 قدرت را با مشارکت و ائتلاف حزب راه راست (Dyp) در دست داشت و در سال 1995 بار دیگر توسط مسعود ییلماز قدرت را به دست گرفت این حزب از سال 1983 برای عضویت در کمیته اقتصادی اتحادیه اروپا (EEC در آن زمان) دست به اصلاحات اقتصادی در بازار آزاد زد. مام میهن یکی از برندگان انتخابات آوریل 1999 بوده است و با کسب 14 درصد آرا توانست 86 نماینده به مجلس بفرستد. اما در سال 2002 با 2/5 درصد آرا کسب شده روند نزولی را طی کرد.
این حزب از آنجایی که در گذشته سیاست های بازار آزاد را دنبال کرده است، در این زمینه حزبی لیبرال شناخته می شود امروزه با حضور (ارکان مومجو) در سمت رهبری حزب و با نگرش بازٍ ایشان نسبت به مسائل فرهنگی و اجتماعی و دیدگاههای گسترده وی، این حزب در زمینه های فرهنگی نیز می تواند موفق باشد.
5- حزب حرکت ملی (National movment parti- Milliyet Herket partisi (MHP))
حزب حرکت ملی یک حزب جنبش گر و ملی به رهبری آلپ ارسالان تورکیز بوده. این حزب عضو دائم و پیوسته در جنبش های قبل از سال 1980 میلادی و دنباله رو گروه کودتاچی ها بود. به اصول پان ترکیسم معتقدند، خواهان داشتن برتری در ارتباطات با ملت های ترک زبان در آسیای مرکزی و کشورهای حوزه بالکان می باشند و طرفدار یک بازار مشترک و آداب و رسوم یکسان و یکپارچه با ملت های ترک هستند. دولت باحچه لی (Devlet Bahçeli) در حال حاضر رهبری MHP را بر عهده دارد.
6- حزب عدالت و توسعه (Adalet ve kalkinma partisi (AKP)- Justic and development party)
این حزب اسلام گرای پیشرفته و معتقد به اصول سکولاریسم و لائیسم در ترکیه می باشد. این حزب در سال 2001 بعد از انشعاب از حزب رفاه و فضیلت توسط اردوغان بنا نهاده شد و در انتخابات سال 2002 اکثریت قاطع آرا را در بیشتر نقاط ترکیه به خود اختصاص داد. (اردوغان قبلاً عضو احزاب اسلام گرای رفاه و فضیلت بوده و در سی سالگی از طرف حزب رفاه به شهرداری استانبول انتخاب شده بود) بسیاری این حزب را با پسوند "اسلامی" می شناسند اما اعضای آن اعتقاد زیادی به بازار آزاد و رابطه حزب با اتحادیه اروپا و آمریکا را دارند، در انتخابات زود هنگام ترکیه بر سر بحران انتخاب رئیس جمهور در سال 2007 این حزب مجدداً با اکثریت قاطع برنده انتخابات زود هنگام در سال 2007 شد (8).
حزب عدالت و توسعه اگرچه حزبی تازه کار در عرصه سیاست ترکیه می باشد، در این مدت کوتاه هفت ساله گامهای بسیار بزرگی در جهت رشد و اعتلای ترکیه برداشته است، گرفتن زمان آغاز مذاکرات از اتحادیه اروپا، از دستاوردهای بزرگ این دولت بوده است، همچنین تعدیل سیاست های رئوف دنکتاش در مه 2004 در بخش ترک نشین قبرس در خصوص حل بحران های موجود میان دو بخش قبرس شمالی و قبرس جنوبی (بخش ترک نشین و یونانی نشین) و کمک به اجرای طرح کوفی عنان در جزیره قبرس از دیگر دستاوردهای این حزب به شمار می رود که مورد حمایت جامعه جهانی قرار گرفت. نکته قابل توجه در این حزب دستاوردهای اقتصادی آن، همانند کاهش نرخ تورم، افزایش قدرت پول ترکیه، افزایش صادرات و افزایش میزان جذب توریست و همچنین افزایش تولیدناخالص ملی و افزایش درآمد سرانه کشور که در طول شش سال، بسیار مهم و سرنوشت ساز بوده اند.
اردوغان رئیس حزب عدالت و توسعه (نخست وزیر ترکیه) در خصوص سکولاریسم اعتقاد دارد: "من در اعتقاد شخصی مسلمان هستم اما در مورد نحوه اداره کشور سکولاریسم را به عنوان شیوه مدیریتی انتخاب می کنم" در اوایل به قدرت رسیدن AKP بسیاری با دو سویه نگری به آینده این حزب می نگریستند اما سیاست های AKP واقعیت گرایی حاکم بر تفکرات سران حزب، بر این اعتقادات خط بطلان کشید و حتی برخوردهای AKP با احزاب مخالف و انتقادات آنها، نشان داده است که مجموعه تفکرات حاکم بر حزب در جهت مقابله با بحران است و سران حزب عدالت و توسعه (AKP) نشان داده اند که مذاکره کنندگانی سر سخت هستند و در مذاکرات به دنبال غلبه منافع بر هزینه های شخصی می باشند. و با پیروی از این تفکر، مناسبات استراتژیک خود را با کشورهای همسایه ارتقا داده و مناسبات خود را در سیاست خارجی دارای ریتم خاصی کرده است در همین راستاست که استراتژی های حزب عدالت و توسعه علیرغم داشتن مخالفان در خود ترکیه در خارج از ترکیه دارای وجهه بسیار خوبی می باشند (9).
بررسی روند رشد نهادهای مدنی در ترکیه و توسعه سیاسی، نشان دهنده اهمیت عرصه سیاسی و ماهیت تفکرات افراد حاکم بر کشور در موفقیت و یا ناموفق بودن اصلاحات اقتصادی در بلند مدت می باشد هر چه اراده هیات حاکمه بر اصلاحات مطلوب سیاسی باشد امکان پیشبرد برنامه های اصلاحات اقتصادی افزایش پیدا می کند جریانها و احزاب مختلف در ترکیه که شامل جریانهای ملی گرا ، لائیک، اسلام گرا و چپ گرا و … به این درک رسیده اند که در یک نظام دمکراتیک نمی توان تفکرات و باورها را نادیده گرفت و با حذف کردن و از صحنه خارج کردن گروههایی که ریشه های قوی در باورهای جامعه دارند انها را از عرصه سیاست از بین برد و گروهها در چهارچوب رقابت های سیاسی و پارلمانی می توانند بر سر قدرت باشند و یا نباشند.
اصلاحات اقتصادی و لیبرالیستی تحول در زیر ساخت های اقتصادی و بهبود اوضاع اجتماعی، رابطه نزدیک و تنگاتنگی با عرصه سیاسی و تفکر و ماهیت نخبگان سیاسی و دولت مردان حاکم دارد، هرگونه نوسان و بحران سیاسی می تواند در تداوم روند اصلاحات اقتصادی تاثیر گذاشته و پیشبرد آنرا با مشکلات جدی روبرو کند.
ثبات سیاسی در کشور، اداره کشور بر پایه اصول عقلانی و مورد قبول و … رقابت های سالم در چرخش حاکمان و مشروعیت دولتمردان و … اعتماد سرمایه گذاران را در بازار مالی ترکیه افزایش داده و روند سرمایه گذاری خارجی در این کشور را بهبود بخشیده است.
منابع
3- رضا ، صولت، "نقش و کارکرد احزاب سیاسی در ترکیه" کتاب آسیا ویژه ترکیه، ابرار معاصر، (تهران، 1384). صص 166-165.
4- رضا صولت، پیشین،ص137.
5- همان ،ص 139.
6- همان ، ص135.
7- همان ، ص136.
8- محمدرضا ، زارع "علل رشد اسلام گرایی در ترکیه.
9- رضا، صولت، پیشین، ص 144-143.
1- Kemal gucler . Turkiye cumhuriyet Anayasasi, hazirlayan:, bursa kitabevi yayinlari, Ekim 2006 Baski. pp: 25-33.