مبانی نظری افت تحصیلی و تکرار پایه

 مبانی نظری و پیشینه افت تحصیلی و تکرار پایه

مقدمه
اسلام آیین الهی و مقدسی است که برای خانواده اهمیت قایل است. و آن را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی می شناسد. و بنای آن را بنایی محبوب می داند.
انسان و حیوان تفاوتهای زیادی دارند. از جمله اینکه حجم مغز انسان نسبت به جثه او از تمام حیوانات بیشتر است. در بحث خانواده و زناشویی، بارزترین تفاوت انسان و حیوان وجود خانواده و شبکه خویشاوندی است. انسان از کودکی می آموزد که دنیا را آن طور ببیند که خانواده می بیند. عمدتاً افراد خواسته های خود را کم و بیش با معیارهای خانواده می بینند.
نظام تربیتی شامل تمام شیوه هایی است که والدین با کمک یکدیگر و برای تربیت و نگهداری بچه ها در پیش می گیرند. لذا روابط بین والدین و کودک و نیز روابط خود فرزندان چگونگی جریان رشد فرزند را تامین می کند. (ثنایی، 1375)
امروزه از عمده ترین مشکلات نظام آموزشی هر کشور پدیده مردودی یا تکرار پایه است. که در برخی از کشورها میزان آن بسیار چشمگیر است. تکرار پایه موضوعی است که علاوه بر خسارات اقتصادی بر دولت و دانش آموزان مردودی و خانواده هایشان، تاثیر روان شناختی خاص بر مردودشوندگان می گذارد و به تبع آن علاوه بر اتلاف نیروی انسانی و استعدادهای بالقوه، خسارتهای مالی چشم گیری در سطح جامعه بر جای می گذارد.
با توجه به مهم بودن مسئله، تحقیقات فراوانی از سوی مجامع بین المللی، دولتها و موسسات آموزشی و غیره انجام می گیرد که نتایج بیشتر تحقیقات نشان می دهد که برخی از این علت ها با ویژگی های دانش آموزان و خانواده شان ارتباط دارند. برخی دیگر به آموزشگاه و آموزگار و شرایط یاددهی و یادگیری مربوط می شوند و برخی هم در زمینه سیاست اجرایی و نظام آموزشی هستند.
این یافته ها و نتایج تحقیقات برنامه ریزان و سیاست گذاران را بر آن می دارد تا در کشور خود به این موضوع پرداخته و روز به روز در کاهش این پدیده ناگوار فردی و اجتماعی گام بردارند.
عوامل ایجاد کننده افت تحصیلی و تکرار پایه
بیشتر صاحب نظران علوم تربیتی در یک جمع بندی کلی عوامل ایجاد کننده افت تحصیلی را به دو طبقه کلی یعنی عوامل داخلی یا درون سازمانی و عوامل خارجی یا بیرون سازمانی تقسیم می کنند. که علل داخلی ناظر بر آموزشگاه به (آموزگار، مواد درسی، برنامه درسی، شرایط یاددهی و یادگیری و …) اشاره می کند و علل خارجی به بیرون از آموزشگاه از قبیل خانواده و عوامل خانوادگی (درآمد والدین، شغل والدین، تحصیل والدین و …) محیط و اجتماع و عوامل فردی (هوش و میل و انگیزه، هیجان و عــواطف و ..) اشاره دارد.
روشهای تدریس یکی از عناصر جدایی ناپذیر فرایند آموزش و پرورش است که باید در بررسی و مطالعه افت کمی و کیفی تحصیلی مورد توجه قرار گیرد. تدریس را نباید وسیله ای برای انتقال دانش از ذهن معلم یا محتوای کتاب به ذهن دانش آموز تلقی کرد. بلکه مراد از تدریس، فراهم کردن شرایط مناسبی است که دانش آموز تحت آن شرایط به یادگیری بپردازد و روش آموختن اکتشاف و تفکر علمی را فرا گیرد. معلمان به جای انباشتن ذهن شاگردان از اطلاعات و دانش هایی که همواره در حال تغییر و تحولند باید به دانش آموزان چگونه آموختن را بیاموزند. (شریفی 1369)
هدف اساسی نظام آموزش و پرورش آن است که شرایط و امکانات لازم را برای یادگیری و رشد همه جانبه کودکان و دانش آموزان فراهم کند. نخستین شرط تحقق این هدف آن است که فضای آموزشی، کتابها، مواد درسی، برنامه و دیگر امکانات آموزشی با نیازهای دانش آموزان هماهنگ باشد.
افراد نه تنها از نظر ویژگیهای بدنی متفاوتند بلکه از نظر بسیاری از خصایص شخصیتی مانند هوش، استعدادهای مختلف، علایق، نگرش ها، توانائیها، احساسات، نحوه سازگاری با شرایط محیطی و … نیز با هم تفاوت دارند. (همان)
ازجمله علل و عوامل آموزشی می توان به:
1) تراکم برنامه های درسی
2) عدم برنامه ریزی تحصیلی مناسب
3) عدم وجود معلمان کافی و شایسته
4) عدم انطباق هدف و محتوی آموزشی با علایق دانش آموزان
5) نامناسب بودن روشهای آموزشی
6) ارزیابی های نادرست از عملکرد دانش آموزان
7) کمبود فضاهای آموزشی
8) حفظ طوطی وار مطالب جزیی و کم اهمیت
9) عدم ارتباط بین مطالب درسی و تجارب واقعی زندگی اشاره کرد. (لیامی، نجاریان، مکوندی 1373)
ازجمله علل و عوامل موثر دیگر در یادگیری و در افت تحصیلی می توان به عوامل فردی و مشکلات خانوادگی اشاره کرد. عوامل فردی را می توان به دو دسته "روانی" و فیزیولوژیکی تقسیم کرد. و ازجمله علل فردی که در افت تحصیلی موثر است، می توان به هوش، رابطه معلم و دانش آموز، میل و انگیزه دانش آموز و آشفتگی و مشکلات عاطفی و هیجانی و … اشاره کرد. مشکلات خانوادگی را می توان یکی از مهمترین علل افت تحصیلی دانست. عوامل عدیده ای در ارتباط با خانواده دانش آموزان می تواند موجب افت تحصیلی آنان شود که اهم آن به قرار زیر است:
1- روابط و نظام ارزشی: شاید بتوان گفت مهمترین عامل موثر در شکل گیری نگرش دانش آموز نسبت به تحصیل، خانواده است. اینکه والدین با دانش آموز و درس و تحصیل او چگونه برخورد می کنند و در الگوهای تربیتی خود برای چه نوع رفتارهایی ارزش قایل می شوند، یکی از اجزای اساسی در شکل گیری نگرش دانش آموز نسبت به تحصیل است. در بعضی از خانواده ها رسم بر این است که والدین به طور کلامی به کودک توصیه می کنند که درس بخواند، اما هیچ گاه عملاً رفتار درس خواندن کودک را تقویت نکرده، بر آن ارزش عملی قایل نمی شوند.
2- اشتغال کودکان: یکی از عوامل منفی خانوادگی که همواره منشاء انحراف توجه کودک از تحصیل می گردد، جابجایی وظایف والدین و فرزندان است. به این ترتیب که کودکان در سنی به کار و اشتغال می پردازند که معمولاً از آنها انتظار می رود در آن مقطع بیشتر به نقشهای مورد انتظار از جمله تحصیل بپردازند. عدم تامین نیازهای مالی و نیاز نیروی کار کودک از دلایل عمده اشتغال کودکان در سنین پایین است که در این زمینه صرف وقت، نیروی بسیار در اشتغال، باعث افت تحصیلی آنان می شود. مسئله اشتغال کودکان و نقش آن در افت تحصیلی، در خانواده های طبقه اجتماعی – اقتصادی پایین و بویژه محیطهای روستایی از اهمیت خاصی برخوردار است.
3- فقدان والد (یا والدین): عدم وجود هر یک از والدین به دلیل مختلف می تواند تاثیر ژرف و ناگواری به تحصیل کودکان داشته باشد و فقدان والد علاوه بر آثار منفی رفتاری و عاطفی کودکان حتی در صورتی که محیط اصلاح شده باشد و کودکان تنها مجبور به انجام برخی وظایف والدین باشند، ممکن است موجب افت تحصیلی گردد. در صورتی که کودک در اثر فقدان والدین (به دلیل مرگ و جدایی هر دو یا هر دلیل دیگری) ضربه روانی دیده باشد افسردگی، اضطراب، بی علاقگی و آشفتگیهای هیجانی به دنبال خواهد داشت که هر یک به نوبه خود می تواند عاملی برای افت تحصیلی دانش آموز باشد. این جنبه از تاثیر فقدان والدین یا والد بر افت تحصیلی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
4- بیسوادی والدین: والدین با سواد علاوه بر نقش کمک رسانی و آموزشی فرزندان خود، الگوی منسجمی از یک فرد باسواد نیز هستند. سواد والدین در تحصیل فرزندان نقش دو جانبه ای دارد. از یک سو برای آنها جنبه کمک آموزشی دارد و از سوی دیگر انگیزه ای برای درس خواندن آنها می شود. اما بی سوادی والدین نیز آسیب دوجانبه ای دارد. این قبیل والدین نه تنها از نظر تحصیلی کمکی به فرزندان خود نمی کنند، بلکه یک الگوی تقلیدی نامناسب نیز برای فرزندان خود هستند.
5- غفلت والدین نسبت به نیازهای کودک: بی توجهی نسبت به نیازهای کودکان در زمره مخرب ترین عوامل موثر در پرورش کودک بطور اعم و در تحصیل کودک بطور اخص است. عدم تامین نیازهای کودک، چه نیازهای اولیه مثل خوراک و پوشاک و چه نیازهای ثانویه مثل امنیت، تعلق و احترام ضربه شدیدی بر جسم و روح کودک وارد می کند. این ضربه می تواند زندگی کودک را شدیداً تحت تاثیر قرار دهد و موجب تضعیف عملکرد تحصیلی گردد. گاهی اوقات به دنبال رویدادها و اتفاقاتی که در خانواده به وقوع می پیوندد، نیازهای کودکان مورد غفلت قرار می گیرد و والدین از تامین آنها باز می مانند. از این رو کودکان این خانواده ها به یکباره کاهشی در عملکرد کلی خود و به خصوص عملکرد تحصیلی نشان می دهند.
6- فقر و محرومیت اقتصادی: یکی از مهمترین عوامل موثر در افت تحصیلی دانش آموزان، عدم تامین حداقل نیاز اقتصادی است. محرومیت اقتصادی خانواده از جهات مختلف بر افت تحصیلی کودکان و نوجوانان دانش آموز تاثیر می گذارد و رویهم رفته بیشترین درصد دانش آموزان ناموفق را کسانی تشکیل می دهند که مشاغل پدرانشان در سطح پایین اقتصادی و اجتماعی قرار دارد.
7- کمبود وسایل کمک آموزشی و رسانه های گروهی: امروزه نقش وسایل کمک آموزشی و رسانه های گروهی در آموزش و پرورش بسیار حائز اهمیت است و فقدان آن مانع پیشرفت تحصیلی کودک می گردد. از آنجا که شاخص های پیشرفت تحصیلی به موازات وسعت یافتن امکانات آموزشی و به تبع آن انتظارات اولیای مدرسه و نظام آموزشی، رشد پیدا کرده است، لازم است که توانایی یادگیری کودک نیز در کنار این امکانات همگام با سایر دانش آموزان بالاتر رود. در غیر این صورت کودکی که از امکانات کمک آموزشی و رسانه های گروهی بهره مند است از هر لحاظ به کودکی که فاقد این امکانات است پیشی می گیرد. و کودکی که از این وسایل بی بهره است، در زمره دانش آموزان دچار افت تحصیلی می گردد. هرچند میزان و کیفیت مطالعه وی تغییر نکرده باشد به عبارت دیگر بدون توجه به قابل دسترس بودن یا نبودن این امکانات، استانداردهای تحصیل بر حسب امکانات موجود یکسان است.
8- مهاجرت و انتقال: جابه جایی از محیطی آشنا به محیطی ناآشنا اغلب تعادل عاطفی و هیجانی کودک را برهم می زند. مهاجرت متضمن رها کردن برخی علایق، دوستیها، تعلقات و وابستگیهاست. اموری که در دست کشیدن از آنها بسیار فشارآور است و در صورتی که تدابیری جبرانی اندیشیده نشود، ممکن است، منبع آسیب های روانی و اجتماعی وسیعی گردد. مهاجرت مستلزم این است که کودک مدرسه ای را ترک و در مدرسه ای دیگر شروع به تحصیل نماید. علاوه بر این خود را با سرفصلهای زمان بندی شده درسی مدرسه و مکان جدید هماهنگ کند، لازم است کودک بسیاری از عادات خود را یکباره ترک کند و خیلی سریع مجموعه عادات دیگری برگزیند. این تحول یکباره حائز فشارهای روانی شدیدی است که تحمل آن گاهی اوقات حتی برای یک بزرگسال مشکل است در جریان جنگ تحمیلی و مهاجرت مردم استانهای جنگ زده به سایر نقاط کشور این مسئله بخوبی قابل مشاهده و پیگیری بود و تاثیرات مهم آن بر وضعیت دانش آموزان مهاجر آشکار بوده و هست.
9- عوامل منطقه ای و محلی: در مناطق خاص از کشور ممکن است مشکلات منطقه ای وجود داشته باشد که در افت تحصیلی اثر بگذارد و ازجمله این عوامل منطقه ای که در روند تحصیل دانش آموزان تاثیر بسیار زیاد به جا می گذارد، مسئله تفاوت زبان محلی با زبان جامعه است. دو زبانه بودن1 یکی از عوامل بسیار مهم در افت تحصیلی کودکان است که بی شک معلمان ورزیده و آگاه بیش از هر فرد دیگر با آن آشنایی دارند. (لیامی و دیگران 1373)

تحقیقات جهانی انجام شده در این زمینه
در گزارشی که توسط یونسکو منتشر شده است، تکرار پایه در همه سطح های آموزشی رخ می دهد. بیشترین بررسی ها به سطح ابتدایی پرداخته اند، زیرا نسبت تکرارکنندگان در آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا بیش از یک پنجم جمعیت دانش آموزی است.2
میزان تکرار پایه گزارش شده در آسیا و امریکای لاتین کمتر است. در آمریکای مرکزی و آسیای جنوبی، همانند کشورهای آفریقایی، جنسیت رابطه یکدستی با تکرار پایه ندارد. هرچند که احتمال ترک تحصیل دختران به طور معمول و به ویژه در پایه های نخستین بیشتر است. (همان مجله)
در گزارشی که یونسکو (1991) اعلام کرده در میان منطقه های گوناگون، کشورهای آفریقایی بیشترین میزان تکرار پایه گزارش شده در دو سطح دبستانی و دبیرستانی را دارند. میزان گزارش شده برای کشورهای آفریقایی بیشترین میزان تکرار پایه گزارش شده در دو سطح دبستانی و دبیرستانی را دارند. میزان گزارش شده برای کشورهای آفریقایی در سطح دبستانی بیش از کشورهای شرق آسیا و خاورمیانه و نزدیک به میزان برآورد شده برای فقیرترین کشورهای آمریکای لاتین است.
در پژوهشی که هوسن (1967) در انجمن بین المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی در درس ریاضیات انجام داد، یک رابطه مثبت بین پیشرفت تحصیلی با وضعیت اقتصادی – اجتماعی خانواده دیده شد.1 (رئیس دانا)
در پژوهشی دیگر از عوامل متعدد و ممکن تعیین کننده وضعیت اقتصادی اجتماعی خانواده، ساده ترین آن یعنی شغل پدر به عنوان شاخص اصلی تعیین کننده وضعیت اجتماعی – اقتصادی به علاوه تعداد سالهای تحصیل پدر و مادر به عنوان شاخصهای دیگر در کنار شاخص اصلی تعیین گردید. در دو مطالعه درس علوم در سالهای 1971-1970 و 1984-1983 در گروه سنی 14 سال نشان داد که به استثنای کشور تایلند ضرایب همبستگی میان پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در درس علوم و وضعیت شغلی پدر آنها از یک سو و میزان تحصیلات پدر و مادر، به طور مجزا از سوی دیگر، همه مثبت و معنادار است2. (کیوز 1992)
در پژوهشی دیگر که میانه ضرایب همبستگی محاسبه شده بین شاخصهای تعیین کننده وضعیت اقتصادی اجتماعی خانواده و پیشرفت تحصیلی در سه درس علوم، ادبیات و درس خواندن ارائه شده است.
شاخصهای تعیین کننده وضعیت اقتصادی اجتماعی، شغل پدر و میزان تحصیلات پدر و مادر بوده است. مقادیر ضرایب بدست آمده در درس خواندن بزرگتر از ضرایب مربوط به درس علوم و ادبیات بوده است. به عبارت دیگر ارتباط میان پیشرفت تحصیلی با وضعیت اقتصادی اجتماعی خانواده در درس خواندن قوی تر از دو درس دیگر بوده است. بعلاوه میزان همبستگی پیشرفت تحصیلی در کلیه موارد، با شغل پدر قوی تر از همبستگی با تحصیلات پدر و مادر بوده است1. (ثورندایک 1973)

وضعیت مطالعات در ایران
تحقیقی که در سال 1365 برای برآورد خسارتهای اقتصادی ناشی از شکست تحصیلی در جامعه ایران انجام گرفت نشان داده شد که خسارتها در سه گروه یعنی هزینه های تحمیل شده به دولت، هزینه های تحمیل شده بر خانواده ها و خسارتهای وارده به دانش آموز شکست خورده طبقه بندی می شود. تعداد دانش آموزان مردود در سال تحصیلی 66-65 معادل 494/214/2 نفر بوده که نتایج محاسبات نشان می دهد خسارت اقتصادی ناشی از شکست تحصیلی در آن سال برای دولت و خانواده های دانش آموزان مردود چیزی معادل 9/6 میلیارد ریال بوده است که این رقم معادل 26/1 برابر 489 میلیارد ریالی است که درسال 65 صرف اداره موسسات آموزش کشور شده است2 (نفیسی، 1365)
در تحقیقی که در فاصله سالهای 1365 تا 1371 انجام گرفت نشان داده شد که نرخ تکرار پایه به تدریج طی این دوره کاهش یافته و از 5/20 درصد در سال 1365 به 2/15 درصد در سال 1371 کاهش یافته است و میزان کاهش در سال 1371 نسبت به سال 1369 بیش از دو برابر کاهش مشاهده شده، در فاصله سالهای 65 تا 69 است. این کاهش بر خلاف روند گذشته که در هر دو سال بر تعداد مردودان بین 240 تا 300 هزار نفر اضافه می شد در سال 1371 از تعداد مردودان حدود 260 هزار نفر نسبت به سال 1369 کاسته شده است. برای نشان دادن اهمیت این پدیده یادآوری می شود که اگر قرار بود در سال 1371 به نسبت 1369 تکرار پایه اتفاق می افتاد. تعداد مردودان به 02/3 میلیون نفر یعنی 584 هزار نفر بیش از تعداد مشاهده شده میزان این افزایش خسارت بالغ بر 371 میلیارد ریال می شود1. (نفیسی 1371)
عیاری (1375) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافته است که دانش آموزان مردود بیشتر از خانواده هایی هستند که پدرانشان از تحصیلات کمتری برخوردارند و یا بی سوادند.
دانش پژوه (1373) در پژوهش خود نشان داد که بین تحصیلات والدین و پیشرفت تحصیلی فرزندان آنان رابطه مستقیم معنی داری وجود دارد، در دوره دبیرستان میزان این همبستگی کمتر از دوره راهنمایی است.
سلیمانیان (1375) نشان داد بین پیشرفت تحصیلی و ساخت و ارتباط متقابل اعضای خانواده، شغل پدر و مادر، تحصیلات پدر و مادر رابطه معنی دار وجود دارد.
کاویانی (1374) نشان داد تحصیلات پدر و مادر در انتخاب نظام ارزشی نوجوانان تاثیر دارد.
سمواتیان (1373) نشان داد بین فشارهای روانی حاصل از وضعیت اقتصادی خانواده، وضعیت عاطفی خانواده، و روابط والدین با یکدیگر با افت تحصیلی دانش آموزان رابطه وجود دارد.
دانش پژوه (1373) در پژوهش خود نشان داد در مورد عوامل موثر در پیشرفت دانش آموزان ممتاز کشور، به اعتقاد آزمودنیها بین دانش آموزان و پدر و مادرانشان رابطه کاملاً دوستانه ای وجود دارد.
لاجوردی (1367) در پژوهشی به این نتایج دست یافت که:
1- اثر طلاق در سنین پایین (12-8 سال) بیشتر است تا سنین بالاتر
2- طلاق برروی وضع تحصیلی (ترک تحصیل و مردود شدن) کودکان اثر مستقیم دارد.
3- تاثیر سوء برروی روابط اجتماعی فرزند (از جهت محیط مدرسه، ارتباط با مسئولین مدرسه، ارتباط با دوستان)

منابع
1- امین فر، مرتضی. (1365). علل و عوامل افت تحصیلی و چگونگی آن. فصلنامه تعلیم و تربیت. شماره 7 و 8
2- آیزمن، تاماس اون یونسکو (1997). راهبردهایی برای کاهش تکرار پایه، ترجمه محمدی، منصورعلی، پژوهشگر تعلیم و تربیت
3- ثنایی، باقر. (1375). ازدواج و پرتگاههای آن. مجله پژوهشهای تربیتی. شماره 4
4- دانش پژوه، زهرا. (1373). ویژگی دانش آموزان ممتاز و عوامل موثر در پیشرفت تحصیلی آنان در مناطق نوزده گانه تهران، پژوهشنامه آموزشی شماره 18. فصلنامه خبری آموزش و پرورش

1 – Bilingual
2 – مجله راهبردهایی برای کاهش تکرار پایه – ایزمن، تاماس اون – یونسکو (1997) ترجمه دکتر منصور علی محمدی
1- کیوز، جان پی (1998)، دنیای یادگیری در مدرسه ص 49. ترجمه لقاء رئیس دانا، فرخ
2-همان مجله
1-همان مجله
2-فصل نامه تعلیم و تربیت سال 5، شماره 2- تابستان 1368
1-فصل نامه تعلیم و تربیت سال 8، شماره 3
—————

————————————————————

—————

————————————————————