مبانی نظری تاریخچه نشر الکترونیکی

نشر الکترونیک چیست؟
جهت حضورموفق کتاب های الکترونیکی در عرصه رسانه ها و جذب مخاطب و بازاریابی خاص خود، باید مسائلی هم چون نشر الکترونیکی را به خوبی درک کرد و با شناخت آن اقدام به تولید و انتشار کتب الکترونیکی نمود. درباره نشر الکترونیکی اگر چه نمی توان تعریف جامع و مانعی را ارئه کرد ولی به اختصار می توان گفت: هر سندی که در تولید و توزیع آن از پردازش الکترونیکی استفاده گردد نشر الکترونیکی نامیده می شود که می تواند مبتنی بر شبکه های ارتباطی و اطلاعاتی از قبیل شبکه های محلی (Lan) و یا شبکه های جهانی (Wan) مانند اینترنت باشد و یا مبتنی بر استفاده از کامپیوتر نظیر سی دی رام و یا سایر حافظه های جانبی کامپیوتر باشد. حتی انتقال اطلاعات از طریق فاکس در صورتی که برای دریافت کنندگان قابل دسترسی و به طور بالقوه قابل بهره برداری باشد شامل نشر الکترونیکی می شود. فایل ممکن است حاوی واژه ها، تصاویر، صدا، مالتی مدیا و برنامه های رایانه ای باشد.
هاراند1 برای توصیف نشر الکترونیکی از اصطلاح اعلان الکترونیکی استفاده می کند. این تعبیر او به تابلوی اعلانات الکترونیکی، فهرست های پیوسته روزنامه ها، کتاب ها، پست و مجلات و نیز خدمات اطلاعاتی که بی درنگ قابل دریافت و نصب هستند، نرم افزار و حتی کنفرانس از راه دور اشاره دارد. جامعه اروپا در سال 1993 نشر الکترونیکی را هر نوع مطلب در رسانه غیر چاپی که بتوان به صورت الکترونیکی ذخیره کرده، تحویل و مورد استفاده قرار داد تعریف کرده است. مارک اس فرانکل2 و همکارانش وجود ویژگی هایی را در محیط الکترونیکی ضروری می دانند:
1- دسترسی عمومی به آن میسر باشد.
2- افراد، گروه ها و کاربران ذیربط از وجود آن اطلاعات در محیط الکترونیکی مطلع شوند.
3- یک سیستم طولانی مدت دسترسی و بازیابی اطلاعات در آن تعبیه شده باشد، این امکان نباید دستخوش تغییر شود.
4- مطلب مورد نظر نباید جا به جا شود مگر این که دلیل قانونی اجتناب ناپذیر موجود باشد.
5- هویت آن باید از سوی موسسات و سازمان ها و مراکز معتبر جهانی شناسایی و تایید شود و برای همگان بدون ابهام باشد.
6- باید حاوی پیشینه کتاب شناختی (فراداده) باشد.
7- دارای آرشیو و امکان ارائه دراز مدت اطلاعات باشد.
توجه به زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری محیط الکترونیکی ذخیره اطلاعات که فرانکل و همکارانش به برخی ویژگی های آن اشاره کرده اند از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا موضوعاتی نظیر فراهم بودن پهنای باند نامطلوب برای تسریع در انتقال و مبادله، حفظ امنیت سیستم کاربران، سازگاری نرم افزار و برخورداری از استانداردهای رایج در نشر الکترونیکی درفراهم شدن زمینه بهره برداری از اطلاعات تاثیر بسزایی دارند (کافی امامی، 1383).
تاریخچه نشر الکترونیکی
نشر کتاب در عرصه الکترونیک در دهه آخر قرن گذشته و تا کنون دستخوش تغییر و تحولات اساسی شده است. با توجه به مفهوم نشر و انتشار می توان تاریخ شروع جدی و گسترده نشر کتاب و ایجاد انگیزه برای تداوم آن را زمانی دانست که 400 هزار نفر در طی چند روز از طریق یک پایگاه اینترنتی، رمان کوتاه استفن کینگ به نام "سوار بر گلوله" را دریافت کردند. خبری که دنیای صنعت نشر کتاب را تکان داد. آنچه این پدیده به صنعت نشر گوشزد کرد این بود که قریب به نیم میلیون نفر از سراسر جهان آمادگی دارند تا کتاب مورد علاقه خود را به وسیله رایانه بخوانند. این کشف باعث شد تا تولید و ارسال کتب الکترونیکی در فهرست گزینه های عملی و قابل اجرای صنعت نشر قرار گیرد (قوانلو قاجار، به نقل از کافی امامی، 1383).
اگر به عقب تر برگردیم اولین تلاش هایی که در نشر الکترونیکی انجام شد در سال 1973 به وسیله اختراع تکنولوژی متن ویدیویی3 بود. متن ویدیویی سیستمی است که اطلاعات چاپ شده را بر روی یک دستگاه تلویزیون پخش می کند که بعد ها این اطلاعات را می توان بر روی کامپیوتر ها ارسال کرد. اطلاعات از طریق کابل یا خط تلفن یا کابل تلویزیون ارسال می شود. تلویزیون مشابه متن ویدیویی تکنولوژی پیام نما عمل می کند که همان ارسال کننده خبر و متن توسط صفحه تلویزیون می باشد. انتقال اطلاعات در Teletextبه وسیله سیگنال تلویزیونی صورت می گیرد. در سال 1979 توسط Fraces Mintel چنین روشی به شکل مطلوب تری ادامه یافت و در اوایل سال 1980 چندین شرکت روزنامه نگاری آمریکایی بر روی این تکنولوژی جدید سرمایه گذاری کردند. شرکت هایی همچون Knight Ridders و Viewton با شرکت بانک هایی هم چون Bank of American Time INC و Chemicat Bank به این تکنولوژی پرداختند و مراکزی هم چون Gatewayو Mirror Timesاین کار را تعقیب نمودند. در اواسط سال 1980 خبر رسانی Computer serve و Dow – Jonesاز سرویس آنلاین استفاده کردند و در سال 1991 پی برده شد که حدود 140 روزنامه به صورت آنلاین آمادگی دسترسی در اینترنت دارند. هم چنین ناشران، شرکت ها و افراد مختلفی مجلات، مقاله ها و خبرنامه های بسیاری را برای Usenetارسال می کردند و هر روزه مجلات و روزنامه های نو و کهنه بر روی شبکه به چشم می خورد. نشر الکترونیکی باعث شد که جان تازه ای به کالبد روزنامه ها و مجلات (در عرصه بین المللی) دمیده شود و مشوقی باشد برای جذب نشر کتاب به عرصه الکترونیکی (ساسانی، به نقل از کافی امامی، 1383).
روش های نشر الکترونیکی :
ویتایلو4 چهار روش اساسی در حوزه نشر الکترونیکی کتاب را چنین دسته بندی می کند:
1- کتاب فروشی اینترنتی : حرکت اولیه در ایجاد فروشگاه مجازی کتاب انجام شد. نمونه برجسته اینو نوع بازار فروش کتاب "پایگاه وب آمازون" (Amazon:http://www.amazon.com) است. این پایگاه تا 40 درصد از هزینه خرید کتاب برای کاربران را کاهش می دهد. البته هزینه های پستی، اثر تخفیف مذکور را از بین می برد.
2- کتاب های الکترونیکی : آینده کتاب الکترونیکی امیدبخش است. تولیدکنندگان کتاب الکترونیکی فروشندگان، یک استراتژی را دنبال می کنند. استانداردهای این حوزه با ابداع روش های نوین، در آینده نزدیک بهبود خواهد یافت.
3- نشر دیجیتالی در چاپ مبتنی بر نیاز : در این نوع نشر دورگه5 اطلاعات تا زمان چاپ به صورت مجازی باقی می ماند. چاپ مبتنی بر نیاز با دو فرایند تولید و توزیع مرتبط است. این نوع نشر، یک راه حل برای چاپ با شمارگان کم برای مطالبی که قبلا به دلیل هزینه زیاد فناوری چاپ، منتشر نشده اند فراهم می کند. مدل توزیع در این نوع نشر، کم و بیش دچار تغییر و تحول می شود.
4- نشر مستقیم در شبکه : بیشتر ناشران منتظر رواج و توسعه نشر الکترونیکی هستند تا پس از آن و بر اساس شرایط جدید، ساختار سازمانی خود را متحول سازند و با وضعیت جدید نشر و توزیع الکترونیکی سازگار کنند. (ویتایلو، به نقل از بابائی،1383)
عوامل اصلی توسعه نشر الکترونیکی
در عصر اطلاعات و ظهور پدیده نشر الکترونیکی، هیچ گاه موضوع جایگزینی کامل نشر الکترونیکی به جای چاپ، نگرانی جدی تلقی نشده است. پدیده نشر الکترونیکی به عنوان امکانی در طول نشر سنتی (چاپی) پذیرفته شده و نه جایگزین آن. بنابراین، علل و اسبابی که موجب توسعه آن می دانیم، لزوما به آنچه که موجب رونق صنعت چاپ شده، ارتباط ندارند. رونق نشر الکترونیکی بیشتر مرهون عوامل زیر ساختاری است که پیشرفت های نوین در عرصه فناوری،شتاب روزافزونی بدان داده است. (بابائی، 1383)
عوامل توسعه نشر الکترونیکی در اینترنت
توسعه نشر الکترونیکی در محیط اینترنت (در مقایسه با نشر ناپیوسته مانند نشر روی دیسک فوری) مرهون عوامل بسیار دیگری است که می توان به شماری از آن ها اشاره کرد.
– توسعه زیرساخت های اطلاع رسانی و شبکه های مخابراتی که افزایش تعداد کاربران اینترنت را به دنبال داشته است.
– ایجاد امکان تعامل و تبادل نظر با نویسندگان و مباحثه در موضوع یک اثر
– امکان دسترسی سریع به اطلاعات کتاب شناختی آخرین آثار تولید شده
– توسعه امکانات دسترسی مانند نصب موتورهای کاوش قوی
– کوتاه بودن مراحل و کم هزینه بودن فرایند انتشار اطلاعات در اینترنت (بابائی،1383)
نگرش های موجود به نشر الکترونیکی
درباره نشر الکترونیکی دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. ذکر این دیدگاه ها از آن جهت اهمیت دارد که راه ما را برای دستیابی به یک جمع بندی کلی هموار می کند. قاعدتا این دیدگاه ها مبتنی بر خواست های فردی و صنفی است و انتظار نمی رود از جامعیت لازم برخوردار باشند.
نگرش نویسندگان :
نویسندگان می خواهند انتشارات الکترونیکی را در محیط متن پرداز اولیه خودشان ایجاد و ویرایش کنند. نشر مطالب برای آن ها به معنای انتقال یافته های تحقیقات شان است. آن ها قبل از هر چیز به محتوا می پردازند و برای انتشار سریع تر مطالبشان، اینترنت را برمی گزینند. مساله مهم و چالش اصلی در این جا، حقوق مادی و معنوی اثر است که با نشر آن در اینترنت به مخاطره می افتد. برای نویسندگان سرعت بازخورد آثارشان در محیط نشر الکترونیکی اهمیت بسیاری دارد. در واقع، از این که سریع و بدون واسطه، به دیدگاه های خوانندگان آثار خود دست می یابند، نوعی احساس رضایت کسب می کنند.
نگرش ناشران :
ناشران قبل از هر چیز، نشر الکترونیکی را به مثابه یک فرایند فناورانه می نگرند که در قالب یک فرایند همکاری با مشارکت نویسندگان، مدرسین و فراهم کنندگان خدمات، اطلاعات را منتقل می کند.
نگرش کاربران :
کاربران می خواهند به انتشارات الکترونیکی، بر اساس زمان و محل آن دسترسی پیدا کنند. امکانات بازیابی باید آنچه را می خواهند در دسترس شان قرار دهد نه هر آنچه را که موجود است.
نگرش کتابخانه ها :
وظیفه اصلی کتابخانه ها، گردآوری و نگهداری مطالب چاپی است. این وظیفه، اکنون آن ها را با منابع دیجیتالی درگیر کرده است. آن ها باید به اعتبار و مستند بودن منابع الکترونیکی اطمینان یابند.
نگرش مراکز رایانه ای :
مراکز رایانه ای نشر الکترونیکی را از چشم انداز مفاهیمی چون دسترسی پذیری فیزیکی سرور ها6، پهنای باند شبکه، کیفیت ابزار بازیابی، سخت افزار ذخیره طولانی مدت داده ها، موتورهای کاوش و توانایی ذخیره می نگرند(اسکیرم باچر، به نقل از بابائی،1383)
در جمع بندی کلی تر، نشر الکترونیکی را می توان از دو زاویه مورد مطالعه قرار داد:
الف) دیدگاهی که از منظر فنی و عملی به نشر الکترونیکی می نگرد و توجه آن معطوف به رعایت استانداردها و دستورالعمل های فنی است. ارزیابی نشر الکترونیکی ازاین دیدگاه با توجه به وجود ابزار و شاخص های کمّی که از قدرت تبیین بالایی نیز برخوردارند چندان پیچیده نیست.
ب) دیدگاهی که جنبه اجتماعی و اثرات نشر الکترونیکی را در کانون توجه خود دارد. از این زاویه، رفتار کاربران در دسترسی و استفاده از اطلاعات الکترونیکی از محورهای مطالعه هستند.(بابائی، 1383)
آینده نشر الکترونیکی
نشر الکترونیکی علاوه بر تکامل تدریجی، گسترش حوزه نفوذ و پوشش، کسب اعتبار و جلب اعتماد پژوهشگران و اندیشمندان، استراتژی "بازتولید" منابع اطلاعاتی قدیمی تر را در دستور کار خود دارد. مقالات، گزارش ها، کتاب ها و تک نگاشت های فراوانی وجود دارند که دسترسی به آن ها بر اثر مرور زمان سخت تر و حتی برخی از آن ها از گنجینه فعال معارف بشری حذف شده اند. این آثار را می توان با استفاده از روش نشر الکترونیکی، احیا کرد و در دسترس علاقه مندان قرار داد. شاید گفته شود که بازتولید آثار علمی گذشته فاقد ارزش است، این نظر شاید در برخی حوزه های علوم تجربی و فنی و مهندسی قرین به صحت باشد اما در حوزه علوم انسانی، هنر، ادبیات و تاریخ کاملا مردود است.
نشر الکترونیکی در آینده، اصلاح و بهبود محورهای زیر را در دستور کار خود قرار خواهد داد:
1- اصلاح سیستم بازیابی اطلاعات در اینترنت
2- غنی کردن آرشیو منابع اطلاعاتی از طریق بازتولید آثار چاپی گذشته
3- بهبود و اصلاح رابط کاربر برای استفاده بهینه از اطلاعات
4- تنوع بخشیدن به قالب های ذخیره اطلاعات
5- استانداردسازی قالب های ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از زبان های جدید
6- تنوع متون (به لحاظ چند زبانگی7) درمحیط الکترونیکی
7- اعتباریابی (قالب و محتوا)
8- استفاده وسیع تر از چند رسانه ای ها
9- کاربرد وسیع تر در آموزش از راه دور
10- رواج افزون تر مجلات الکترونیکی (بابائی،1383)
عوامل موفقیت نشر الکترونیکی
1- استقرار استانداردهای مشترک، به ویژه برای رسانه های نوری ناپیوسته8
2- گذاشتن هزینه های نشر الکترونیکی هم بر دوش ناشران و هم استفاده کنندگان از رایانه
3- نفوذ رایانه ها، ابزار خواندن متون الکترونیکی و پایانه های بهره برداری از خدمات رایانه ای در بازار
4- در دسترس بودن تشهیلات در حوزه ارتباطی مخابراتی
5- در دسترس بودن میزبان ها9 و دروازه های10 کاربر پسند11
6- تعداد پایگاه های در دسترس
7- توسعه و اثربخشی زیرساخت هایی که زمینه ساز پذیرش فناوری نوین هستند.
8- در دسترس بودن رسانه های ذخیره نوری12 با هزینه کم و توانایی بالا
9- در دسترس بودن پهنای باند مناسب برای انتقال داده ها
10- ابداع روش های جدید توزیع اطلاعات (لی وای، به نقل از بابائی،1383)
مزایای نشر الکترونیکی
بسیاری از امتیازاتیکه برای نشر الکترونیکی برمی شمارند صرفا با مقایسه آن با نشر چاپی قابل درک است. وجود این امتیازات، کاملا نسبی هستند و به عواملی چون نرم افزار، قالب های ذخیره اطلاعات، زیرساخت های اطلاعاتی و مانند آن ها بستگی دارد. "واریان13" مزایای نشر الکترونیکی را درزیر چهار عنوان اصلی، این چنین برمی شمارد:
الف) صرفه جویی در فضای کتابخانه ها:
کتاب های قرن گذشته امروز به راحتی قابل خواندن هستند؛ اما دیسک های فلاپی که ده سال قبل تهیه شده اند ممکن است امروز قابل خواندن نباشند. در آرشیوهای الکترونیکی، نیاز به تهیه پشتیبان ازاطلاعات آن ها اریم تا بنا به ضرورت و با استفاده از ابزار رابط تبدیل، به رسانه جدید و قالب نو منتقل شوند. همه این فعالیت ها هزینه بر هستند. البته کتابخانه های سنتی هم هزینه بر هستند؛ اما در مجموع تردیدی نیست که کتابخانه های الکترونیکی هزینه های کتابخانه های سنتی را کاهش می دهند؛ این موضوع به ویژه از بعد معضلات مربوط به گسترش فضای کتابخانه برای مجموعه سازی و ذخیره مدارک، قابل توجه است.
ب) نظارت :
نظارت بر استفاده از رسانه الکترونیکی بسیار آسان تر است. فرم های بازخورد، توجه به علائق کاربران و صرفه اقتصادی استفاده از رسانه الکترونیکی، در تصمیم های مربوط به تهیه منابع و سیاست گذاری نشر تاثیر دارند. ویژگی نظارت در نشر الکترونیکی، نوع ارتباط بین استفاده کنندگان و ارائه دهندگان خدمات نشر را دچار تحول می کند.
ج) جستجو :
جستجو د ررسانه الکترونیکی آسان تر و سریع تر است؛ منابع از طریق فرامتن14 به سهولت قابل نمایش هستند.
د) پشتیبانی :
هزینه ذخیره و انتقال اطلاعات در رسانه الکترونیک کم است و به همین دلیل، پشتیبانی نیز سهل ترو کم هزینه تراست. همین نکته می تواند برکیفیت ارتباط علمی تاثیر مثبت بگذارد.(واریان، به نقل از بابائی،1383)
عناوینی که واریان به آن ها اشاره می کند، گرچه به نوعی نسبتا جامع،بیانگر مزایای نشر در محیط الکترونیکی هستند، اما برای درک و برای ملموس کردن این مزایا، نیازمند بسط آن ها هستیم. در یک جمع بندی کلی مزایای نشر الکترونیکی را می توان به شرح زیر دسته بندی کرد :
1- پس ازانتشار، سرعت انتقال در محیط الکترونیکی بسیار زیاد است.
2- هزینه انتشار متون کمتر است.
3- سرعت بازخورد مطالب بیشتر است.
4- فرایند انتشار مراحل، کوتاه و کم هزینه تر است.
5- دسترسی کاربران از نقاط دور، آسان و سریع تر است.
6- امکان مقایسه متون مشابه با سرعت بیشتر، زمان و هزینه کمتری میسر است.
7- امکان پرهیز از دوباره کاری تسهیل می شود.
8- کاوش در متون الکترونیکی از سرعت بالایی برخوردار است.
9- امکان تدوین و طبقه بندی منابع اطلاعاتی در حوزه های گوناگون علوم در حجم بالا و مقیاس وسیع و با سرعت اندک فراهم می گردد.
10- امکان مباحثه و مذاکره درباره مطالب منتشر شده، به صورت همزمان (فردی و گروهی) فراهم می گردد.
11- پدیدآورندگان می توانند مستقیما اقدام به انتشار مطالب خود کنند.
12- اشتراک منابع اطلاعاتی مفهوم وسیع تر و واقعی تری می یابد.
13- قالب بندی متون و تغییر شکل آن به مناسب سلیقه کاربر امکان پذیر است.
14- دسترسی به مفاهیم و موضوع های مرتبط در حوزه های گوناگون فراهم می گردد.
15- محدودیت های چاپ مطالب، به ویژه مقالات علمی که انتشار آن ها در مجلات بسیار دشوار و مستلزم فرایند طولانی بود از میان برود.
16- انحصارات هرچند نه در سطح وسیع کم رنگ تر می شوند.
17- برخی محدودیت های دسترسی به منابع اطلاعات که در نشر سنتی وجود دارد از جمله محدودیت های زمانی و مکانی و وجود شرایط خاص، رنگ می بازد.
18- بازبینی، ویرایش و اصلاح مطالب، آسان تر و سریع تر است.
19- امکان استفاده از سایر رسانه ها مانند صدا، تصویر و فیلم همراه متون فراهم می شود. (بابائی،1383)
معایب نشر الکترونیکی
معایب نشر الکترونیکی، برخی ذاتی هستند و برخی دیگر مانند مسائل مربوط به شیوه دسترسی کاربران عارضی هستند. از این رو روشن است که این عوارض را با تمهیدات و روشهای مناسب می توان کاهش داد یا از میان برداشت. اما تا زمانی که این عوارض، گریبان گیر طیف قابل توجهی از کاربران باشد، نمی تاون از آن ها چشم پوشید.
1- رعایت نکردن حقوق پدیدآورندگان
2- ناکارآمدی موتورهای کاوش اینترنتی در بازاریابی کامل و دقیق اطلاعات
3- عدم تسلط و مهارت کاربران در بازیابی اطلاعات
4- جابه جایی با حذف سایت های حاوی اطلاعات و خارج از دسترس شدن آن ها
5- لزوم تهیه خروجی چاپی به منظور مطالعه متون طولانی
6- عدم اعتبار استفاده هایی که به منابع علمی اینترنتی می شود و عدم اعتماد کافی از سوی مجامع علمی به این منابع
7- لزوم تدارک شرایط و ابزار مناسب – رایانه، خط ازتباطی و نرم افزاری کاربردی- برای دسترسی به اطلاعات
8- فاقد پاداش بودن انتشار الکترونیکی مقالات علمی – برخلاف مقالات چاپ شده در نشریات علمی
9- عدم رعایت کامل استانداردهای نشر الکترونیکی مانند استانداردهای زبانی و قالب بندی اطلاعات از سوی همه ناشران
10- فراگیر نشدن استفاده از اینترنت و بالطبع منابع الکترونیکی آن در سراسر جهان به ویژه در کشورهای توسعه نیافته
11- محدودیت ها و تناقض های موجود در بین نشر آزاد مقالات و متون در اینترنت توام با چاپ آن ها در نشریات متعارف
12- تردید در ماندگاری مطالب در محیط الکترونیکی (رولاند، به نقل از بابائی،1383)
موانع و مشکلات تولید و نشر الکترونیکی
نشر کتاب به صورت الکترونیکی ناشران، مولفان و حتی کاربران را با مشکل رو به رو کرده است. برخی از مشکلات، بنیادی است و باید با تغییر اساسی کتاب الکترونیکی درصدد حل مشکلات برآمد ولی برخی دیگر از موانع، اساسی نیست و می توان با برنامه ریزی های خاص مشکلات را کنترل و یا حل نمود. این گروه از مشکلات عبارتند از :
دسترسی به خط اینترنت و رایانه :
یکی از اولین محدودیت هایی که خوانندگان برای دسترسی به کتب الکترونیکی در اینترنت با آن مواجه هستند دسترسی به خط اینترنت و رایانه است؛ در واقع بسیاری از خوانندگان به ویژه در کشورهای در حال رشد دارای امکانات فوق نیستند و همین امر باعث شده است ناشران کتب الکترونیکی، بخش عظیمی از خوانندگان بالقوه خود را از دست بدهند. با این وجود در طی سال های اخیر،کاهش روزافزون قیمت رایانه و هزینه اتصال به اینترنت، روزنه های امیدی را به روی ناشران کتب الکترونیکی گشوده است.
چگونگی فروش کتب الکترونیکی :
این سوال مطرح است که چگونه می توان کتاب های الکترونیکی را از طریق وب به فروش رساند. نحوه پرداخت هزینه کتاب توسط خوانندگان، ارائه کلمه عبور برای مشاهده کتاب و حفظ مالکیت آن، استفاده از کارت های اعتباری برای پرداخت هزینه کتاب از جمله این مشکلات به شمار می آید.
حق مولف کتب الکترونیکی :
مسائل مربوط به حق مولف در کتاب الکترونیکی برای ناشران و نویسندگان بسیار پیچیده تر و مشکل سازتر از کتب چاپی می باشد. استفاده غیر مجاز از کتاب های الکترونیکی و سهولت تکثیر و چسباندن تمام یا بخشی از آن ها ناشران و نویسندگان را با مشکلاتی مواجه ساخته است، در واقع ذخیره، تکثیر، تغییر و ارسال الکترونیکی متون و تصاویر کتب الکترونیکی در بسیاری موارد به سادگی صورت می گیرد. حتی در کشورهای پیشتاز در نشر الکترونیکی، هنوز موضوع حق مولف کتب الکترونیکی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیده تردید به این موضوع می نگرند. موضوع حق مولف و مالکیت معنوی نشر کتاب در محیط وب را می توان یکی از مهم ترین چالش ها و موانع بر سر راه انتشارات این گونه آثار در قالب الکترونیکی به شمار آورده زیرا که از جنبه های فناورانه، نشر الکترونیکی پیچیده تر است و نیاز به سیاست گذاری کلان در سطوح ملی و یا بین المللی دارد. بی تردید روند کنونی حاکم بر محیط نشر الکترونیکی، نیازمند اصلاح و بازبینی در مقررات گذشته است. تمهیداتی که ناشران و برخی تولید کنندگان جهت مقابله با نقض حق تالیف و حق نشر انجام داده اند از قرار ذیل است :
– تعیین سطوح حفاظتی برای دسترسی به اطلاعات، شامل الزام کاربر به ثبت نام و درج شناسه ورود که معمولا با پرداخت هزینه ای متناسب با میزان دسترسی و استفاده میسر است.
– قیمت گذاری اطلاعات بااستفاده از الگئهای قیمت گذاری مانند الگوی میزان استفاده و دفعات دسترسی
– الزام کاربر به قبول شرایط دسترسی به اطلاعات (البته این قید ضمانت اجرایی ندارد)
– ارائه اطلاعات بر اساس نیاز و درخواست کاربر (دسترسی غیر مستقیم)
– ارائه اطلاعات بر روی سی دی به همراه قفل ها و محافظ های لازم که ضمانت صد در صد ندارد و باید با تامین مسائل حقوقی و قضایی و قانونی و جدی گرفتن آن از طرف حکومت ها حق کپی رایت را حفظ کرد.
مشکلات مربوط به خواندن کتب الکترونیکی در اینترنت :
خواندن متن کتاب بر روی صفحه نمایش رایانه نسبت به رسانه های چاپی دشوارتر است. تجربه ثابت کرده است که چشم انسان هنگام خواندن متون بر روی صفحه نمایش رایانه زودتر از رسانه های چاپی خسته می شود و خواننده نمی تواند نظیر کتب چاپی تمرکز لازم را داشته باشد. پایین و بالا بردن صفحه نمایش رایانه نیز برای دنبال کردن متن کتاب نسبت به ورق زدن کتاب های چاپی مشکل تر است و چشم انسان در بسیاری از موارد مطالب را گم می کند؛ علاوه بر این نمی توان کتاب الکترونیکی در محیط وب را در هر وضعیتی هم چون خوابیده و نشسته روی مبل مطالعه کرد.
نبود فهرستگان کتب الکترونیکی :
خوانندگان ازطریق فهرست ها یا فهرستگان های ملی و بین المللی می توانند از کتب چاپی منتشر شده آگاهی حاصل کنند، حال آن که یک فهرست یا فهرستگان ملی و بین المللی مختص کتب الکترونیکی در محیط اینترنت وجود ندارد و آن چه قابل دسترسی است بیشتر مربوط به یک ناشر یا سایت خاص است.
مشکلات استناد به کتب الکترونیکی :
ماهیت ناپایدار محیط اینترنت همواره مشکلاتی را برای محققان به منظور استناد پایدار به منابع اطلاعاتی الکترونیکی به وجود آورده است و بسیاری از افراد، اینترنت را دارای مجموعه ای از کتاب های مجازی به حساب می آورند که امکان دسترسی به طیف وسیعی از منابع و پایگاه های اطلاعاتی را در زمینه های مختلف به دست می دهد ولی سوال اینجاست که آیا این دسترسی هم چون کتابخانه های حقیقی می باشد و آیا منابع موجود در اینترنت همیشه بدون تغییر قابل دسترسی هستند؟ می توان مهم ترین مشکلات ناشی از استناد به کتب الکترونیکی را مواردی هم چون ناپدید شدن یا مخدوش شدن مطالب به صورت ویروسی، کم و زیاد شدن مطالب و تغییر نشانی دسترسی به منابع در اینترنت دانست. بروز چنین مشکلاتی باعث شده است تا برخی محققان برای استفاده و استناد نه تنها به کتب الکترونیکی مراجعه نکنند بلکه به دیگر منابع اطلاعاتی نیز با دیده تردید می نگرند.
تهدید بهره گیری های سنتی از کتب چاپی :
نشر کتاب به صورت الکترونیکی، فاقد انواع مختلف بهره گیری و مطالعه خاص کتب چاپی می باشد. لذت ورق زدن صفحات کتاب های چاپی، مطالعه کتاب قبل از خواب یا درهر حالتی که خواننده احساس راحتی و آرامش کند، به همراه بردن کتاب به مدرسه، سفر و یا محل کار و خواندن آن در هر زمانی که به آن احتیاج است، هدیه دادن و گرفتن کتاب، جمع آوری کتاب های مورد علاقه و چیدن آن ها در قفسه کتابخانه شخصی به عنوان آثاری ارزشمند و سایر موارد استفاده از کتب چاپی در کتب الکترونیکی کم رنگ گردیده و یا از بین می رود.
موارد دیگری نیز می تواند به معایب نشر الکترونیکی افزود که البته مربوط به کل اطلاعات موجود در اینترنت است که به آن می پردازیم :
بیهوده گویی و پراکنده گویی :
محیط نشر الکترونیکی ممکن است به نوعی اعتماد به نفس کاذب برای حرافی و سخن راندن بی پایه و غیر مستند فراهم کند به گونه ای که مطالب فراوان و متون طولانی منتشر گردد اما جز اتلاف وقت جویندگان اطلاعات نتیجه ای نداشته باشد.
غیر واقع نمایی (بزرگ نمایی) :
این امکان وجود دارد که در نشر الکترونیکی بتوان با کمک رسانه های صوتی و تصویری و ترفندهای نرم افزاری، اندازه هرچیز را بزرگتر و فراتر از آنچه هست جلوه داد. گاهی این جلوه های بصری امر را به تولید کنندگان آن مشتبه می سازد و عناوین فریبنده و غیرواقعی بر مطالب خود که بعضا عمق چندانی ندارند انتخاب می کنند.
نیاز به دانش بهره گیری از اینترنت و رایانه :
هنوز برای بسیاری از مردم استفاده از وسایل الکترونیکی بسیار مشکل است و عملیات هایی هم چون دانلود کردن اطلاعات و یا ورق زدن صفحات وب، ذخیره سازی اطلاعات الکترونیکی و سایر موارد مشابه، امری تخصصی تلقی می شود و جهت بهره گیری از کتب الکترونیکی نیاز به دانش آموزی خاص و تجربه کافی می باشد. در حالی که مطالعه کتب چاپی نیاز به چنین تخصصی ندارد (کوشا، به نقل ازکافی امامی، 1383).
تعریف کتابخانه سنتی
در کتابخانه های سنتی منابع غالبا چاپی هستند و هیچ کدام از فعالیت های کتابخانه ای، رایانه ای نشده اند. فرایند بازیابی نیز با استفاده از کارت برگه ها و نمایه ها که ماهیتا دستی هستند، انجام می شود. از نظر فضا و با توجه به نیروی انسانی فاقد آموزش مناسب، سازماندهی و مدیریت آن ها روز به روز وخیم تر می شود و استفاده کنندگان برای دستیابی به اطلاعات وقت بسیاری صرف می کنند که در پاره ای موارد بی نتیجه است. به دلیل محدودیت ساعت کار کتابخانه مدت زمان دسترسی نیز برای آن ها محدود است و اطلاعات به طور همزمان نمی تواند در اختیار استفاده کنندگان قرار گیرد. همچنین ارتباط میان منابع و استفاده کننده از طریق کتابدار برقرار می شود. (حیاتی و ستوده، 1380)
کاغذ تنها رسانه سنتی کتابخانه ای نیست اما می توانیم به طور کلی از کاغذ به عنوان نمواد کتابخانه سنتی یاد کنیم. در یک دوره طولانی کتابخانه های کاغذی ثبات زیادی داشته اند ولی همیشه مشکلات این کتابخانه ها را پذیرفته ایم.
مشکلات کتابخانه های سنتی
1- کاغذ صرفا یک رسانه محلی است. کاغذ و استفاده کننده آن باید هر دو در یک مکان باشند تا بتوان از آن بهره برد. از نسخه ای که در مکان دیگر است هیچ استفاده ای نمی توان برد.
2- در یک زمان تنها یک نفر می تواند از یک کتاب استفاده کند. لذا کتابخانه های کاغذی همیشه مجبور می شوند که از کتاب های خود نسخ تکراری داشته باشند.
3- کاغذ انعطاف ناپذیر است به یک سند کتابی نمی توان مطلبی اضافه یا از آن حذف کرد. برای تغییر دادن قسمت کمی از یک سند باید آن را بازنویسی کرد چنانکه امروزه ویرایش های مختلف یک کتاب تنها در چند صفحه متفاوتند.
4- مجموعه های کاغذی حجیم و بایگانی آن ها در مقیاس بالا دشوار و مواجه با مشکلات عدیده ای است.
5- کتابخانه های کاغذی همواره با مشکلاتی در رابطه با شناساندن منابع خود به مخاطبین مواجه بوده اند. در قرن 19 شکل استاندارد کتاب ها عمدتا به صورت کاغذی بود. بعضی مواقع برای آگاهی استفاده کنندگان نسخه چاپی از مجموعه کتاب های کتابخانه تولید می شد. اما به روز کردن این کتاب ها و این فهرست ها مشکل و انعطاف ناپذیر بود. فهرست های برگ ها ابداع جدیدی برای جای دهی مداوم و نامحدود تغییرات بود ولی تولید آن از نظر اقتصادی چندان به صرفه نبود.
6- از طرفی باید از جنبه های مختلف فهرست های مختلفی ایجاد می شد که در این صورت نیز تعداد برگه ها از یک طرف و فضای اشغال شده و پیچیدگی از طرف دیگر افزایش می یافت. در کتابخانه های کاغذی با این روش یک نقص عظیم دیگر نیز موجود بود و آن کاهش قابلیت اطمینان به فهرست ها بود. چرا که وجود یک کارت فهرست دلیل قاطعی برای وجود خود کتاب و وجود خود کتاب نیز دلیل قاطعی بر وجود فهرست آن نبود.
7- هیچ کتابخانه ای نمی تواند به صورت شبانه روزی و همه روزه به مشتریان خود خدمات بدهد مگر آن که متحمل هزینه های بسیاری شود. از طرفی این مساله واضح است که نیاز به مطالعه برای بسیاری از افراد در روزهای غیراداری لازم و اجتناب ناپذیر است. (چاروسه، 1387)
تعریف کتابخانه دیجیتال
کتابخانه دیجیتالی از جهت محتوایی، مشابه کتابخانه های سنتی که با متن کاغذی و چاپی است، می باشد؛ با این تفاوت که محتوای آن رقومی و دیجیتالی است. به همین سبب، این نوع کتابخانه اولین قدم در راستای ماندگاری بسیار بیشتر نوع سنتی آن می باشد.
واترز گفته است: کتابخانه های دیجیتالی، مجموعه هایی هستند که امکانات لازم را برای انتخاب، سازمان دهی، دسترسی، تفسیر، انتقال، نگهداری، انسجام و تضمین دوام مجموعه آثار دیجیتالی فراهم می سازند.
بنابراین تعریف کتابخانه های دیجیتالی منابعی اقتصادی و به صرفه محسوب می شوند. در این نوع کتابخانه های دیجیتالی، از یکایک صفحات کتب و محتوای چاپی به صورت جداگانه تصویربرداری می شود و سپس محتوای آن به صورت یک فایل رایانه ای در کنار فایل های دیگر در دسترس خواننده قرار می گیرد.
برای کتابخانه دیجیتالی تعاریف زیادی وجود دارد. کتابخانه های مجازی مجموعه ای از اطلاعات را به صورت دیجیتال در اختیار دارند و آن ها را سازمان دهی می کنند. این اطلاعات دیجیتال شامل کتاب ها و مجلات الکترونیکی، پایگاه های اطلاعاتی، صفحات وب، لوح های فشرده و سایر قالب های الکترونیکی می باشد. کتابخانه های دیجیتال، بر دسترسی به مواد از هر جا، به صورت دیجیتالی تاکید می کنند. (اصنافی، 1384)
کتابخانه دیجیتالی بر پایه سیستم کامپیوتری می باشد که به گردآوری، ذخیره سازی، سازمان دهی، جستجو و توزیع مواد دیجیتالی برای دسترسی کاربر نهایی می پردازد.
مشکلات کتابخانه های دیجیتال
اگرچه کتابخانه های دیجیتال، دارای مزیت هایی هستند و برخی مشکلات موجود در کتابخانه های سنتی را مرتفع می سازند، اما خود نیز خالی از اشکالات نیستند.
کاستی هایی از قبیل لزوم وجود ارتباط اینترنتی، داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات به صورت موثر (نعیمی، به نقل از عاملی، 1388)، مشکلات موجود در فهرست بندی، نبود کتابدارانی که بتوانند کتاب ها را ارزیابی بکنند، مشکل صحت و دقت مطالب در محیط اینترنت، مشکلات آرشیو مطالب، مشکلات کپی رایت و مشکلات مربوط به سطح و اجازه میزان دسترسی به انواع مختلف اطلاعات در سایت (از طریق عضویت، پرداخت پول و …) را می توان برای کتابخانه مجازی برشمرد.
برای ایجاد یک شهر مجازی علمی باید ناگزیر به طراحی سایت کتابخانه ای آنلاین نیز پرداخت. برای انجام چنین کاری، شناسایی و بررسی مدل های موجود کتابخانه، جهت آشنایی بیشتر با امکانات و کاستی های موجود در آن ها و نیز خدماتی که قابلیت ارائه آن ها را دارند، ضروری به نظر می رسد. (عاملی،1388)
مزیت های کتابخانه دیجیتال بر کتابخانه سنتی
اگرچه کتابخانه مجازی کژکارکردهایی هم دارد، با وجود این، چنانچه کارکردهای آن بر کژکارکردهایش غلبه پیدا نمی کرد، پس از اندک زمانی، گسترش و میزان استفاده از آن رو به افول می رفت. بنابراین، کارکردهای مفید و مهم آن، چنان تاثیرگذار است که منجر به ادامه حیات، رشد و بقای آن شده و کوشش هایی نیز صورت گرفته تا بر نکات منفی آن نیز غلبه شود.
برخی از کارکردها و مزیت های کتابخانه دیجیتال را در مقایسه با کتابخانه سنتی می توان این گونه بشمرد:
عدم وجود مرزهای فیزیکی : کتابخانه مجازی، کتابخانه ای بدون مرز فیزیکی و جغرافیایی است و امکان دسترسی به آن از هر نقطه از کره زمین فراهم است. به این شرط که اتصال به اینترنت (یا اجازه دسترسی به سطوح بالاتر اطلاعات) برای کاربر مقدور باشد. بنابراین، فردی که درآفریقای جنوبی قرار گرفته، به همان اندازه می تواند از مطالب و محتواهای موجود درکتابخانه دیجیتال بهره ببرد که فردی در استرالیا، کانادا و کشورهای آسیایی قرار گرفته است. بنابراین، هیچ حد و مرزجغرافیایی و تقسیم بندی های خاص این حوزه (مانند تقسیمات شهری و روستایی، بالا شهری و پایین شهری، کشورغنی و کشور فقیر) نمی تواند مانع از دسترسی یکسان، آزاد و برابر افراد به کتابخانه دیجیتال باشد.
دسترسی 24 ساعته :به طور کلی، یکی از قابلیت های اینترنت، دسترسی 24 ساعته به آن است. به همین ترتیب، فضاهایی که در آن استقرار یافته اند (به شرط این که به خوبی عمل کنند و فعال باشند) نیز در طی 24 ساعت شبانه روز قابل دستیابی هستند. کتابخانه های مجازی نیز از این امر مستثنا نیستند و بر خلاف کتابخانه های سنتی که زمان و مکان محدود و مشخص شده ای دارند، در هر زمان که کاربر بخواهد، آماده ارائه خدمات در این زمینه هستند.
دسترسی چندگانه:بسیاری از اوقات، اتفاق می افتد که یک یا چند جلد (تعداد محدود) از کتابی که در کتابخانه های سنتی موجود است، توسط اشخاص دیگر به امانت گرفته شده باشد. در این حال، مخاطب بعدی نمی تواند به آن منبع دسترسی پیدا کند. به عبارت دیگر؛ اگر تعداد مراجعه کنندگان (تقاضا کنندگان) یک کتاب خاص، بیشتر از شمار آن کتاب درکتابخانه باشد، با کمبود منابع مواجه می شویم. مثال قابل توجهدر این زمینه، کتاب های مرجع دانشگاهی است. هر دانشگاه تعداد اندکی از یک کتاب (مرجع) را در کتابخانه خود نگهداری می کند. حال اگر یکی از استادان از دانشجویان بخواهد تا به کتاب مورد نظر مراجعه کند، بسیاری از دانشجویان با کمبود یا عدم منبع مواجه می شوند؛ زیرا افرادی که زودتر به کتابخانه مراجعه کرده باشند، کتاب را به امانت گرفته، دیگرمنبعی برای سایرین باقی نمی ماند. این مشکل زمانی بروز جدی پیدا می کند که کتاب، در خارج از دانشگاه، قابل دسترس نباشد. در مقابل، این مشکل در کتابخانه دیجیتال به راحتی قابل حل است. در این نوع کتابخانه، برای نسخه های گوناگون یک اثر، هیچ گونه محدودیت مکانی وجود ندارد و لذا می تواند با تعداد زیاد، در اختیار شمار نامحدودی از مخاطبان در یک لحظه واحد قرار بگیرد.
دسترسی ساختاری:کتاب چاپی، کتابی آنالوگ است؛ به این معنی که مخاطب باید تمام یا قسمت های زیادی از کتاب را بخواند تا به محتوای مورد نظر خود دست یابد و نمی تواند به طور مستقیم به بخش مطلوب خود دسترسی پیدا کند یا به جستجو بپردازد؛ ولی کتابی که در کتابخانه مجازی ذخیره شده است، در قالب دیجیتال قرار دارد و از قانون خطی آنالوگ پیروی نمی کند. بدین ترتیب، مخاطب می تواند ازخاصیت هایپرلینک بودن آن یا "ایجاد یک جهان کتاب در کتاب" (عاملی، 1388) استفاده کند و پس از دریافت بخش مورد نظر، به اطلاعات و محتواهای قسمت های دیگر کتاب یا حتی به منابع و مراجع دیگر که در ارتباط با موضوع مورد بررسی هستند، با سرعت و دقت بالا دسترسی پیدا کند. در فضای دیجیتال، کتاب تنها یک کتاب نیست، بلکه از طریق یک نظام بین متنی تبدیل به یک "همه کتاب در موضوع خود" می شود. (عاملی، 1388)
بازیابی اطلاعات:در یک کتاب، مجله، روزنامه یا هر محتوای آنالوگ، امکان جستجو وجود ندارد؛ در حالی که در محتوای دیجیتال، کاربر قادر خواهد بود علاوه بر جستجوی کلمه، عبارت، جمله، نام و موضوع در یک متن دیجیتال، به جستجوی تصاویر، ویدیو کلیپ، اصوات و موسیقی نیز بپردازد. بنابراین، جستجوی صورت گرفته تنها شامل متون نمی شود، بلکه سایر اشکال محتوایی را نیز شامل می شود.
فضا سازی: کتاب های مجازی در مقایسه با کتاب های آنالوگ حجم به مراتب کمتری را اشغال می کنند و به همین ترتیب فضای کمتری را به خود اختصاص می دهند. بنابراین، فضا و مکانی که برای ایجاد وساختیک کتابخانه لازم است را می توان به امور دیگری اختصاص داد و از ساخت و سازهای بی مورد فیزیکی و هزینه های اضافی جلوگیری کرد.
شبکه سازی: زمانی کهمنبعی خاص (به خصوص اگر کمیاب نیز باشد) در کتابخانه سنتی وجود داشته باشد، امکان امانت گرفتن و بیرون بردن آن از کتابخانه توسط خواننده مقدور نمی باشد. در نهایت ممکن است که منبع، در بین تعداد محدودی از کتابخانه های اطراف به امانت گرفته شود (امانت بین کتابخانه ای). بنابراین، نوعی محدودیت در استفاده از منابع به وجود می آید. اما در کتابخانه دیجیتال، یک منبع می تواند به طورهمزمان توسط چند کتابخانه مورد استفاده قرار گیرد؛ زیرا تنها چیزی که در اینجا لازم است، پیوند دادن به کتابخانه ای است که منبع مورد نظر در آن قرار دارد. بنابراین، شبکه ای از پیوندهای بین کتابخانه ای به وجود می آید که منبع را همزمان در بین تعداد زیادی از کتابخانه ها و خوانندگان قرار می دهد.
هزینه: اگرچه در ظاهر، هزینه های کتابخانه سنتی که در فضای واقعی مورد استفاده قرار می گیرد و امکان از بین رفتن مواد و منابع در آن به نسبت کتابخانه های دیجیتال بیشتر است؛ با وجود این، کتابخانه های دیجیتال نیز کم هزینه یا بدون هزینه نیستند و حتی ممکن است هزینه های بیشتری را به خود اختصاص دهند. از جمله هزینه های کتابخانه های سنتی می توان به هزینه نگهداری کتاب، قفسه ها، اجاره و خرید کتاب های به روز و در کتابخانه های دیجیتال به هزینه پرینت متون مختلف، مهارت های تکنیکی دستیابی به آن ها و نیز هزینه دسترسی آنلاین به کتابخانه های دیجیتال (مثل هزینه های سرور و پهنای باند) و هزینه بالای سخت افزار و نیروی کار ماهر در انتقال اطلاعات به جدیدترین رسانه دیجیتال در هر چند سال یک بار اشاره کرد. (ویکی پدیا، به نقل از عاملی، 1388)
نتایج تحقیقات انجام شده
وانگ و وانگ (2013) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیرات طراحی تعاملی کتاب الکترونیکی بر یادگیری زبان دانش آموزان کلاس چهارم" بدین نتیجه دست یافتند که یافته ها یک تاثیر تعاملی معکوس را نشان می دهند؛ بدین معنی که گروهی که از سطوح پایین تعامل برخودار بودند در نوشتن کاراکترهای چینی به طور قابل ملاحظه ای بهتر عمل کردند که این ممکن است به دلیل ظرفیت شناختی زبان آموزان جوان و توانایی پردازش بیش از حد محدود به یادگیری با فرا رسانه ها باشد.
کرات و همکاران (2013) در تحقیقی تحت عنوان "کتاب الکترونیک تسهیل کنندگانی برای دستیابی به واژگان" بدین نتیجه رسیدند که کتب الکترونیک را می توان به طور موثر در سطوح مختلف به منظور تسهیل دستیابی به معنای واژگان مورد استفاده قرار داد.
سگال و درودی، کرات و کلین (2013) در تحقیقی تحت عنوان "کدام یک بهتر می توانند به کودکان با وضعیت اقتصادی – اجتماعی پایین در خواندن کمک کند؟ کتب الکترونیک یا کتب چاپی، وساطت یا عدم وساطت بزرگسالان" بدین نتیجه رسیدند که خواندن کتب الکترونیکی به همراه وساطت بزرگسالان پیشرفت بیشتری را برای کودکان با وضعیت اقتصادی اجتماعی پایین به ارمغان می آورد.
روزلینا و همکاران (2013) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیر کتب الکترونیکی بر سبک های یادگیری دانش آموزان در مالزی" بدین نتیجه دست یافتند که کتب الکترونیکی عمدتا در مدارس استفاده می شوند اما از این کتب نهایت استفاده برده نمی شود و به طور کامل در مدارس مورد استفاده قرار نمی گیرند و هم چنین سبک یادگیری دانش آموزان هنگامی که تمایل بیشتری به انجام مشق شب خود با کمک گرفتن از کتب الکترونیکی هستند بیشتر دستخوش تغییر قرار می گیرد. اگرچه ارتباطات سنتی کانال های ارتباطی هنوز هم بین خانواده ها باقی مانده است اما استفاده از کانال های ارتباطی جدید بین دوستان نیز رایج شده است.
رینتیسا، بروور و لیگوبکارتا (2013) در تحقیقی تحت عنوان "اثرات آموزش آنلاین حرفه ای در اعتقادات معلمان آموزش عالی و نیات نسبت به تسهیل یادگیری و فناوری" بدین نتیجه دست یافتند که مهارت های فناوری دانش محتوای آموزشی افزایش قابل ملاحظه ای یافته است و با گذشت زمان دانشگاهیان کمتر در مورد مزایای انتقال دانش متقاعد شدند؛ رشته ها و فرهنگ های سازمانی، سرمایه گذاری زمان و اعتقادات نسبت به استخدام، حفظ و ابقای آموزش را تحت تاثیر قرار دادند.
ماسی و همکاران (2012) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیرات آموزش از راه دور هماهنگ شده بر اضطراب، افسردگی و پیشرفت تحصیلی در دانشجویان سال اول پزشکی و داروسازی در برنامه درسی تسریع شده" بدین نتیجه دست یافتند که تفاوت قابل توجهی در افسردگی، اضطراب و پیشرفت تحصیلی بین دانشجویان آموزش از راه دور و دانشجویان آموزش سنتی وجود ندارد و همه دانشجویان صرف نظر از نحوه آموزشی که دریافت می کنند، افزایش قابل توجهی از افسردگی را در طول زمان تجربه می کنند.
رلوا، کانویندب و یاتسک (2012) در تحقیقی تحت عنوان "استفاده از کتاب الکترونیکی مورد استفاده در موبایل با قابلیت دسترسی بیشتر برای افراد مبتلا به نارساخوانی" بدین نتیجه دست یافتند که اگرچه این برنامه موبایل به افراد مبتلا به نارساخوانی کمک می کند تا متون را بهتر بخوانند اما نارساخوانی یک ناتوانی یادگیری است که حتی زبان را هم تحت تاثیر خود قرار می دهد؛ از این رو می توانیم دسترسی این افراد به متن را نه تنها از طریق متن بلکه از طریق طرح متن نظیر طرح های گرافیکی نیز تسهیل کرد.
اسمیتز و باس (2012) در تحقیقی تحت "عنوان کتاب های داستان تعاملی الکترونیک برای ارتقای رشد واژگان پیش دبستانی ها" بدین نتیجه دست یافتند که ارائه سوالات به کودکان بیشتر از صرفا ارائه یک تعریف یا مترادف کلمه در رشد واژگان کودکان پیش دبستانی سودمند واقع می شود.
سلامه و همکاران (2012) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیرات برنامه آموزش الکترونیک بر کیفیت زندگی بیماران مبتلا به بیماری عروق کرونر قلب" بدین نتیجه دست یافتند که گروه مداخله از کیفیت زندگی بهتری که مربوط به عملکرد فیزیکی و درد جسمی در مرحله پس از مداخله بود برخوردار بودند و در مرحله پیگیری کیفیت زندگی گروه مداخله در تمامی حوزه ها از گروه کنترل بالاتر بود.
شامیر و باروچ (2012) در تحقیقی تحت عنوان "کتاب های الکترونیکی آموزشی پشتیبانی برای لغات و ریاضیات اولیه برای کودکان در معرض خطر ناتوانی یادگیری" بدین نتیجه دست یافتند که بعد از مداخله، کودکان گروه آموزشی کتاب الکترونیک، هم لغات و هم مهارت های ریاضی خود را در مقایسه با گروه کنترل که به طور منظم درگیر فعالیت های دوره پیش دبستان بودند بهبود بخشیدند.
زاهد، قادری و معینی کیا (2011) در تحقیقی تحت عنوان "نگرش متقاصیان ورود به دانشگاه نسبت به آموزش از راه دور" بدین نتیجه دست یافتند که نگرش داوطلبان ورود به دانشگاه نسبت به آموزش از راه دور منفی است و میانگین نمره نگرش متقاضیان پسر به طور معنی داری بالاتر از نگرش دانش آموزان دختر نسبت به آموزش از راه دور بود؛ بنابراین مدیران برنامه می توانند بر روی عواملی که انتظار می رود بر نگرش دانشجویان نسبت به یادگیری الکترونیک تاثیر گذارد تمرکز کنند.
محمدی، قربانی و حمیدی (2011) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیرات یادگیری الکترونیک بر یادگیری زبان" بدین نتیجه دست یافتند که بایستی چندین برنامه برای تدریس به معلمان و دانش آموزان تدارک دیده شوند تا نحوه استفاده از کامپیوتر و اینترنت و افزایش اطلاعات در مورد چند رسانه ای ها و دیگر وسایلی که برای یادگیری زبان استفاده می شود را به آنان آموزش دهند که در این صورت آن ها می توانند با جهان پیش روند و هماهنگ شوند.
شامیر و شالفر (2011) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیرات کتاب الکترونیک در ارتقای واجی و مفهومی در مورد چاپ: مقایسه ای بین کودکان در معرض خطر ناتوانی های یادگیری و کودکان عادی در حال رشد در دوره پیش دبستان" بدین نتیجه دست یافت که کتاب های الکترونیک موجب بهبود عملکرد در هر دو گروه به خصوص در گروه کودکان در معرض خطر ناتوانی های یادگیری می شود.
وودی، دنیل و بیکر(2010) در تحقیقی تحت عنوان "کتاب های الکترونیک یا کتاب های چاپی: دانش آموزان کتاب های چاپی را ترجیح می دهند" بدین نتیجه دست یافتند که افرادی که قبلا از کتب الکترونیکی استفاده کرده بودند هنوز هم کتاب های چاپی را برای امر یادگیری ترجیح می دهند. علی رغم قابلیت دسترسی آسان به محتوای تکمیلی در کتاب های الکترونیک از طریق لینک ها و دیگر ویژگی ها احتمالا دانش آموزان باز هم کتب چاپی را ترجیح می دهند.
کرات (2010) در تحقیقی تحت عنوان "خواندن کتب الکترونیکی پشتیبانی برای واژگان، درک داستان و خواندن کلمه در دوره پیش دبستان و کلاس اول" بدین نتیجه دست یافت که کودکان پیش دبستانی در خواندن کلمات به طور قابل ملاحظه ای بیش از کودکان کلاس اول در گروه درمان پیشرفت کردند و هیچ گونه تعاملی از نظر سن و درمان بین دو گروه مشاهده نشد و کودکان پیش دبستانی سطح خوبی از درک و فهم داستان ها را هم چون کودکان کلاس اول از خود نشان دادند.
زوکر، مودی و مک کنا (2009) در تحقیقی تحت عنوان "اثرات کتاب های الکترونیک در سواد آموزی و بروندادهای زبانی دانش آموزان از قبل از دوره پیش دبستان تا کلاس پنجم" بدین نتیجه دست یافتند که تاثیرات کتاب های الکترونیکی بر بروندادهای مرتبط با درک و فهم اندک بوده و تنها دو مورد به نتایج مرتبط با رمزگشایی دست یافتند که منجر به جلوگیری از نتیجه گیری قطعی می شود و هم چنین برخی ویژگی های تعاملی کتاب های الکترونیکی موجبات پشتیبانی از درک و فهم را فراهم کرده در حالی که سایر ویژگی های ناهمخوان ممکن است مانع از درک و فهم شوند.
شلبورن (2009) در تحقیقی تحت عنوان "استفاده از کتاب الکترونیک در یک کتابخانه دانشگاهی" بدین نتیجه رسید که پذیرش کتاب های الکترونیکی به سطحی رسیده است که منجر به یک سرویس ویژه کتابخانه ای شود و هم چنین استفاده از کتب الکترونیکی با سرعت زیادی در حال افزایش است.
کاروس، استارک و مندی (2009) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیرات یادگیری مشارکتی و بازخوردها بر یادگیری الکترونیک بر طبق آمار" بدین نتیجه دست یافتند که مداخله در بازخوردها به وضوح از یادگیری الکترونیک حمایت می کند و این بازخورد به ویژه برای دانش آموزان با پیشینه علمی ضعیف اثبات شد اما مشارکت و همکاری نتایج یادگیری را ارتقا نبخشید هر چند که در مرحله یادگیری عملکرد گروه نسبت به عملکرد فردی برتری داشت. هم چنین یادگیری مشارکتی به افزایش عملکرد وشایستگی از پیش تصور شده منجر شد که احتمالا اثر جمعی اثر هاله ای بر خودکارآمدی بود.
شامیر (2009) در تحقیقی تحت عنوان "فرایندها و نتایج مشترک با کتاب الکترونیک برای ترویج سواد آموزی فوری درکودکان پیش دبستانی" بدین نتیجه دست یافت که بین فرایند استفاده از کتب الکترونیکی و نتایج آموزشی (سواد آموزی) ارتباط وجود دارد.
هرنون و همکاران (2007) در تحقیقی تحت عنوان "استفاده از کتاب الکترونیکی توسط دانشجویان لیسانس رشته های اقتصاد، ادبیات و پرستاری" دریافتند یک ارتباط خاص و ویژه بین ناشران، فروشندگان، تدوین کنندگان محتوا، مدرسان کلاس و کتابداران برای ترویج استفاده موثر از کتاب الکترونیکی وجود دارد.
معافیان (1392) درتحقیقی تحت عنوان "بررسی تاثیر آموزش ترکیبی (الکترونیکی و معمول) بر یادگیری و خودکارآمدی دانشجویان پرستاری در درس مراقبت های ویژه قلبی و عروقی سال90" بدین نتیجه دست یافت که با توجه به نارسایی های سیستم فعلی آموزش و روش های سنتی در آماده نمودن دانشجویان و با استناد به نتایج مطالعه، استراتژی آموزش ترکیبی نه تنها در جهت افزایش عمق یادگیری و کارآمدی پرستاران توصیه می شود بلکه می تواند برنامه ریزان را در مدیریت بیماری های قلبی و ارتقای خدمات دانش آموختگان حمایت نماید.
مجیدی (1392) در تحقیقی تحت عنوان "مقایسه تاثیر دو روش یادگیری الکترونیک و کارگاهی بر دانش و عملکرد دانشجویان پرستاری در کنترل عفونت های بیمارستانی" بدین نتیجه دست یافت که هم از روش کارگاهی و هم از روش یادگیری الکترونیک در آموزش مهارت ها به دانشجویان پرستاری استفاده نمود. ولی به نظر می رسد ترکیب این دو روش آموزشی ممکن است سطح دانش را برای دستیابی به مهارت بیشتر تسهیل کند.
زارعی زوارکی و غریبی (1391) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیر آموزشی چند رسانه ای بر میزان یادگیری و یادداری ریاضی دانش آموزان دختر کم توان ذهنی پایه چهارم شهر اراک" بدین نتیجه دست یافتند که نتایج به دست آمده از این پژ‍وهش برتری میزان یادگیری و یادداری دانش آموزانی که مطالب را از طریق چند رسانه ای آموزشی دریافت کرده بودند نشان داد. بنابراین پیشنهاد می شود که در تدریس و یادگیری ریاضیات برای این دانش آموزان می توان از چند رسانه ای آموزشی ریاضی استفاده کرد.
برهانی و همکاران (1391) درتحقیقی تحت عنوان "تاثیر آموزش در محیط مجازی بر نگرش دانشجویان پرستاری نسبت به آموزش مجازی و ارتباط آن با سبک یادگیری" بدین نتیجه دست یافتند که شرکت در یک دوره برنامه آموزش مجازی می تواند نگرش دانشجویان شرکت کننده در این دوره را بهبود بخشد و نگرش نسبت به آموزش مجازی، در افراد با سبک های مختلف یادگیری تفاوتی نداشت.
باباتبار درزی و همکاران (1391) در تحقیقی تحت عنوان "مقایسه آموزش مراقبت پرستاری در امداد و انتقال هوایی به دو روش سخنرانی و آموزش الکترونیک" بدین نتیجه رسیدند که به دلیل موثر بودن روش نرم افزار چند رسانه ای در مرحله یادداری و صرفه جویی در وقت، پیشنهاد می شود از این روش در آموزش ضمن خدمت پرستاران استفاده شود.
نوحی، خاندان و میرزازاده (1390) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیر آموزش الکترونیک بر دانش، نگرش و عملکرد خود مراقبتی بیماران دیابت نوع 2 در شهر کرمان" بدین نتیجه دست یافتند که آموزش الکترونیک موجب بهبود دانش، نگرش و عملکرد خودمراقبتی و هم چنین بهبود میانگین قند خون ناشتا و هموگلوبین گلیکوزیله در بیماران گروه مورد بعد از آموزش گردیده است. به نظر می رسد دلیل آن افزایش نقش فعال بیماران در امر مراقبت از خود باشد، چرا که بیماران نوع جدیدی از ارتباط و آموزش را تجربه کرده و انگیزه آن ها جهت یادگیری و خود مراقبتی افزایش یافته است که با توجه به منافع این شیوه آموزشی طراحی و به کارگیری آن در فرایند آموزش بیماران توصیه می گردد و پرستاران می بایست هر چه بیشتر با این نوع آموزش آشنا شده و از آن جهت آموزش به بیماران استفاده نمایند.
سابقی (1390) در تحقیقی تحت عنوان "بررسی مقایسه ای تاثیر دو روش آموزش الکترونیک و سخنرانی بر دانش، نگرش و عملکرد گزارش نویسی پرستاران شاغل در بیمارستان های وابسته به دانشگاه علوم پزشکی کرمان" بدین نتیجه دست یافت که آموزش به روش الکترونیک به عنوان یک روش آموزشی فراگیر محور، موجب افزایش دانش، نگرش و عملکرد گزارش نویسی پرستاران معادل با روش سخنرانی گردید. بنابراین، برای تسهیل اجرای برنامه های آموزش پرستاری می توان از آموزش الکترونیک استفاده کرد.
سعیدی نجات و وفایی تبار (1390) درتحقیقی تحت عنوان "تاثیر برنامه های آموزش از راه دور بر موفقیت تحصیلی دانشجویان" بدین نتیجه رسیدند که آموزش مجازی یک روش جدید و موفق آموزشی است که برای دستیابی به اهداف عالیه آن نیاز به تداوم، زمان و ارتقای دسترسی به رایانه و اینترنت در کل جامعه می باشد. توصیه می شود در ابتدای ورود به دانشکده واحد آشنایی با رایانه و اینترنت برای دانشجویان ترم اول ارائه گردد تا بتوان مشکلات ناشی از ارتباط با سایت آموزش مجازی را مرتفع نمود.
تدریسی و همکاران (1390) در تحقیقی با عنوان "مقایسه تاثیر آموزش تریاژ به روش سخنرانی و نرم افزار چند رسانه ای بر یادگیری پرستاران" بدین نتیجه رسیدند که نتایج تحقیق بیانگر اثربخشی هر دو شیوه سخنرانی و نرم افزار چند رسانه ای است؛ اما با توجه به ویژگی های آموزش مجازی شامل یادگیری بر اساس علاقه فراگیر، به صرفه بودن، کارآیی، دردسترس بودن، انعطاف پذیری، طراحی مناسب، فراگیر محور و گسترش پذیر بودن، این شیوه موثر توصیه می شود.
وطن پرست (1390) در تحقیقی تحت عنوان "مقایسه تاثیر دو روش آموزش مجازی و سخنرانی بر میزان یادگیری شناختی درس پرستاری در اختلالات و مایعات و الکترولیت ها و نگرش نسبت به آموزش مجازی، در دانشجویان کارشناسی پرستاری و مامایی رازی کرمان" بدین نتیجه دست یافت که اگرچه نمرات گروه سنتی در پایان دوره بیشتر از گروه مجازی بود، اما این دو روش در افزایش دانش به یک میزان عمل کرده اند و یافته ها نشان دادند که اجرای برنامه آموزش مجازی قادر بود نگرش دانشجویان شرکت کننده در این دوره را بهبود بخشد. باتوجه به این یافته به نظر می رسد با اجزای هر چه بیشتر برنامه های آموزشی به روش مجازی راهی برای بهبود نگرش و مقدمه ای برای آموزش با کیفیت بهتر در علوم پزشکی باز شود.
جعفری لاهیجانی (1389) در تحقیقی تحت عنوان "بررسی تاثیر کتاب های الکترونیکی و چاپی بر میزان یادگیری و یادداری درس زبان انگلیسی" دریافت که میان میزان یادگیری و یادداری از طریق کتاب های الکترونیکی و چاپی تفاوت معنی دار دیده می شود و این تفاوت به نفع گروهی بود که از کتاب الکترونیکی استفاده می کردند.
کاوسی، مقدسی و علیزاده (1389) در تحقیقی با عنوان "مقایسه پیشرفت تحصیلی دانشجویان کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات نظام آموزش مجازی و سنتی در دانشگاه آزاد اسلامی" دریافتند دانشجویان کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات بهره مند از آموزش سنتی از پیشرفت تحصیلی و میانگین نمرات بالاتری نسبت به آموزش مجازی برخوردارند و اختلاف میانگین در دو شیوه آموزش، در دروس کمی و محاسباتی بیش از دروس کیفی و تئوریک می باشد. بنابراین، بهتر است در توسعه آموزش مجازی در دانشگاه ها رشته هایی را که دروس تئوریک بیشتری دارند در الویت قرار داد تا امکان موفقیت آن ها افزایش یابد.
مقدسی و نوروز زاده (1388) در تحقیقی با عنوان "مقایسه سطح دانش، نگرش و مهارت دانشجویان سال آخر دوره کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات بهره مند از آموزش مجازی و سنتی در دانشگاه آزاد اسلامی" بدین نتیجه رسیدند که بین سطح دانش، نگرش و مهارت دانشجویان بهره مند از آموزش مجازی و سنتی در دانشگاه آزاد اسلامی تفاوت معناداری وجود ندارد.
کرمی گزافی، یونسی و عزیزیان (1388) در تحقیقی تحت عنوان "مقایسه میزان تاثیر آموزش آزمایشگاه شیمی به کمک نرم افزار آموزشی و روش سنتی در پیشرفت تحصیلی و نگرش دانش آموزان" بدین نتیجه دست یافتند که هر چند انجام آزمایش به صورت مجازی توسط گروه آزمایش در مقایسه با شیوه سنتی آن در گروه کنترل به همان اندازه در پیشرفت تحصیلی آنان موثر واقع نشده است ولی در افزایش نگرش آنان، در مقایسه با گروه کنترل کاملا تاثیرگذار بوده و انگیزه دانش آموزان گروه آزمایش برای انجام آزمایش در فضای مجازی، در مقایسه با گروه کنترل، افزایش یافته است.
مصلی نژاد وسبحانیان (1387) در تحقیقی تحت عنوان "بررسی تفکر انتقادی در دانشجویان آموزش مجازی و سنتی رشته کامپیوتر" بدین نتیجه دست یافتند که با توجه به تقویت تفکر انتقادی در آموزش های مجازی و نظر به مزایای مختلف این نوع آموزش چون اعتماد به نفس، خوداتکایی و یادگیری مستقل، پیشنهاد می گردد که این نوع آموزش در کنار آموزش سنتی و یا جایگزین آموزش دروس تئوری در ارائه دروس دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرد.
ذوالفقاری و همکاران (1386) در تحقیقی تحت عنوان "تاثیر دو روش آموزش الکترونیک و سخنرانی بر یادگیری درس بهداشت مادر و کودک دانشجویان پرستاری" بدین نتیجه رسیدند که آموزش الکترونیک می تواند برای آموزش بعضی دروس پرستاری بکار گرفته شود. استفاده از روش آموزش الکترونیک با در نظر گرفتن محیط های تعاملی مناسب و جذاب ساختن محیط های مجازی برای برانگیختن فراگیران توصیه می گردد.
بهادرانی، یوسفی و چنگیز (1385) در تحقیقی تحت عنوان "اثربخشی سه شیوه تدریس مدلاین به دانشجویان پزشکی: آموزش آنلاین، حضوری و تلفیقی" بدین نتیجه رسیدند که احتمالا ترکیبی از آموزش های آنلاین و راهنمایی های حضوری برای گسترش آموزش های الکترونیکی، می تواند اثربخشی قابل قبولی داشته باشد که به هر حال، برای رسیدن به این وضعیت، باید بسیاری از بسترهای سخت افزاری و نرم افزاری در دانشگاه ها توسعه یابد.
فراهانی (1380) در تحقیقی با عنوان "بررسی هزینه ها و مقایسه کیفیت آموزش تربیت بدنی در نظام آموزش از راه دور و حضوری" بدین نتیجه دست یافت که به رغم بالاتر بودن نمرات رفتار ورودی دانشجویان حضوری، دانشجویان نظام از راه دور در دروس نظری با ماهیت علوم انسانی و علوم پایه از کیفیت آموزشی بالاتری برخوردارند.
فراهانی (1380) در تحقیقی با عنوان "نقش خودآموزی و مطالعه مستقل در یادگیری درس های تربیت بدنی" بدین نتیجه دست یافت که به رغم بیشتر بودن نمرات رفتار ورودی دانشجویان حضوری، دانشجویان نظام راه دور دارای عملکرد تحصیلی بهتری دردروس نظری با ماهیت علوم انسانی و علوم پایه نسبت به گروه حضوری بوده اند و در دروس عملی نیز تفاوت معنی دار آماری بین دو گروه آزمودنی مشاهده نشد.
فراهانی (1380) در تحقیقی با عنوان "خودآموزی و مطالعه مستقل و نقش آن در یادداری دانش آموختگان تربیت بدنی" بدین نتیجه دست یافت که به طور کلی مطالعه مستقل و خودآموزی در یادداری دانش آموختگان موثر است و کسانی که تحت شرایط خودآموزی و مطالعه فردی آموزش دیده اند نسبت به گروه حضوری (معلم محور) سطح یادداری بالاتری دارند.
فراهانی وفردانش (1380) در تحقیقی تحت عنوان "مقایسه عملکرد تحصیلی دانشجویان تربیت بدنی نظام آموزش از راه دور و حضوری" بدین نتیجه رسیدند که به رغم بیشتر بودن نمرات رفتار ورودی دانشجویان حضوری، دانشجویان نظام راه دور دارای عملکرد تحصیلی بهتری در دروس نظری با ماهیت علوم انسانی و علوم پایه نسبت به گروه حضوری بوده اند و دروس عملی نیز تفاوت معنی دار آماری بین دو گروه آزمودنی مشاهده نشده است.
فهرست منابع

اصنافی، امیررضا (1384)، "کتابهای الکترونیکی در کتابخانه ها"، مجله الکترونیکی مرکزاطلاعات و مدارک علمی ایران، شماره چهارم، دوره چهارم.
باباتباردرزی، حسین، فرشی، معصومه، محمودی، حسین، مختاری نوری، جمیله(1391)."مقایسه آموزش مراقبت پرستاری در امداد و انتقال هوایی به دو روش سخنرانی و آموزش الکترونیک"، طب نظامی; 14 (1) :27-31.
بابائی، محمود(1382). "نشر الکترونیکی"، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
بارکر، فیلیپ، مزینانی، علی (1373). "کتابهای الکترونیک و کتابخانه های آینده." تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی 4(1): 87-99.
بهادرانی، مهناز، یوسفی، علیرضا، چنگیز، طاهره(1385). "اثربخشی سه شیوه تدریس مدلاین به دانشجویان پزشکی: آموزش آنلاین، حضوری وتلفیقی"، آموزش در علوم پزشکی; 6(2 (پیاپی 16):35-43.
پناهی،سیروس(1383)."کتابخانهمجازیوتفاوتهایآنباکتابخانههایالکترونیکیودیجیتالی"،فصلنامهکتاب;شماره٥٤.

چاروسه، امین(1387)."کتابخانه دیجیتال"، آموزش مجازی دانشگاه آزاد قزوین.
ذوالفقاری، میترا، مهرداد، ندا، پارسایکتا، زهره، سلمانی باروق، نسرین، بحرانی، ناصر(1386)."تاثیر دو روش آموزش الکترونیک و سخنرانیبر یادگیری درس بهداشت مادر و کودک دانشجویان پرستاری"، آموزش در علوم پزشکی; 7(1 (پیاپی 17)):31-39.
رضایی, عیسی، نثری، شبنم (1391)."جایگاه کتاب های درسی الکترونیک در نظام های آموزشی." مجله راهبــردهای آموزش 5(4): 265-273.
زارعی زوارکی، اسماعیل، غریبی، فرزانه(1391). "تاثیر آموزشی چندرسانه ای بر میزان یادگیری و یادداری ریاضی دانش آموزان دختر کم توان ذهنیپایه چهارم شهر اراک"، روانشناسی افراد استثنایی; 2(5):1-19.
سابقی، حکیمه(1390). "بررسی مقایسه ای تاثیر دو روش آموزش الکترونیک و سخنرانی بر دانش، نگرش و عملکرد گزارش نویسی پرستاران شاغل در بیمارستان های وابسته به دانشگاه علوم پزشکی کرمان"،مرکز آموزش بین الملل بم.
سعیدی نجات، شهین ، وفایی نجار، علی(1390)."تاثیر برنامه های آموزش از راه دور بر موفقیت تحصیلی دانشجویان"، آموزش در علوم پزشکی; 11(1 (پیاپی 30)):1-9.
سیاوش وهابی، یداله، تدریسی، سیدداوود، قیم، شهناز،عبادی، عباس، دانشمندی، محمد، ثقفی نیا، مسعود(1390)." مقایسه تاثیر آموزش تریاژ به روش سخنرانی و نرم افزار چند رسانه ای بر یادگیری پرستاران"،پرستاری مراقبت ویژه ; 4(1):7-12.
صفوی، سیدعلی اکبر، باوقار، مجید، غفاری، حسین(1386)." معیارهای تولید دروس الکترونیکی و استانداردها با توجه به جایگاه آنها در یادگیری الکترونیکی"، پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی; 13(1 (43)):27-52.
عاملی، سعیدرضا(1388)."متن مجازی"، تهران: پ‍ژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فراهانی، ابوالفضل(1380)."بررسی هزینه ها و مقایسه کیفیت آموزش تربیت بدنی در نظام آموزش از راه دور و حضوری"، حرکت; -(پیاپی 8):5-25.
فراهانی، ابوالفضل(1380). "خودآموزی و مطالعه مستقل و نقش آن در یادداری دانش آموختگان تربیت بدنی"، حرکت ; -(پیاپی10):5-18.
فراهانی، ابوالفضل(1380). "نقش خودآموزی و مطالعه مستقل در یادگیری درس های تربیت بدنی"، المپیک; 9(4-3 (پیاپی 20)):9-22.
فراهانی، ابوالفضل، فردانش، هاشم(1380)." مقایسه عملکرد تحصیلی دانشجویان تربیت بدنی نظام آموزش از راه دور و حضوری"، پژوهش و برنامهریزی در آموزش عالی ; 7 (3) :107-134.
کافیامامی, مجید. (1383). "فناوری های نو در حوزه نشر: کتاب الکترونیک، مروری برپیدایش، مزایا و معایب." پژوهش ونگارش کتب دانشگاهی9(1): 99-118.
کرمی گزافی، علیرضا، یونسی، جلیل، عزیزیان، علی (1388). "مقایسه میزان تاثیر آموزش آزمایشگاه شیمی به کمک نرم افزار آموزشی وروش سنتی در پیشرفت تحصیلی و نگرش دانش آموزان"، فناوری آموزش; 4(2):91-99.
کوشا،کیوان(1382)."کتابخانه دیجیتالی چیست؟" پاپیروس:6-1.
مصلی نژاد، لیلی، سبحانیان، سعید(1387)."بررسی تفکر انتقادی در دانشجویان آموزش مجازی و سنتی رشته کامپیوتر"، گام های توسعه در آموزش پزشکی; 5(2):128-134.
مقدسی، جواد، کاووسی، اسماعیل، علی زاده، نادی(1390). "مقایسه پیشرفت تحصیلی دانشجویان کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات نظام آموزش مجازی و سنتی در دانشگاه آزاد اسلامی"، پژوهش های مدیریت; 23(89):75-86.
مقدسی، جواد، نوروززاده، رضا(1388). "مقایسه سطح دانش، نگرش و مهارت دانشجویان سال آخر دوره کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطلاعات بهره مند از آموزش مجازی و سنتی در دانشگاه آزاد اسلامی"، مدیریت فرهنگی; 3(6):95-106.
نوحی، عصمت، خاندان، مریم، میرزازاده، علی(1390)."تاثیر آموزش الکترونیک بر دانش، نگرش و عملکرد خودمراقبتی بیماران دیابت نوع 2 در شهر کرمان"، پژوهش پرستاری; 6(22):73-80.
نیکنام، مهرداد(1381). "کتاب الکترونیک." تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی 12(1): 3-8.
وطن پرست، محبوبه(1390). "مقایسه تاثیر دو روش آموزش مجازی و سخنرانی بر میزان یادگیری شناختی درس پرستاری در اختلالات مایعات و الکترولیت ها و نگرش نسبت به آموزش مجازی، در دانشجویان کارشناسی پرستاری دانشکده پرستاری و مامایی رازی کرمان"، دانشگاه علوم پزشکی کرمان.
یعقوبی، جعفر(1385). "کتابهای الکترونیکی مفاهیم مزایا و شیوه تهیه." کتابداری و اطلاع رسانی(35): 90-96.

Hernon, P., R. Hopper, et al. (2007). "E-book Use by Students: Undergraduates in Economics, Literature, and Nursing." The Journal of Academic Librarianship33(1): 3-13.
Korat, O. (2010). "Reading electronic books as a support for vocabulary, story comprehension and word reading in kindergarten and first grade." Computers & Education55(1): 24-31.
Korat, O., I. Levin, et al. (2013). "E-book as facilitator of vocabulary acquisition: support of adults, dynamic dictionary and static dictionary." Reading and Writing: 1-17.
Krause, U.-M., R. Stark, et al. (2009). "The effects of cooperative learning and feedback on e-learning in statistics." Learning and Instruction19(2): 158-170.
Massey, S., L. Lee, et al. (2012). "The effects of synchronized distance education on anxiety, depression, and academic achievement in first year doctor of pharmacy students in an accelerated curriculum." Currents in Pharmacy Teaching and Learning.
Mohammadi, N., V. Ghorbani, et al. (2011). "Effects of e-learning on language learning." Procedia Computer Science3(0): 464-468.
Rello, L., G. Kanvinde, et al. (2012). "A Mobile Application for Displaying More Accessible eBooks for People with Dyslexia." Procedia Computer Science14(0): 226-233.
Rienties, B., N. Brouwer, et al. (2013). "The effects of online professional development on higher education teachers' beliefs and intentions towards learning facilitation and technology." Teaching and Teacher Education29(0): 122-131.
Salameh, B., N. A. Gomaa, et al. (2012). "Effect of An E-learning Program on The Quality of life of Patients With Coronary Heart Disease." Procedia – Social and Behavioral Sciences55(0): 284-293.
Segal-Drori, O., O. Korat, et al. (2013). What Can Better Support Low SES Children's Emergent Reading? Reading e-Books and Printed Books with and Without Adult Mediation. Technology as a Support for Literacy Achievements for Children at Risk, Springer: 59-71.
Shamir, A. (2009). "Processes and outcomes of joint activity with e‐books for promoting kindergarteners' emergent literacy." Educational Media International46(1): 81-96.
Shamir, A. and I. Shlafer (2011). "E-books effectiveness in promoting phonological awareness and concept about print: A comparison between children at risk for learning disabilities and typically developing kindergarteners." Computers & Education57(3): 1989-1997.
Shelburne, W. A. (2009). "E-book usage in an academic library: User attitudes and behaviors." Library Collections, Acquisitions, and Technical Services33(2-3): 59-72.
Smeets, D. J. H. and A. G. Bus (2012). "Interactive electronic storybooks for kindergartners to promote vocabulary growth." Journal of Experimental Child Psychology112(1): 36-55.
Wang, P.-Y. and H.-F. Wang (2013). The effects of e-book interactivity design on 4th graders' language learning. World Conference on Educational Multimedia, Hypermedia and Telecommunications.
Woody, W. D., D. B. Daniel, et al. (2010). "E-books or textbooks: Studentsprefer textbooks." Computers & Education55(3): 945-948.
Zahed-Babelan, A., E. Ghaderi, et al. (2011). "Attitudes of University Applicant's toward Distance Education." Procedia – Social and Behavioral Sciences30(0): 1926-1929.
Zucker, T. A., A. K. Moody, et al. (2009). "The effects of electronic books on pre-kindergarten-to-grade 5 students' literacy and language outcomes: A research synthesis." Journal of Educational Computing Research40(1): 47-87.

1Harand
2Mark S. Frankel
3Video text
4Giuseppe Vitiello
5Hybrid
6server
7Multilinguality
8Off line
9Hosts
10Gateway
11User – frirendly
12Optical – storage media
13Hall R. Varian
14Hypertext
—————

————————————————————

—————

————————————————————

113