فلز کاری
بر اساس اسناد و مدارک و نمونه های قریمی به جای مانده از محصولات فلزی روزگاران پیشین فلزکاری در ایران از سابقه طولانی برخوردار است وبرخی از صاحبنظران این سابقه را تا حدود ٥ هزار سال ق . م می دانند . ذیلاً به توضیح انواع مهم محصولات فلزی ایران می پردازیم.
١- مینا کاری
اگر چه از هنر میناکاری ایران قبل از قرن دهم هجری قمری (دوره صفویه ) نمونه های قابل ملاحظه ای از لحاظ تعداد بر جای نمانده است اما آنچه که از بررسی معدود آثار باقی مانده و نظرات محققین مستفاد می شود آن است که سابقه ی میناکاری در ایران به هزاره دوم قبل از میلاد می رسد و این هنر از ایران آغاز و به سایر نقاط جهان راه یافته است.
" پروفسور آرثراپهام پوپ " در کتاب " سیری در هنر ایران " درباره میناکاری چنین اظهار عقیده کرده است : " مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است با رنگهای پخته و درخشان که سابقه آن به ١٥٠٠سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز درطول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد مشاهده می شود ."
هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه های قدیمی آن را از عهد صفویه " شاردن " جهانگرد فرانسوی متذکر شده است که قطعه مینایی از کارهای اصفهان بوده ، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز وزرد وقرمز .
"دکتر عیسی بهنام " در کتاب " صنایع دستی ایران " ذکر کرده است :
"قدیمی ترین نمونه هایی که از هنر مینا کاری در موزه های دنیا وجود دارد به دست ایرانیان ساخته شده و از لحاظ فنی میناهایی که به نام " بیزانسی " مشهورند از میناهای ایرانی اقتباس شده است.
اصول هنر میناکاری که آن را " مینیاتور بر روی آتش " نیز نام نهاه اند و شامل فعل و انفعالات پیچیده است ، بر پایه تزئین فلزات به ویژه فلزهای قیمتی نظیر طلا و نقره وهمچنین فلز مس با رنگهای مینایی قرار دارد. این رنگهای مینایی عبارت است از اکسیدهای فلزی که بامواد شیشه ای مخلوط می شود و پس از قرار دادن بر روی فلز در کوره پخته می شود.
میناکاری را ضمنا می توان یک " هنر آزمایشگاهی " نیز دانست زیرا برای دسترسی به این پدیده ی هنری ضرورت دارد تا فعل و انفعالات شیمیایی خاص با دقت تمام و با مهار آتش و حرارت صورت پذیرد و در این جاست که نقش هنرمند میناکار که می بایست در تمامی مراحل تولید این محصول حضوری موثر و دقت وتوجهی خاص داشته باشد مشخص می شود.
میناکاری می تواند به شیوه های گوناگون انجام پذیرد ولی دو روش آن متداولتر از دیگر روشها بوده که عبارتند از :
الف- مینای خانه بندی
ب – مینای نقاشی
الف- مینای خانه بندی :
در مینای خانه بندی نقش اصلی را به وسیله سیمهای نازک فلزی روی ورقه سطح فلز پدید می آورند و پس از آن که این سیم ها با رنگ مینایی و یا به وسیله لحیم کاری ثابت شد بخشهای باقی مانده را با رنگهای گوناگون مینایی پر می کنند و هنگامی این این عمل به اتمام رسید مینا را درکوره مخصوص می پزند. برای احتراز از سیاه شدن سیمها فلزی لازم است که پیش از حرارت دادن مینا روی آن را با یک مینای بی رنگ شیشه ای بپوشانند و سپس آن را بپزند.
اگر چه اکثر میناهای باستانی به این شیوه ساخته شده ولی امروزه نوع دیگر میناکاری یعنی مینای نقاشی متداول است. گفتنی است که این روش در حال حاضر در کشورهای چین و هند بسیار متداول است.
ب – مینای نقاشی :
در این روش ، زمینه ی ورقه مس را از مینای سفید غلیظ می پوشانند و پس از آنکه آن را در کوره پختند روی ِآن را با رنگهای مینایی نقاشی می کنند .نقاشی کردن با رنگهای مینایی به دو شیوه انجام می گیرد :
طریقه ی اول آن است که رنگها را که به صورت گرد بسیار نرمی است با آب و کمی گلیسیرین مخلوط میکنند آن را روی صفحه شیشه ای یاعقیق به وسیله کاردکهای مخصوص حل می کنند آنگاه مانند نقاشی معمولی آب و رنگ، نقش دلخواه را با این رنگ تصویر می کنند.
طریقه ی دوم به این صورت است که به جای آمیختن رنگهای مینایی با آب و گلیسیرین آن را با عصاره جوهر کاج یا جوهر " اسطوخودوس " می آمیزند به شیوه ی نقاشی رنگ وروغن عمل می کنند. در هر دو طریقه و بخصوص در طریقه ی اخیر الذکر لازم است که صفحه ی مینایی را پیش از قرار دادن در کوره ی مینا به ملایمت روی چراغ الکلی حرارت دهند تا جوهر های محتوی آن سوخته و زایل شود. مسلم است که این کار به دقت زیادی نیاز دارد زیرا اگر حرارت بیشتر از اندازه لازم شود جوهرهای محتوی رنگ مینا یکباره جوش می کنند و صفحه مینایی حالتی آبله گون پیدامی کند. پس از طی این مراحل معمولاً روی شیء میناکاری شده را به وسیله مینای بسیار شفاف و ظریفی لعاب می دهند مجدداً انرا در کوره می پزند.
به طور کلی مراحل تولید یک محصول مینا را به شرح زیر می توان خلاصه کرد :
١ – تهیه زیر ساخت ( که به طور معمول از مس است )
٢ – لعابکاری اول با رنگهای مینایی – درجه حرارت در این مرحله می بایست حدود ٧٥٠درجه سانتیگراد باشد.
٣ – لعابکاری دوم با رنگهای مینایی – در این مرحله نیز درجه حرارت حدود
درجه سانتیگراد خواهد بود.
٤ – لعابکاری سوم با رنگهای مینایی – درجه حرارت در این مرحله نیز همانند مراحل قبلی حدود ٧٥٠ درجه سانتیگراد است.
٥ – زیر رنگ و پیاده کردن طرح.
٦ – رنگ آمیزی
٧ – قلم گیری و پرداز – درجه حرارت در این مرحله٥٠٠ درجه سانتیگراد است
٨ – طلا کاری -درجه حرارت در این مرحله حدود 200 درجه سانتیگراد است.
میناکاری در طول دوران پر پیشینه اش فراز وفرودهای متعددی داشته است ولی در حال حاضر در اصفهان و تهران اقدام به ساخت ظروف و اشیاء مینایی می شود.
امروزه برای زیر ساخت محصول فقط از مس استفاده می شود و در اصفهان ( مهم ترین مرکز مینا کاری ایران )میناهای فوق العاده زیبایی ( البته به شیوه ی نقاشی ) تولید و عرضه می شود. در حال حاضر زیر ساخت مینا در کارگاههای مسگری تهیه می شود ومیناکاران بدنه های آماده را دریافت و بر روی آن میناکاری می کنند مس مورد مصرف برای ساخت اسکلت مینا می بایست خالص و ناب و از انواع کاملاً مرغوب باشد زیرا اگر مس خالص نباشد و حتی به میزان خیلی ناچیز در آن سرب یا برنج موجود باشد ، در موقع لعاب کاری اثرات نامطلوبی به جای می گذارد که نهایتاً از کیفیت میناکاری می کاهد.
مواد اولیه ی مصرفی در میناکاری را مس ( برای زیر ساخت مینا ) رنگ و انواع لعاب های مینایی و آب طلا تشکیل می دهد و ابزار کار نیز شامل کوره ، گیره ، انبر دست ، موتو ر مولد باد، دستگاه پرس ، سندان و قلم مو است.
احیاء و رونق مجدد میناکاری در شهر اصفهان از حدود ٦٥ سال قبل آغاز شده است و در این راه استادان و هنرمندانی چون استاد شکرالله صنیع زاده و بعدها استادانی همچون رائض ، فقیهی و غفاریان و فیض الهی تلاش های بسیار داشته اند.
در حال حاضر بیشتراشیایی که میناکاران به بازار عرضه می کنند شامل گوشواره ، سینه ریز ، گلوبند ، انگشتری ، گلدان ، کاسه و بشقاب ، سرویس چایخوری ، قندیل ،لاله ، شمعدان ، قدح ، جعبه های خاتم کاری و میناکاری ، سرویس شربت خوری ، قاب عکس با اندازه های مختلف .، زیر سیگاری، پیپ ، آلبوم عکس ، گلابپاش ، تابلوهای بزرگ و کوچک میناکاری که با هنرهای دیگر مانند طلا کاری ، خاتم کاری و نگارگری ترکیب می شود و… است. افزون بر آن بر روی درها و چهل چراغهای اماکن متبرکه نیز میناکاری می شود.
٢- ملیله کاری
به روایت اکثر محققان ، قدیمی ترین آثار ملیله ایران تعلق به سالهای ٣٣٠ تا ٥٥٠ ق . م دارد.چرا که طی سالهای یاد شده به سبب رواج استفاده از ظرف گران قیمت از سوی طبقات ثروتمند ، صنعتگران فلزکار ، به ویژه زرگران و نقره کاران تمامی توجه خود را به زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و کوشیدند تا به فرآورده های مصرفی حالتی زینتی نیز بدهند و با آن که بر اثر تاراج اسکندر و سپاهیان او ، از ظروف و اشیاء فلزی گران قیمت آن دوره که غنایمی کم وزن و پربها بودند اثرچندانی باقی نمانده است ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثرکاوش های باستان شناسی به طور تصادفی از دل خاک بیرون آمده ، نظیر گنجینه جیحون همدان و گنجینه شوش نشانه وجود ملیله کاری و حتی موید مهارت و استادی صنعتگران ملیله کار در ایران قبل از میلاد است.
طی سالهای٢٢٤ تا ٣٣٠ق . م ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج قابل ملاحظه ای داشته و آثار به دست آمده در " دورااورپوس " گواه آن است که تولید فرآورده هایی از مفتول نقره طی سنوات یاد شده در ایران رایج بوده است.
" پروفسور آرثر اپهام پوپ " در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام ، به مقداری ملیله که از منطقه " ری " به دست آمده و به قرن دوازدهم میلادی تعلق دارد ، اشاره کرده است.
متاسفانه از آن جاکه بیشتر اشیاء ملیله ایرانی، اعم از طلا نقره به دلیل استفاده مجدد از فلزش ذوب شده ، نمونه زیادی هم اینک در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان، گیره استکان ، سینی در اندازههای مختلف ، گوشواره ، سینه ریز و… باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی وقسمتی دیگر در مجموعه های خصوصی یا نز د خانواده ها نگهداری می شود.
در سالهای نزدیک به جنگ جهانی دوم نیز گروهی از هنرمندان ملیله کار از زنجان و اصفهان به تهران آمدند و به ساخت زیور آلاتی از طلا و با بهره گیری از اسلوب فنی ملیله کاری پرداختند که حاصل کارشان، مخصوصاً گوی های کوچک زینتی که تولید می کردند یکی از برجسته ترین فرآورده های بازار زرگران بود.
درحال حاضر نیز ملیله کاری صرفنظر از تهران که صنعتگران ملیله کار آن بیشتر در امر ساخت جواهرات فعالیت می کنند ، در شهرهای زنجان و اصفهان و تبریز رواج دارد . ضمن آنکه محصولات تولیدی صنعتگران ملیله کار اصفهانی بیشتر از فراورده های تزئینی نظیرگل سینه ، گوشواره ، گردنبند و… تشکیل می شود. در حالی که ملیله کاران زنجانی وسایلی نظیر سینی ، قنددان ، گیره استکان شکلات خوری و…. که در مجموع فراورده های مصرفی تر را شامل می شود تولید میکنند. تولید و آثار ملیله تبریز نیز کم و بیش همین وضعیت را داراست.
عمده تدرین ماده ای اولیه مورد مصرف ملیله کاران را نقره تشکیل می دهد که به وسیله ذوب کردن سکه های نقره یا قراضه ظروف نقره ای تامین می شود. ذکر این نکته ضروری است که در حال حاضر استفاده از طلا در ساخت محصولات ملیله چندان معمول نبوده و ندرتاً ممکن است با استفاده از این فلز محصولاتی آن هم بر اساس سفارش تولید شود.
نقره مصرفی در ملیله کاری دارای عیار ١٠٠ است ولی برای ساختن دسته یا پایه ی ظروف که می بایست دارای استحکام بیشتری باشد معمولاً نقره با عیار پائین تر مصرف می شود و برای این منظور صنعتگران از نفره ٨٤ تا ٦٠ ( به نسبت مقامتی که مورد نظرشان است ) استفاده می کنند و از مواد دیگری مانند موم طبیعی ، تیزاب ، جوهرگوگرد ( اسدرسولفوریک ) و زاج سفید نیز به عنوان مواد مصرفی بهره می گیرند.
ابزار کارملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری و عبارت است از :
١ – کوره با دم برقی :
از این دستگاه که دارای اشکال متفاوتی است و به طور عمده از یک محفظه به نام آتشخون و یک دودکش تشکیل شده برای ایجاد حرارت جهت ذوب نقره استفاده می شود.
٢ -بوته:
ظرفی است ازماده ای نسوز ودارای نقطه ی ذوب بالا که برای فعل و انفعالات شیمیایی در دمای زیاد مورد استفاده قرار می گیرد و در ملیله کاری معمولاً حهت ذب نقره از آن استفاده می شود این بوته از جنس گرافیت ساخته شده است و شبیه بوته های زرگری است و معممولاً در هر کارگاه به نسبت حجم کاری که دارد از چند بوته به اندازه های مختلف استفاده می شود.
٣ -ریچه :
قالبی فلزی است که نقره ، بعد از ذوب شدن به داخل آن ریخته می شود تا به صورت شمش هایی ملیله ای شکل درآید. این قالب به فرم مکعب مستطیل بوده ، دارای ٢٥ تا ٣٠ سانتیمتر درازا و دو شیار طولی به قطر حدود ٥میلیمتر است.
٤ -دستگاه نورد:
این وسیله که " دستگه ملیله کشی " نیز نامیده می شود دارای غلتکهایی است که توسط آنها شمش نقره به مفتول تبدیل می شود.
٥ -انبر آتش کاری :
این انبر دارای دسته ای بلند است و در موقع عملیات مربوط به آتش کاری و لحیم کاری مورد استفاده قرار میگیرد و اندازه های مختلفی دارد.
٦ -انبر دست :
این وسیله شبیه انبردستهای معمولی است و بیشتر به عنوان سیم چین از آن استفاده می شود.
٧ -دم باریک :
این وسیله که شبیه انبردست و دارای زبانه های بلندتر و باریک است برای نگهداشتن مفتول های ملیله مورد استفاده قرار می گیرد.
٨ – کمان اره :
اره کلافی که دارای شکلی به صورت لـــــــــــــــا و شبیه کمان اره های آهن بری است ، در یک سمت دارای دسته و میخ نگهدارنده و در سمت دیگر دارای پیچ سفت کننده و نگهدارنده تیغ اره است.
٩ -قیچی :
قیچی مورد استفاده در ملیله کاری شبیه قیچی های حلبی سازی است با این تفاوت که از نظر اندازه کوچک تر است و از آن معمولاً برای قطع مفتول های نقره استفاده میشود.
١٠ -سندان :
این سندان که شبیه سندان های مورد استفاده صنعتگران چاقو ساز است از قطعه ی فلز ی مقاوم ساخته شده و از آن برای تبدیل مفتول های میله ای شک به مفتول هایی با مقطع مربع استفاده می شود.
١١ -انواع چکش در اندازه های مختلف :
١٢ -فرچه یا برس سیمی:
١٣ -حدیده :
صفحه است فلزی که بر روی آن سوراخ های متعددی با قطرهای مختلف تعبیه شده و برای تهیه ی مفتول های نقره از آن استفاده می شود.
این صفحه بر روی پایه ای فلزی سوار و مفتول ملیله به نسبت قطری که باید داشته باشد از میان یکی از سوراخ هایش عبور داده می شود.
مقدمات ساخت ملیله : برای تهیه ی ملیله ، ابتدا نقره با عیار مورد نظر انتخاب و به وسیله ی بوته در کوره قرار گرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریچه ریخته می شود. بعد از سرد شدن ملیله ای نقره ای به طول تقریبی ٢٥ تا٣٠ سانتیمتر و به قطری حدود ٥ میلیمتر به دست می آید در مرحله بعد ، مفتول نقره ای را بر روی سندان گذاشته و به کمک چکش آن را تبدیل به میله ای چهار پهلو کرده و مجدداً آن را به وسیله چراغ کوره ای یا شعله ی گاز حرارت می دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا کند. سپس آن را در دستگاه نورد قرار داده و به صورت مفتول های باریکی در می آوردند.
در بالای دستگاه نورد ، چرخ دنده هایی قرار دارد که به وسیله ی آن می توان دستگاه را تنظیم و مفتول هایی با قطرهای مختلف به دست آورد. مفتول های باریک مجدداً در کوره حرارت داده شده و درون موم گذاشته می شود تا کاملاً موم اندود و آماده ی حدیده کردن شود.
برای حدیده کردن ، ابتدا مفتول نقره را از بزرگترین سوراخ حدیده عبور می دهند سپس آن را از سوراخ های کوچکتری می گذرانند و بالاخره در پایان کار مفتول را از کوچک ترین سوراخ حدیده عبور می دهند تا مفتول بسیار نازک و ظریفی از نقره با قطر یکنواخت به دست آید ، آنگاه دو رشته از این مفتول نازک را به صورت دولا می تابند و مفتول دو لا تاب را از میان قسمت مسطح غلتک دستگاه نورد عبور می دهند و در نتبیجه از دستگاه نورد نوار باریکی به قطر تقریبی یک تا ٥/١میلیمتر خارج می شود که شکل نواری باریک با لبه ای مضر س دارد که به آن " ملیله " گفته می شود.
مراحل ساخت ملیله :
بعد از آماده شدن نوار ملیله نوبت به ساخت اشیاء ملیله ای می رسد. در این مرحله ابتدا صفحه ی فلزی مستطیل شکلی که معمولاً از جنس مس و دارای ابعاد و اندازه های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم اندود می کنند ، به طوری که لایه ای به ضخامت ٣ تا ٤میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی راکه به شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار داده و نواری نقره ای را که دارای پهنای بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. سپس به وسیله ی دیواره های بعدی طرح کلی را تقسیم کرده ومیانه ی سطوح را با نقشهای ملیله که قبلاًبه وسیله دست و انبری ظریف با نوار ملیله ساخه شده پر می کنند و در آخرین مرحله به وسیله ی مفتول های فولادی بسیار ظریف نقوش را به یکدیگر می بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و سپس به وسیله ی ذو ب کردن موم ، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه مسین جدا می کنند. این اسکلت بر روی سطح همواری قرار گرفته ومقداری گرده لحیم که مخلوطی از براکس و براده نقره است روی آن ریخته وشعله گاز بر روی آن حرکت داده می شود.
بر اثر این کار ، گرده لحیم ذوب شده و اتصالات نقشهای کوچک با یکدیگر و همچنین دیواره نقش را باعث می شود.
پس از آن که عمل آتش کاری انجام و کلیه ی قطعات به وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل شد، سیم های فولادی را بریده و جدامی سازند و محصول را که تقریباً کار ساختش به پایان رسیده در تشتی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار می دهند و یا در داخل ظرف محتوی زاغاب ( محلول زاج سفید و آب ) می جوشانند تا اضافات و لکه های روی نقره از بین برود. در پایان به کمک برس سیمی ظریقی ِ، ملیله ساخته شده را پاک کرده و ناهمواریهای احتمالی آن را به وسیله سوها نهای ظریف و سمباده از بین برده آنرا پرداخت می کنند.
تنوع دیگری از ملیله ، محصولاتی است که به وسیله هم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ای ساخته می شود و شیوه ی تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه های مورد نظر تهیه و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره ، استکان و لیوان ، قنددان ، گلابپاش ، سینی ، قاب عکس ، گل سینه ، قاشق چایخوری و… می سازند و به وسیله ی نقره ای باعیار پائین تر دسته و پایه آن را ساخته و بر روی کار سوار می کنند.
نقوش رایج در ملیله سازی :
نقوش رایج در ملیله سازی همانند سایر نقوش صنایع دستی اکثراً ذهنی و ملهم از طرحهای قدیمی و سنتی است و معروف ترین و رایج ترین آن در زنجان ( یکی ازمهم ترین مراکز ملیله کاری ) عبارتند از : ماشین مله سی یا ماشین ملیله که این نقش معمولاً پس از دیواره چیده می شود و مشخص تر از بقیه قست هاست و به صورت حاشیه کار است.
سایه ملیله – واو ملیله که این نقش شبیه " واو " فارسی است.
ارمنی مله جقه – که این نقش در سایر رشته های صنایع دستی و از جمله قلکار سازی و ترمه بافی " بوته جقه " نامیده می شود.
برگ فرنگ – ریزه جقه – غنچه – سه چشمه و چهار چشمه که هر یک دارای ویژ گی خاص است.
٣- طلا کوبی روی فولاد :
طلا کوبی یکی از شیوه های تزئین اشیاء و آثار فولادی است که امروزه در شهر اصفهان رواج دارد. از فولاد علاوه بر افزارهای معمولی ، علم نیز ساخته می شود که می دانیم آن را پیشاپیش صف عزاداران به ویژه در مراسم سوگواری سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع ) حرکت می دهند ، علم علاوه بر تیغه های فولادی معمولاً دارای پیکره هایی از برخی پرندگان ، حیوانات دیگر ونیز گلدان ، قوطی و شمعدان است که تمامی آنها به میله ای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است و بر روی تیغه های علم به ویژه تیغه ی وسط که از سایر تیغه ها بلندتر است اسماء مبارکه طلا کوب می شود.
درحال حاضر طلا کوبی بر روی مجسمه های پرندگان و حیوانات نظیر طاووس ، کبوتر ، آهو ، شیرو … ( که درواقع به تقلید از پیکره هایی که به انواع علم سوگواری متصل است ، ساخته و پرداخته می شود ) نیز صورت می گیرد.
برای انجام کار طلا کوبی، جاهایی که می خواهند طلا کوبی کنند را مشخص کرده و آنرا با کارد مخصوص طلاکوبی ، که کوتاه و تیز است ، زبر می کنند ، سپس مفتول طلایی ( و یا درمواردی نقره ای ) بسیار نازکی را روی سطح زبر جامی می دهند ،آنگاه با چکش طلا کوبی سطح زبر را می کوبند و سرانجام با مصقول ،آنرا جلا می دهند و هرگونه ناهمواریش را ازمیان می برند. پس از طی این مراحل محصول آماده ی ارائه به متقاضیان است.
ب- فیروزه کوبی :
ب- ١- قبل از هرچیز صنعتگر فیروزه کوب ، خرده سنگهای فیروزه غیر قابل استفاده در کارگاههای فیروزه تراشی را از کارگاههای فیروزه تراشی مشهد و یا معادن فیروزه نیشابور خریداری میکند. از آن جاکه این خرده سنگها بامقادیری خاک وخرده سنگهای معمولی همراه است نخست آنها را از ضایعات دیگر جدا وتمیز می کنند. سپس خرده سنگهای فیروزه رابر حسب اندازه از یکدیگر تفکیک و به اصطلاح دانه بندی میکنند تا درساخت هر محصول فیرزه کوب از قطعه فیروزه ای متناسب تر با سطح کار فیروزه کوبی استفاده شود.
ب -٢- شی ء مورد نظر راگرم کرده ( در حدور ٣٠درجه سانتیگراد ) و ضمن حرارت دادن روی قسمتهایی که باید فیروزه کوبی شود " لاک " پودر شده ( لاک گردویی ) می پاشند به قسمی که پود رلاک تقریباًً ذوب شده و سطح قسمت مربوط را بپوشاند. درحالی که هنوز لاک بر سطح شیء نرم ومذاب بوده وحالت چسبندگی دارد مقداری از خرده سنگهای فیروزه را که برحسب اندازه لازم از قبل آماده شده روی کار قرار می دهند. سنگها باید طوری در کنار هم قرار گیرد که حتی الامکان فاصله ای بین آنها باقی نماند. به منطور پر کردن فواصل احتمالی بین سنگهای فیروزه ، حرارت را کمی ( حدود ٤٠درجه سانتیگراد ) افزایش می دهند و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگها می پاشند تا زمانیکه لایه لاکی به صورت مذاب در آمده و سپس با افرودن سنگهای ریزتر سعی می کنند تا سنگها کاملاً درکار جا گرفته و به اصطلاح بر آن بنشینند. این عمل را معمولاً باکمک دست انجام می دهند ،به این ترتیب که با دست بر سطح فیروزه ها فشار می َآورند تا به خوبی به سطح کار بچسبد و پس از سرد شدن شی ء قسمتهایی که از لاک به صورت سخت و سفت در می آید.
ب- ٣- قسمتهای پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ "آب ساب " می کنند تا قسمتهای اضافی لاک و برجستگی های جزئی سنگها سائیده و صیقل شود در این حالت است که سنگهای فیروزه به رنگ فیروزه ای و لاک به رنگ تقریباً متمایل به سیاه ( قهوه ای تیره ) در بین فواصل سنگها نمایان می شود.
پس از اتمام این مرحله در صورتی که در قسمتهایی از سطح کار باز هم ریختگی مشاهده شود مجدداً شی ء را حرارت داده و به وسیله ی سنگهای ریز و پودر لاک قستهای ریخته رامرمت میکنند و پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل میکنند. گاهی عمل مرمت را به وسیله نوعی بتونه فیروزه ای رنگ که با گل " مل " روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام میدهند.
ب -٤- آخرین مرحله کار فیروزه کوبی پرداخت کاری است که در دو مرحله انجام می شود.
مرحله اول – پرداخت قسمتهای فلزی است که درکارگاه زرگری یا چرخ کاری انجام شده و لایه کدر و تیره رنگی راکه بر روی قسمتهای فلزی درحین عمل فیروزه کوبی ایجاد شده به وسیله ابزارهای دستی و یاتیغه چرخ کاری از روی آن می زدایند و سپس این قسمتهای فلزی راکه پولیش می کنند تا شفاف شود وحالتی صیقلی پیدا کند.
مرحله دوم – پرداخت فیروزه کوب است که پس از پولیش قسمتهای فلزی ، شی ء مجدداً به کارگاه صنعتگر فیروزه کوب برگشت داده می شود و در آن جا سطوح فیروزه کوبی شده را به وسیله روغن زیتون یا روغن کنجد پولیش میکنند تا این قسمتها نیز شفاف و درخشان شود.
هنرمند فیروزه کوب در مراحل مختلف کار از ابزار کار وسایلی نیز بهره می گیرد که به طورعمده شامل : قالب ، چکش ، دریل ، چراغ گاز ، چراغ بنزینی ، گازانبر ، انبردست، پنس ، منقاش ، لوله های مختلف فلزی ، سوهان و سنگ سمباده است.
نکته حائز اهمیت در فیرز ه کوبی در درجه ی نخست صحیح فیروزه بر روی فلز است به گو نه ای که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینکه هر چه ظرف فیروزه کوبی شده پر کارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود کار دارای ارزش هنری بیشتری است.
٥- قلم زنی مس و برنج :
آنچه امروزه به عنوان قلم زنی شناخته میشود و مصنوعات فراوانی اعم از مس و برنج به وسیله آن تزئین می شود در ایران دارای سابقه ای بسیار طولانی است. ابتدا لازم است مروری بر هنر فلزکاری ایران داشته باشیم .
از آثار فلزی دوره هخامنشی نمونه های بسیاری به دست نیامده تا دور نمای رواج هنر در آن دوران رامشاهده کنیم ولی مجموعه ظرفها و بشقابهای نقره و طلای عصر ساسانی که به دست استادان ایرانی قلم خورده است و سلاطین این سلسله را در بزم یا رزم وشکار نشان می دهد و در موزه " آرمیاژ" سن پطرزبرگ نگهداری می شود رواج صنعت قلم زنی را در آن عصر تائید میکند.
در دوران اسلامی تاریخ ایران صنعت قلم زنی رواج فوق العاده ای داشته است و شاهد این مطلب مجموعه ابر یقهای برنزی و آثار زیبای فلزی از نوع بخوردان و ظرفهای آبخوری است که به شکل حیوانات و پرندگان ساخته شده و بیشتر آنها درخراسان ، همدان ، ری و سمرقند به دست آمده است.
جالب ترین هنر فلز کاری دوره سلجوقی ترصیع مس قرمز رنگ وقرار دادن نقره بر روی ظروف برنزی و بعداً روی برنج بوده است. هنر طلاکوبی ونقره کوبی مفرغ در سده هشتم و نهم ه . ق به درجه کمال رسید و در این دوره آثاری مانند قدح ، سینی ، تنگ ، هاون ، قلمدان ، منقل ، آینه ، جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است.
کارهای مفرغی عصر صفویه از بهترین کارهای جهان به شمار می رود. فولاد در دست هنرمندان عصر صفوی مانندقلم نقاش مطیع و انعطاف پذیر و لطیف شده بود. نقش بر فولاد آن چنان زیباست که با قلم نیز بهتر از آن نمی توان ایجاد کرد. نمونه های این ظروف در برخی از موزه های تهران موجو د است
از پسندیده ترین نگاره های قلم زنان بر روی ظرفهای مسی و برنجی در دوره ی قاجاریه نقش های غیر اسلیمی گلهای در هم پیچیده ای است که حیوانات و پرندگان بسیاری را در بر می گیرد وبرخی از آنها همچون میمون و فیل بومی ایران نیستند و تصاویر پرندگان و حیوانات وجه مشخص این گونه ظرفهاست.
بیشتر فرآورده های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس است که بسیاری از این فرآورده ها برای مصرف روزانه ساخته شده و بدون تزئین است و عنصر اصلی زیبایی آنها همان شکل آنهاست ولی آلات مسی که ارزش بیشتری داشته است معمولاً مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلم زن و کنده کار و گاه نیز برجسته کار قرار گرفته است .
اصفها ن، همیشه ازمراکز مهم هنر قلمزنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاههای صنایع دستی اصفهان را کارگاههای قلمزنی مس و برنج تشکیل می دهد و تعداد شاغلین این رشته نسبت به سایر رشته ها زیادتر است .
دامنه ی هنر فلز کاری در ایران بسیار وسیع است از جمله می توان از هنر مشبک کاری نام برد که وسایلی از قبیل فانوس ، آباژورهای پر نقش و نگار مسی و برنجی ، بخوردان ، گلدان و پوشش بطری را شامل می شود.
مواد اولیه ی اصلی مورد مصرف سازندگان فرآورده های مس و برنج شامل : مس، برنج و آلیاژ هایی از این دو است.
ابزار کار صنعتگران این رشته از دو دسته تشکیل می شود : یک دسته ابزاری که درمرحله ی ساخت محصولات مورد مصرف قرار می گیرد مانند دستگاه خم کاری ، موتور ، فرچه ، کوره برقی ، سندان و چکش . دسته دیگر ابزاری که در مرحله قلمزنی مورد احتیاج است مانند دستگاه قیر آب کنی ، پرگار ، انواع آهنی ، چکش و غیره .
برای قلمزنی ابتدا پشت سطحی که قرار است قلمزنی کنند را با قیر می پوشانند تا ظرف طی مرحله ی قلمزنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم تاب برنداشته و از سرو صدای زیاد جلوگیری شود . برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت کار ، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیری ، ذوب میکنند. سپس قیر ذوب شده را به صورت لایه ،لایه روی محل مورد نظر میکشند تا قشر نسبتاً ضخیمی تشکیل شود. پس از سرد شدن ظرف ، با کشیدن دوغاب سفیدی محل مورد قلمزنی را جهت طراحی آماده می کنند دوغاب مذکور صرفاً برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی است که به وسیله ی مداد کشیده می شود.
طراحی ، طرحهای ظرف قلمزنی که اکثراً از طرحهای سنتی الهام میگیرد به چند طریق به مرحله اجرا گذاشته می شود :
١ -رسم طرح توسط شخص قلمزن – که در طراحی نیز مهارت دارد – به طور مستقیم بر روی سطح مورد نظر.
٢ -رسم طرح بر روی کاغذ و سوزنی کردن خطوط اصلی ، سپس به وسیله کوبیدن سمبه ( پارچه ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر کرده اند ) بر روی کاغذ اثر قسمتهای سوراخ شده را بر روی سطح کار ، ایجاد و سپس شروع به قلمزنی می کنند.
در حال حاضر دراصفهان یعنی مهمترین مرکز ساخت و قلم زنی مس و برنج حدود ٨١٪از قلمزنان خود طراح و اجرا کننده هستند ،حدود ٧٪از طرح های دیگران استفاده کرده و طرح های خریداری شده که بر روی کاغذ کشیده شده رامورد استفاده قرار داده و کپی کاری می کنند و ١٢٪دیگر نیز به خرده کاری می پردازند.
زمانی که طرح ها و نقوش روی کار پیاده شد به وسیله ابزاری به نام " نیم بر " یا " قلم " خطوط اصلی را کنده کاری میکنند، آنگاه زمینه های کار را به وسیله ی ابزار های مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی است ،نقش می زنند و به اصطلاح پر می کنند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرحها را با قلمهایی که بر سر آنها نقش مایه های مختلفی حک شده است تزئین می کنند. قلمهای این مرحله عبارتند از : حصیری، قلم گیریِ، گرسواد، سمبه ، یک تو ، نیم ور ، کلفتی ، کف تخت و… این نامگذاری ها متناسب با نقشهای حک شده بر سرهر کدام است. قلمهایی که در زمینه سازی به کار می رود عبارتند از : شوته ، گرسوم ، تک ، یک تو .
قلمزنی به شیوه های مختلفی انجام می شود. در صورتی که فقط گود کردن خطوط مورد نظر صنعتگر باشد کار تقریتاً ساده است، چه آن که این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می آورد به آنها حالت فرورفتگی بدهد ولی در اکثر موارد قلمزنی بر روی فلز به طوربرجسته انجام می شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرو رفته است که در این صورت می بایست قسمتهای متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بمانند و خودش را نشان دهد . که گاهی نیز استاد کار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلمزنی بپردازد. در این صورت بعد از اتمام قلمزنی یک روی محصو ل، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می دهد وعمل قلمزنی را به انجام می رسانند . بدیهی است درشرایطی که فرضاً قلمزنی بر روی شیئی هموار (نظیرسینی ،بشقاب ، کاسه و…) مورد نظر باشد این کار به سهولت امکان پذیر بوده و صنعتگر مشکلی نخواهد داشت. ولی چنانچه شیئی که قلمزنی بر روی آن انجام می شود دارای حالت کروی یا بسته باشد( نظیر تنگهای دهان تنگ ، گلدان ، و…) صنعتگران ممولاً قسمتی را که باید برجسته نمایانده شود را به طور مجزا ساخته آن را بگونه ای کاملاً ظریف بر روی کار لحیم میکند. قسمتی که به طور افزوده بر روی محصول قرار می گیرد برای این که از زیبایی فرآورده نکاهد معمولاً بانقوش فرو رفته ای که لبه آن را با سطح محصول پیوند می دهد ،محاط می شود.
گاهی نیز هنرمند قلمزن برحسب ضرورت یا بنا به ذوق وسلیقه خود به مشبک کاری ترصیع و طلاکوبی محصول می پردازد.
نقوشی که امروزه مورد استفاده قلمزنان قرار می گیرد بسیا متنوع بوده و متداولترین آنها عبارتست از:
مشبک ( که خود نوعی از قلمزنی است ) ، اسلیمی ، ختایی، گل و بوته شاه عباسی ، مسجد شیخ لطف ا… ، منبت، اشکال حیوانی ، و شکار و … که در واقع طرحهایی است که از نگاره های عامیانه یا سنتی الهام ومایه گرفته است.
درمرحله قلمزنی از وسایلی استفاده می شود که عمدتاً عبارتند از :
١ -انواع قلمها که ذگاه تعدادشان به١٤٠ یا بیشتر نیز می رسد.
٢ -پرگار در اندازه های مختلف
٣ -چکش
٤ -متر
٥ -قیچی
٦ -دستگه ذوب قیر
پس از اتمام کلیه ی عملیات قلمزنی ، قیر را به وسیله ی حرارت از محصول جدا کرده باقیمانده ی آن رابر بدنه ظرف را نیز توسط نفت پاک می کنند. سپس ظرف قلمزده جهت هموار کردن یا صاف کاری و در صورتی که قطعات جداگاه ای داشته باشد به منظور سوار کردن قطعات و لحیم کاری به کارگاه صنعتگر سازنده برده می شود. البته لحیم کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت می گیرد تا قسمتهای لحیم شده هم رنگ زمینه ی ظرف باشد و صاف کاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرار داده شده ( و جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلمزنی تاب برداشته ، فرورفتگی و برآمدگی پیدا کرده ) انجام میپذیرد.
پس از صاف کاری و چسباندن قطعات ، ظرف جهت پرداخت به کارگاه پرداخت کاری برده میشود و به وسیله فرچه یا صابون تمیز و پرداخت میشود و بعد از آن از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده میشود. ذکر این نکته ضروری است که تا حدو د بیست سال قبل کار پرداخت تماماً با دست صورت می گرفته است ولی در حال حاضر به وسیله دستگاه فرچه نیز صورت می پذیرد.
پس از صاف کاری و چسباندن قطعات ،ظرف جهت پرداخت به کارگاه پرداخت کاری برده می شود و به وسیله فرچه با صابون تمیز و پرداخت می شود و بعد از آن از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می شود ذکر این نکته ضروری است که تا حدود بیست سال قبل کار پرداخت تماماً با دست صورت می گرفته است ولی درحال حاضر به وسیله دستگاه فرچه نیز صورت می پذیرد.
مرحله نهایی و تکمیلی کار " سیاه کاری " است که در کارگاه قلمزنی انجام میشود. به این ترتیب که سطوح قلمزنی شده را به وسیله مخلوطی از دوده و واکس می پوشانند به نحویکه کلیه قسمتهای فرو رفته از این مخلوط پر شود. سپس سطح کار را به وسیله ی قطعاتی از پارچه پاک کرده و صیقل می دهند لذا کلیه جزئیات قلم خورده فرورفته به رنگ سیاه و قسمتهای برجسته به رنگ اصلی ظرف در می آید که البته این امر موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و در نتیجه زیبایی افزونتر محصول می شود.
درحال حاضر علاوه بر اصفهان که قلمزنی مس و برنج درآن از رونق فوق العاده ای برخوردار است در شهرهای تهران ، طبس و کرمانشاه نیز قلمزنی روی مس تا حدودی مرسوم و متداول است.
٦-ساخت و قلمزنی نقره :
تهیه و ساخت اشیاء نقره ای و قلمزنی روی آنها از گذشته های بسیار دور در ایران رواج داشته در حال حاضر نیز در شهرهای شیراز ، اصفهان ، تبریز و تهران گروه هایی از هنرمندان مشغول کار در این زمینه هستند.
ویژ گی تولید محصولات نقره ای و قلمزنی نقره در شهرهای مورد اشاره به شرح زیر است:
شیراز – از قدیم مرکز عمده نقره سازی و قلمزنی روی نقره بوده است ولی کاهش تعداد صنعتگران همراه با گرانی نقره از رونق این رشته در حال حاضر کاسته است در کارگاههای قلمزنی معمولاً صنعتگران ابتدا طرح را به طو ر ذهنی بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی میکنند. معمولاً قلم را نیز خود صنعتگران می سازند.
اصفهان – نقره سازی و نیز قلمزنی نقره دراصفهان مانند دیگر صنایع دستی رایج در شهر مذکور دارای پیشینه تاریخی رونقی چشمگیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیبشتر و طبعا ً میزان تقلید هم بالاتر است.
تبریز- اگر چه صنعت نقره سازی در تبریز از سابقه ای طولانی برخوردار است ولی درحال حاضر رونق گذشه را ندارد که علت اصلی آن را باید کمبود صنعتگران نقره کار ، افزایش دستمزدها و گرانی های نقره دانست.
تهران – در حال حاضر در تهران نیز فعالیت کمی در زمینه ساخت و قلمزنی نقره مشاهده می شود قلمزنی فرآورده های نقره در دو مرحله ودر دو گارگاه مجزا از هم صورت می گیرد:
١ -کارگاه ساخت
٢ – کارگاه قلمزنی
ساخت محصولات نقره ای
ماده ی اولیه ی مورد نیاز هنرمندان نقره کار عبارت از نقره ( با عیار ٨٤ ) است که به صورت ورق ، سکه های نقره و اشیاء قدیمی در دسترس قرار دارد. ابتدا نقره را ذوب کرده و به صورت شمش در می آورند. با نورد این شمش ها را به ورق های نقره تبدیل میکنند و سپس با قیچی آنها را به اندازه های دلخواه بریده و لحیم میکنند وبا چکش آن را به شکل دلخواه در می آورند. اشیاء ساخته شده در این کارگاهها عبارتند از : سرویس چایخوری ، گلدان ، شمعدان ، جعبه ، کاسه، قندان ، قاب عکس و…
قلمزنی محصولات نقره
پس از ساخت محصول نقره ای آنرا به کارگاه قلمزنی می برند. در کارگاه قلمزنی ابتدا طرح را به طو رذهنی و بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی میکنند که قلم هامعمولاً به وسیله خود صنعتگران ساخته شده است. بعد از قلمزنی برای پرداخت و صیقل دادن بار دیگر فرآورده را به کارگاه باز گردانده و پس از این مرحله ان را به متقاضی عرضه میکنند.
وسایل کار نقره کاران و قلمزنان نقره شامل انواع سوهان ، قیجی ، مته قالب ، قلم های فلزی ، اره کمانی ، انواع مختلف چکش، سندان ، پرگار ، میز چوبی ، انواع گیره و چرخ پرداخت است و شیوه کار نیز همان است که در مورد ساخت و قلمزنی مس و برنج گفته شد.
٧-قفل سازی
در گذشته ای نه چندان دور تقریباً در بازار اکثر مناطق کشورمان ، قفلهای فولادی که ساخته و پرداخته ی صنعتگران هنرمند کشورمان بود، عرضه می شد. این قفلها که افزون بر دوام ، استحکام وایمنی کامل، به خاطر دارا بودن زیبایی و ظرافت خاص ، مورد توجه بسیاری از مردم بود، سالهای متمادی مورد استفاده قرار می گرفت و کاربردهای زیادی داشت به طوری که بر درهای ورودی خانه ها و حجره ها این گونه قفلها مشاهده می شد و درهای تمامی صندوقچه ها با قفلهای زیبایی که گاه دارای عملکردهای پیچیده ای نیز بودند، بسته می شد.
قفل سازی از پیشه های کهن است و شواهد به دست آمده موید ان است که لااقل از قرن ٦ میلادی قفل سازی در کشورمان رواج داشته است و از جمله کاربردهای مهم قفل ، استفاده از آن در بستن دخیل به نخل ها و علم ها به عنوان نذر بوده و هست و می توان گفت قفل در نذر بندی اهمیتی مانند ایمن داشتن خانه ها و صندوقچه ها دالشته ودارد
" پرویز تناولی" و " جان ، تی ورتایم " درکتاب " قفل های ایران " از تبریز ، اردبیل ، سراب ، زنجان ، قزوین ، تهران ، سمنان ، کاشان ، اردستان ، نجف آباد ،اصفهان ، چالشتر ، شهر ضا، یزد ، مهریز ، ابرکوه ، بوانات ، شیراز ، فسا ،جهرم ، همدان ، کرمانشاه ، کرند، بروجرد، بجنورد ، مشهد ، نیشابور ، کرمان وراین به عنوان مراکز اصلی و عمده ی قفل سازی در گذشته نام برده اند ولی در حال حاضر این " هنر – صنعت " در چالشتر – واقع در ٧ کیلومتری شهر کرد ، مرکز استان چهار محال بختیاری – و کرند -واقع در ٩٦ کیلومتری کرمانشاه – و اصفهان از رونق نسبی برخوردار است و در سایر مراکز تولید قبلی رواج چندانی نداشته و یا اساساً منسوخ شده است که البته علت اصلی این امر را باید ورود قفلهای خارجی و ماشینی دانست که به تدریج و از سال های گذشته جایگزین قفلهای زیبای فولادی شده است.
قفل سازان با استفاده از ابزار و وسایلی ساده که اکثراً از پدرانشان به ارث برده و یا از استادان قبلی خود دریافت کرده اند ،ابتدا تنه ی قفل – یعنی قسمت زیرین آن که حاوی دستگاه اصلی قفل است – و سپس زبانه ی ان را که از حلقه ی در یا جعبه و جز آن می گذرد ، جوش می دهند. سوراخها را با مته ی کمانه حفرمی کنند و قسمتهای جزیی را سوهان می زنند و سپس تمامی قفل را پرداخت می دهند. به طور کلی قفل ها را میتوان به دو دسته تقسیم کرد :
١-قفل های رمزی ( قفلهای بدون کلید ) که با درکنارهم قرار گرفتن حرف یا حروف مربوط به رمز باز می شود.
٢- قفلهای کلیدی که با کلید باز و بسته می شود و ازجمله ی آنها می توان به قفلهای فنردار ، قفلهای فنر خمیده ( قفلهای نافی ) و قفل های با فنر مارپیچ اشاره کرد.
٨- ساخت زینت آلات محلی و زیور آلات
سابقه ی تولید و استفاده از زینت آلات محلی و زیور آلات که درواقع آن را می توان مکمل لباس و پوشاک سنتی و نیز البسه بانوان دانست ، بسیار طولانی است. به نظرمی رسد مهم ترین عامل در قدمت پیشینه طولانی جواهرات محلی ، حفظ آداب ، رسوم ، عادات ، سنن و درمجموع فرهنگ جامعه توسط روستاییان و عشایر بوده است زیرا امروزه در جوامع شهری کمتر می توان نشانی از لباسهای سنتی یافت و بانوان به جای استفاده از زینت آلات محلی ، از زیور آلات – که آن هم دارای سابقه ای کهن است – وحتی جوهرات جدیدی که انواع طرحهای خاص دارد استفاده می کنند.
در حال حاضر جواهرات محلی ترکمن ، کردستان ، و سیستان و بلوچستان بیش از زینت آلات دیگر مناطق کشورمان معروف است در شهرهای گنبد کاووس ، سنندج ، زابل ، زاهدان ، و … می توان کارگاه هایی را یافت که صرفاً به تولید زینت آلات محلی اشتغال داشته و با سفارش روستاییان و عشایر به تولید این گونه محصولات می پردازند.
مواد اولیه مورد مصرف در ساخت جواهرات محلی شامل آلیاژ ها و گاه طلا و نقره ، قلع ، فیروزه ، یشم ، عقیق ، مهره های پلاستیکی به رنگ ها ی طلایی و فیروزه ای ، یاقوت (طبیعی و نوع مصنوعی آن ) ، نگین های شیشه ای و… بوده و ابزار کار صنعتگران را نیز وسایلی نظیر کوره ، سندان ، چکش ، سمباده ، سوهان ، انبردست ، همان ذوق ومهارت صنعتگران است که به دریافت سفارش ساخت زیور آلات ، با دقت و حوصله ی خاص ، جواهرات محلی را با حفظ خصوصیات و ویژ گیهای آن تولید می کنند.
جواهرات محلی شامل النگو ، گوشواره ، سینه ریز ِ، دستبند، گردنبند، سربند ، بازوبند و … بوده که با استفاده از انواع فلزات گرانبها یا معمولی و نگین های گران قیمت یا شیشه های رنگین آراسته می شود و زنان روستایی و عشایر همچون لباس های محلی و سنتی برای آن ارزش و اعتبار قائلند. البته برخی از این گونه جواهرات همواره همراه لباس محلی مورد استفاده قرار می گیرد و برخی دیگر به هنگام جشن ها و مراسم خاص که در روستاها ویا درمیان عشایر بر پا می شود ، کاربرد دارد.در بسیاری از مناطق روستایی و عشایری برای مراسم عروسی وجشن و شادمانی است-اسبی که عروس بر روی آن می نشیند- نیز با جواهرات خاص تزیین می شود و در این کار نیز دقت و حوصله ای خاص به کارگرفته می شود تا همان آداب و رسوم قدیمی حفظ شود.
در بررسی پیشینه ی زیور آلات ایرانی نیز ، به ساخت و استفاده از آن به پیش از حتی تاریخ مدون ایران می رسیم و آثار به جای مانده از دوره مادها و سپس هخامنشیان و دورههای بعدی تاریخ هنر ایران باستان موید توجه به ساخت انواع گوناگونی از زیور آلات است.
در حال حاضر نیز ساخت زیورآلات که بعضاً همراه با طرحهای کهن و باستان نظیر زیور آلات دوره های هخامنشیان و ساسانی است در شهرهای مختلف کشورمان به ویژه در شهر تهران مرسوم و متداول است. سایر هنرهای مرتبط با فلز کشورمان را ساخت چاقو و قلم تراش ، ساخت علامت و … ضریح سازی تشکیل می شود که هنر اخیر الذکر خود ترکیب و تلفیقی از چند هنر است.
پای پوش های سنتی ( گیوه – چاروق ):
گیوه یکی از پای پوش های سنتی ایران است و گیوه بافی و گیوه دوزی یکی از حرفه هایی است که به لحاظ گرما و خشک بودن هوای تابستان و نیاز به پای افزار که علاوه بر راحتی بتواند مانع عرق کردن پا شود در بیشتر مناطق روستایی ایران رواج داشته و دارد و علاوه بر ساکنان روستاها گروهی از شهر نشینان نیز از آن استفاده می کنند . " تخت گیوه " معمولاً به وسیله ی صنعتگرانی که اصطلاحاً " تخت کش " نامیده میشوند به صورت آجیده و یا تخت لاستیکی آماده می شود. رویه ی گیوه توسط بانوان با استفاده از انواع نخ بافته میشود و کار دوخت رویه به تخت را گیوه دوزها به انجام می رسانند . از مهمترین مراکز تولید گیوه در ایران می توان به شهرهای کرمانشاه ، آباده و شیراز اشاره کرد. چاروق یا چارق به عنوان کفش چرمی و پای افزار دهقانان که بندها وتسمه های بلند دارد تعریف شده است و معمولاً رویه و کف آن از یک قطعه چرم یک تکه تهیه شده است اما امروزه چاروق کاربرد گذشته خود را تا حدود زیادی از دست داده و تقریباً حالتی تزئینی به خود گرفته و از آن زنان و دختران شهری به عنوان سرپایی یا کفش روفرشی نظائر ان استفاده می کنند. از مراکز مهم تولید چاروق می توان به زنجان ، بجنورد، قوچان ، مهاباد ، سردشت و ماسوله اشاره کرد.
حصیر بافی :
حصیر بافی که ضمناً شامل بامبو بافی و مروار بافی نیز می شود یکی از حرفه های بسیار کهن و قدیمی است .و شامل انواع محصولاتی است که با استفاده از الیاف ، ساقه و شاخه های گیاهان مختلف بافته می شود.
لازم به تو ضیح است که بامبو ( در فارسی به نی خیزران شهرت دارد. ) گیاهی است که در دامنه ی کوهها تپه هایی که دارای رطوبت ٦٥تا٩٠ درصد باشد روئیده یا کشت می شود و نخستین بار از ان برای حفاظت مزارع چای استفاده شده است. مهم ترین مرکز تهیه محصولات بامبو ، لیالستان لاهیجان است. مروارنیز نوعی ترکه درخت بید است که به " بید مرواری " معروف است و بافت مروار به طور عمده در استان گیلان و به ویژه رشت مرسوم و متداول است.
چاپ های سنتی :
چاپ کلافه ای ( باتیک ) و چاپ قلمکار مهم ترن چاپ های سنتی ایران را تشکیل میدهد. باتیک عبارت است از هنری سنتی که در کشورهایی نظیر تایلند ، اندونزی ، سری لانکا و هند از اعتبار ویژه ای برخوردار است و نوعی از آن که به کلاقه ای معروف است در تبریز و اسکو و تهران رواج دارد.
درچاپ کلاقه ای ، کلیه طرحها رنگها را با استفاده از واکس وعملیات رنگرزی بر روی پارچه منتقل میکنند که اکثراً در اثر نقود کامل واکس به داخل پارچه ( که به طور معمول از جنس ابریشم طبیعی انتخاب می شود) و پوشیده شدن کامل تار و پود از واکس هر دو روی پارچه یکسان نقش می پذیرد و یکی از مشخصات و ویژگی های چاپ کلاقه ای ایجاد رگه های رنگی است که در اثر شکستن واکس نفوذ رنگ از میان این شکست ها به پارچه ، درحین عملیات رنگرزی بر روی پارچه به و جود می آید.
رنگهای مورد استفاده دراین نوع چاپ ،رنگهایی است که قابلبیت رنگرزی در درجه حرارتهای پائین (٢٥درجه سانتیگراد)را دارابوده وبه طور عمده شامل انواع " پروسیون سرد"،" خمی " و "بازیک" است.
چاپ قلمکار که یکی از چاپ ها ی سنتی ایران است امروزه در اصفهان از رونق و رواج برخوردار است. در این نوع چاپ ، معمولاً پارچه های پنبه ای دستباف یا انواع دیگر پارچه نظیر پوپلین ، چلوار … به وسیله قالبهای چوبی ( که معمولاً از جنس چوب گلابی بوده و طرحها نقشهای سنتی بر روی آن حک شده است.) نقش می پذیرد و به صورتی قابل استفاده برای پارچه های لباس ، سفره ، دستمال، سجاده ، پرده ، رومیزی ، روتختی و… در می آید.
در قلمکار سازی معمولاً از پنج رنگ سیاه ، قرمز ، آبی ، سبز زرد به عنوان رنگهای اصلی ، از قهوه ای و سایر رنگهایی که بر اثر ترکیب رنگهای یاد شده به دست می آید به عنوان رنگهای فرعی یاد می شود. لازم به توضیح است که در حال حاضر هنرمندانی در شهر اصفهان یعنی مهمترین مرکز چاپ قلمکار کشورمان هنوز هم کارچاپ قلمکار را با شیوه ی قدیمی آن یعنی استفاده از قلم مو برای رنگ آمیزی پارچه ، انجام می دهند ولی در دیگر کارگاهها و سایر مراکز تولید استفاده از مهرهای چوبی مرسوم ومتداول شده است.
پوستین دوزی :
پوستین ، تن پوش سنتی و کهن مردم سرزمین ما بوده است و زادگاهش ایران است . پوستین دوزی از صنایع دستی رایج در شهرهای مشهد ، بجنورد ، قوچان ، شاندیز ، درگز و شهر اصفهان است و در شهرهای مذکور کارگاههای متعدد پوستین دوزی وجود دارد که کار دوخت قطعات پوستی تهیه پوستین را به انجام می رسانند.
پوستینهای تولیدی در استان خراسان و شهر اصفهان دارای تفاوتهایی با یکدیگر بوده و در پوستین های استان خراسان قسمت پشمینه ی پوست در داخل قرار گرفته و لذا بر سطح بیرونی آن که در معرض دید قرار دارد کار رو دوزی نیز انجام میشود اما بر روی پوستین های تولیدی در شهر اصفهان رودوزی صورت نمی گیرد چرا که قسمت پشمینه ی آن بر روی پوستین قرار می گیرد.
مختصری درباره برخی از صنایع دستی چوبی
١-منبت کاری چوب :
یکی از ظرایف صنایع دستی ایران که تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندرکاران آن از مواد اولیه ای ارزان فراوان محصولاتی گرانبها با ارزش های مصرفی وهنری فوق العاده بالا پدید می آورند، " منبت کاری " است که از گذشته هایی دور در ایران رواج داشته و علیرغم کم دوام بودن چو ب دربرابر عوامل جوی ، درکاخها ، صندوقچه های روی مقابر ، منابر مساجد… که از روزگاران قدیم به جای مانده دلیل خوبی برگستردگی این هنر و رونق و رواجش در ادوار مختلف در کشورمان است . منبت از نظر لغوی به معنای "رویانده شده " است و منبت کاری " هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چو ب بر اساس نقشه ای دقیق " .
این تعریف لغوی و اصولی منبت کاری است که در مرحله ی نخست هیچ خاطره ای را زنده نمی کند وغیر از تعاریف کتابت شده هیچ چیز دیگری را به ذهن متبادر نمیکند. در حالی که چوب های منبت کاری شده هر کدام نمونه ی خوبی از احساس ، ادراک اندیشه ی پدید آورنده گانش است. بنا به اسناد و مدارک موجود، منبت کاری در ایران متکی به سابقه ای بسیار طولانی است و حتی عده ای از محققان به صراحت اظهار نظر کرده اند که قبل از دوره ی ساسانیان نیز منبت کاری در ایران رواج داشته است.
عیسی بهنام در کتاب " صنایع دستی ایران " آغاز منبت کاری درکشورمان را از ابتدای شروع تاریخ مدون ایران می داند ولی از آنجا که چوب دارای مقاومت قابل ملاحظه ای در برابر رطوبت ، عامل جوی و… نیست متاسفانه نمونه و اثری از چوبهای منبت کاری شده در دوره های پیش از اسلام به دست ما نرسیده است.
قدیمی ترین اثرمنبت موجود که تاریخ نیمه ی اول قرن سوم هجری قمری را دارد یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره عمربن لیث صفاری ساخته شده و دارای زیرسازی ازچو ب تبریزی است وروی آن با خلال هایی از چوب گردو ونقوش پنج ضلعی بسیار زیبایی زینت شده است. بعد از ان باید سردر منبت کاری شده از چوب کاج رامورد اشاره قرارداد که مربوط به قرن چهارم هجری قمری است روی آن با ظرافت کامل خطوط کوفی با قطری حدود ٣ سانتیمتر کنده کاری شده است درگنجینه دوران اسلامی نیز چندین در چوبی قدیمی متعلق به قرون چهارم و پنجم هجری قمری موجود است که دارای کنده کاری دقیق به صورت شاخ و برگ و گل و کتیبه های مختلف آیات قرآن است . مطالعه ی دقیق این درهای چوبی نشان دهنده ی آن است که هنر منبت کاران با هنر گچ برها از لحاظ موضوع تزیینات اختلاف زیادی نداشته است و در حقیقت همان تحولی که از دوره ی ساسانی تا دوره ی اسلامی درگچ بری دیده می شود درمنبت کاری روی چوب نیز مشاهده می شود.
بعد از ظهور اسلام، هنر منبت کاری برای تزیین رحل های قرآن ، در و پنجره و منابر مساجد و اماکن متبرکه به کار گرفته شد که نمونه های متعددی از این آثار هم اکنون زینت بخش موزه هاو سایرمراکز هنری ایران و سایر کشورهای جهان است.
در دوره ی صفویه ، با توجه به این که ساخت ابنیه ی مذهبی و نیز کاخهای متعدد در ایران افزایش محسوسی یافت عده ی زیادی از هنرمندان به اصفهان ( پایتخت آن زمان ) که اکثراً ابنیه ی مورد اشاره در ان احداث می شد روی آوردند و تجمع این هنرمندان در یک مکان که تبادل تجربیات از نخستین بر آیندهای آن بود باعث شد تا آثاری بسیار ارزنده به وجود آید که از آن جمله می توان به در مساجد متعددی که از دوره های صفوی در اصفهان به جای مانده اشاره کرد، ضمن آن که شاهکارهای متعدد دیگری نیز از همین دوره در موزه های داخلی وخارجی موجود است. به هر حال هنر منبت کاری از آغاز تا به امروز فراز و فرودهای متعددی راداشته درمجموع باید گفت که هنرمندان منبت کار پیوسته تلاش و کوشش داشته اند تا این هنر و دقایق و ظرایف آن را پاس دارند.
درحال حاضر مهمترین مراکز منبت کاری شهرهای آباده ، گلپایگان ، اصفهان ، اراک ، ارومیه ، تهران و رشت است.
مواد اولیه ی مورد استفاده منبت کاران شامل برخی از انواع چو ب نظیر گردو ، گلابی ، فوفل و نارنج و مواد کمکی مانند لاک الکل ، سریشم سرد، روغن بزرک و لاکهای سلولزی است و ابزار کار را نیز انواع اره ،سوهان ، چکش ، رنده ، پرگار ، گونیا ومغار تشکیل می دهد فرآورده های تولیدی هم شامل انواع قاب عکس ، قاب آیینه ، جعبه ی قاشق و چنگال ،سرویسهای رومیزی اداری ، انوع ظرف و… می شود.
٢- معرق کاری چوب
هنر معرق روی چوب یکی دیگر از رشته های صنایع دستی ایران است که طی سال های اخیر و به ویژه در شهر تهران رونق و رواج بسیار یافته است.
این " هنر – صنعت " که در برخی از ممالک از چو ب و فلز است، به کمک ذوق و اندیشه ی معرق سازان هنرمند ایرانی تغییر شکل داد و معرق کاران کشورمان به جای یک نوع چو ب که به طور معمول متن اصلی دست ساخته ها را تشکیل می داد به استفاده از انواع چو ب با رنگهای مختلف پرداختند و هم اینک استفاد از٧٢ نوع چو ب ماننند رز ، زیتون ، شمشاد ، نارنج ، فوفل ، عناب، گردو ، اقاقیا ، ممرز ، کاج ، سرو و … نزد صنعتگران مرسوم است و افزون بر این ، بنا به ضرورت گاهی از استخوان شتر ، صدف ، روی ، مس ، برنج ، نقره ، عاج و حتی طلا برای تکمیل فرآورده هایشان استفاده می کنند و آنچه به وجود می آورند آن قدر ظریف ، زیبا و چشم نواز است که به راستی با کمک واژه ها و الفاظ نمی توان آن ها را تجسم بخشید و برای شناخت معرق و کشف دقایق آن حتماً باید معرق را از نزدیک دید.
ماده ی اولیه و عمده ی مورد نیازمعرق سازان ، چوب است که غالباً انواع مخنتلف آن از داخل کشور تاُمین می شود و به ندرت از چوبهای خارجی استفاده به عمل می آید . علت این امر وجود جنگل های متعدد در ایران و تنتوع چوب های موجود در کشور است.
شیوه ی کار معرق سازان به این ترتیب است که ابتدا طرح مورد نظرشان را که به طور معمول اقتباسی از خطوط اسلیمی و ختایی یا دیگر نگاره های ایرانی و حتی طرحها و نقوش گوناگون است بر روی کاغذ نازک ( کاغذ کالک ، کاغذ ماشینی یا کاغذ روغنی ) ترسیم می کنند و سپس آن را بر روی یک قطعه تخته سه لایی می چسبانند و به وسیله ی میخ های سوزنی کوچک برروی زمینه اصلی کار که بیشتر چو ب فوفل یا رز است و حدود ٥ میلیمتر قطر دارد نصب میکنند و بعد با دقت به وسیله ی ارّه مویی به بریدن خطوط اطراف آن می پردازند.
پس از بریدن کلیه ی خطوط طرح و هنگامی که زمینه ی کار به صورت تابلویی یا سطحی ( که جای نقوش در آن خالی است ) درآمد تخته سه لای را از آن جدا ساخته استاد کار معرق ساز برای تکمیل کار خود قسمتهای مختلف طرح را با توجه به رنگی که باید در اثر داشته باشد مجدداً از چوبهایی که هر یک دارای رنگ ویژه یی است بریده و در جای خود قرار می دهد و با چسب به متن می چسباند و گاهی برای تنوع بخشیدن به کار و زیبا ساختن آن از قطعات عاج ، استخوان ، صدف و فلز بهره می گیرد.
در یک محصول معرق اصیل رنگ ها باید طبیعی باشد و به هیچ وجه نباید از مواد رنگی ( اعم از گیاهی یا شیمیایی ) استفاده به عمل آید. همچنیین نباید از قلم گیری برای مشخص کردن جزییات و ریزه کاریها استفاده شود.
آخرین مرحله ی ساخت یک اثرمعرق ، پولیستر کاری روی کار است که طی آن سطح را یا به وسیله ی " کیلر" یا " سیلر " پوشش داده شده آماده ی عرضه می شود.
از معرق علاوه بر ساخت تابلوهای دیوارکوب برای تزئین رویه ی میز ، پشتی صندلی، رحل قرآن ، جعبه های قرآن ، قاشق و چنگال ، سرویس های چوبی ، قوطی سیگار ، ظروف ، شکلات خوری و درب های مقابر ائمه اطهار ( س ) نیز استفاده شده و می شود.
٣-خاتم سازی
الف – تعریف و سابقه :
خاتم ، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی، به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی ،استخوانی و فلزی است که از حدود لااقل چهار صدسال پیش به این سو، در گوشه هایی از کشورمان بیشتر در شیراز واصفهان رواج داشته ودارد.
کهن ترین نموه های خاتم که تاکنون به دست مارسیده از دوره ی صفویه است ولی آثار و مدارکی نیز به دست آمده که موید آن است این فعالیت از زمان دیلمیان در کشورمان وجود داشته است
خاتم سازی از جمله صنایع دستی است که تولیدش در سطح جهانی منحصر به ایران است زیرا اگر چه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان کارهایی ساخته میشود که به خاتم شباهت دارد ، ولی در حقیقت این هنر ویژه ی ایران بوده چنین به نظر می رسد که برای نخستین بار در شهر شیراز به و جود آمده باشد. امروزه آنچه که به نام " سادلی " – با مشخصات خاتم ایرانی- درهند ساخته میشود هم توسط خاتم سازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.
ب – مواد اولیه مصرفی :
برای تولید محصولا ت خاتم از مواد اولیه ی گوناگونی استفاده میشود که عبارتست از :
انواع چوب مانند: چوب آبنوس ، چوب فوفل ، چوب بقم ، چوب عناب ، چوب نارنج ، چوب افرا ، چوب کیکم ، چوب تبریزی و چوب شمشاد
انواع استخوان و عاج مانند عاج فیل ، استخوان شتر ، استخوان گاو و استخوان اسب
انواع مفتولهای فلزی مانند : مفتول برنجی ، مفتول نقره ای و گاه مفتول طلایی
صدف
نخ پرک
سریشم
لاک
که ذیلاً به ذکر خصوصیات و ویژگیهای هر یک از مواد و کاربرد آن می پردازیم :
چوب آبنوس – از این نوع چوب در قدیم ، برای تهیه ی مثلثهای سیاه رنگ استفاده می شد. این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار کمیاب و گران قیمت است.
این چوب اکثراً از هندوستان تهیه می شود که در حال حاضر به سبب گرانی ، به ندرت مورد استفاده خاتم سازان قرار می گیرد.
چوب فوفل – اگر چه خاتم سازان به تدریج و در اثر گرانی و کمبود چوب آبنوس به چوب فوفل که برای رنگهای سیاه و قهوه ای تیره و بیشر در قسمت حاشیه ی خاتم استفاده می شود، روی آورده اند ولی درحال حاضر از آن جا که این نوع چو ب نیز بیشتر در هندوسان یافت می شود در داخل کشور کمیاب است، کاربرد قابل توجهی در خاتم سازی ندارد ضمن آن که خاتم سازان در صورت تمایل به استفاده از این نوع چوب اکثراً آن را از میز و صندلی های قدیمی که از چوب فوفل ساخته شده است ، تامین می کنند.
چوب گردو – هم اکنون ا کثر خاتم سازان از چوب گردو برای تهیه ی مثلثهای سیاه رنگ استفاده می کنند ، بدین ترتیب که پس از بریدن مثلثها ، آنها را با رنگ های شیممیایی به رنگ سیاه در می آورند.
چوب بقم – چو ب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است و در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد . با توجه به این خصوصیات ، درگذشته خاتم سازان برای تهیه ی مثلثهای قرمز رنگ از چوب بقم استفاده می کردند ولی این چوب نیز در حال حاضر کمیاب گران قیمت بوده و در هند یافت می شود.
چوب عناب – باید گفت که امروزه این نوع چوب تا حدودی جایگزین چوب بقم شده است و خاتم سازان به جای استفاده از چوب بقم ، از چوب عناب که دارای رنگ قهوه ای روشن مایل به قرمز بوده و بیشتر در خراسان و شیراز و اطرف آن ، یزد و اطراف آن ، قم و چهارمحال و بختیاری یافت می شود ،استفاده میکنند ،چوب عناب را اکثراً با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز در می آورند.
چوب نارنج- چوب نارنج اکثراً در استانهای فارس و مازندران یافت می شود. این نوع چو ب به رنگ طبیعی قهوه ای روشن است ، که پس از بریدن مثلث ، آن را با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگهای قرمز و یا زرد و یا سیاه در می آورند و در خاتم به کار می برند.
چوب فرا- رنگ طبیعی این چوب قهوه ای است و پس از بریدن مثلثهای خاتم ، ان را با رنگهای مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد در می آورند.
چوب کیکم – از چوب کیکم به این صورت استفاده می شود که ابتدا بر روی آن شیاری به شکل مثلث به وجود می آورند و برای ساییدن مثلثها و بغل ششها از آن استفاده می کنند. یعنی در واقع مثلثهای بریده را درون شیار مثلثی شکل قرار می دهند و با سوهان اطراف مثلثها را صاف می کنند و ان گاه آن را صیقل می دهند. در واقع از این چوب برای ریختن قالب مثلثها و بغل ششها استفاده میکنند.
چوب تبریزی یا کبوده – قسمت پشت خاتم ، درواقع آستر آن ، از این چوب که بسیار نرم بوده و رنگ آن سفید است، تهیه می شود. قطر آستر درحدود یک میلیمتر است، و با اره شیارهای باریکی در آستر ایجا د می کنند تاحالت نرمی بیشتری داشته باشد و خاتم ساز بهتر بتواند خاتم آماده را به هر شکلی که مورد نظراست درآورده و بر روی اشیاء بچسباند.
چوب شمشاد- این چوب دارای استحکام زیادی است و رنگ طبیعی آن زرد است. این چوب درمناطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت می شود.
عاج فیل -عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قاره ی آفریقا یافت می شود و سابقاً برای تهیه رنگ سفید در خاتم مورد استقاده قرار میگرفت ولی در حال حاضر به سبب گرانی ، کمتر کاربرد دارد ضمن آنکه عاج به علت استحکام وزیبایی که به خاتم میدهد هنوز در خاتم های درجه یک به کار برده می شود. بدین منظور عاج را که استوانه ای شکل است از وسط به دو نیم می کنند از هر نیمه لایه های به ضخامت ٢ تا ٣ میلیمتر به صورت باریک می برند و سپس آنرا به شکل مثلثهای مختلف فرم می دهند. قابل ذکر است که درحال حاضر اغلب خاتم سازان از عاج مصنوعی استفاده می کنند.
استخوان شتر – رنگ طبیعی استخوان شتر ، سفید است و از آن برای تهیه مثلثهای مختلف استفاده میکنند و آن را با رنگهای شیمیایی به رنگهای گوناگون در می آورند و در خاتم به کار می برند. پس از ذبح یک شتر ، هشت قلم استخوان را که متعلق به چهار دست و پای حیوان است در می آوردند. نحوه استفاده از استخوان شتر بدین صورت است که پس از بریدن هشت قلم شتر، آنها را به وسیله ی اب آهک تمیز و پاک می کند و به مدت شش ماه در آب آهک قرار می دهند تامواد زائد و چربی استخوان گرفته شود ، به گونه ای که استخوان کاملاً سفید شود.سپس آن را با تیشه ای مخصوص می تراشند و پس از آن ، مثلثها و لایه هایی از آن را می برند که در خاتم ، درکنار چوب و فلزات دیگر ، به کاربرده می شود. ار استخوان شتر یا به صورت رنگ طبیعی در خاتم استفاده می شود ویا این که آن را بارنگهای شیمیایی به رنگ سبز در می آورند و آن گاه در خاتم به کار می برند.
استخوان اسب- استخوان طبیعی اسب ، سفید رنگ است .این استخوان نیزمانند استخوان شتر از هشت قلم به دست می آید که چهار قلم مربوط به دست و چهار قلم مربوط به پای اسب است.
از استخوان اسب نیز یا به رنگ طبیعی استفاده میکنند ویا با استفاده از رنگهای شیمیایی آن را به رنگهای گوناگون به خصوص رنگ سبز در می آورند و آنگاه با مثلثهای دیگر مخلوط می کنند. از آنجا که استخوان اسب ، رنگ پذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد ،به همین دلیل استفاده از آن متداول تر است. لازم به توضیح است که امروزه علاوه بر استخوان شتر و استخوان اسب از استخوان گاو نیز استفاده می شو د که بیشتر هم در دسترس است.
مفتولهای فلزی – در خاتم سازی ، جهت تهیه رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده میکنند. البته در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است. در بعضی انواع خاتم از مفتول نقره ای و گاهی نیز از آلومینیم استفاده میشود.
به منظور تهیه ی مثلث ، از مفتولهای برنجی برای رنگ زرد طلایی واز مفتولهای نقره ای برای رنگ سفید براق استفاده می شود. در گذشته برای تهیه ی مثلثهای مفتولی به وسیله ی دستگاهی به نام حدیده آن را به فرم و شکل سه پهلو در می آوردند و بر روی سندان با چکش مخصوص بر آن می کوبیدند تا مفتول دلخواه برای جاسازی در خاتم آماده کنند اما در حال حاضر از نوردهایی که به شکل مثلث است برای شکل دادن مثلثها استفاده می کنند.
پس از آن که مثلثها را از نورد خارج کردند، مفتولهای مثلثی شکل آماده را در اندازه های معین می چینند و در شیارهای چوب کیکم قرار میدهند سپس مفتولها رابا سوهان می سایند و براق می کنند. در گذشته خاتم سازان برای تهیه ی رنگ زرد طلایی مس را به کار می گرفتند که البته این فلز ثبات رنگ نداشته و استحکام لازم را برای این کار ندارد.
درحال حاضر اکثر خاتم سازان برای تامین زرد طلایی ، مفتولهای برنجی را به کار می گیرندکه البته آن هم ثبات رنگی کافی را ندارد.
صدف- استفاده از صدف درخاتم سازی موجب زیبایی و فزونی کیفیت خاتم می شود ولی امروزه به سبب گرانی قیمت کمیابی کمتر مورد استفاده قرار می گیرد و صدف را خاتم سازان از بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان تامین میکنند ودرحال حاضر برای تامین رنگ سفید براق در خاتم های درجه یک وعالی کاربرد دارد.
نخ پرک- در خاتم سازی ، برای پیچیدن مثلثها و پره ها و گلها از نخهای گوناگون باضخامت های متفاوت استفاده می شود که از جمله ی معروفترین و رایج ترین آنها نخی به نام "پرک " است.
سریشم – در خاتم سازی به منظور چسباندن خاتم بر روی ظروف و اشیاء گوناگون از چسب سریشم استفاده می شود . این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگی اش می کاهد . برای گرم کردن چسب آ ن را در داخل ظرف دوجداره قرار می دهند. در جداره ی اول ظرف گرم می شود و چسب درداخل جداره دوم به صورت مایع و نیم گرم در می آید نمی سوزد. لازم به تذکر است که در صنعت خاتم سازی از چسب دیگری نیز استفاده می شود که " چسب سفید " نام دارد و به صورت سرد به مصرف می رسد چسب سفید که ضمناً دارای استحکام و دوام زیادی بوده و به صورت طبیعی از صمغ درختان تهیه می شود، برای چسباندن استخوانی که در گو شه های ظرف ومحصولات خاتم کار گذاشته می شود ، مورد مصرف دارد.
لاک – پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن بر روی اشیاء ، سطح خاتم را پرداخت کره و صیقل می دهند و سپس در سه نوبت ، سطح خاتم رابا لاک مخصوص می پوشانند. در نوبت اول از موادی چون سیلر و کیلر به نسبت ٦٠٪و ٤٠٪ و در نوبت های دوم و سوم از همان مواد به نسبت ٥٠٪ از هر کدام استفاده می کنند. نکته مهم این که باید لاک روی تمام سطح محصول خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح آن ایجاد نشود و از زیبائی و کیفیت آن کاسته نشود .همچنین ضرورت دارد لاک کاری در محلی سرپوشیده و دور از گرد و غبار انجام گیرد تا ذرات معلق موجود در هوا بر سطح اشیاء لاک خورده ننشیند و پس از هر نوبت لاک کاری باید مدتی بگذرد تا لاک کاملاً خشک شود و سپس نوبت های بعدی لاک کاری را انجام دهند. نکته مهم دیگر آن است که سطوح بدون روکش محصولات هم مانند پشت قاب و داخل جعبه وغیره را پس از سمباده زدن و صیقل دادن باید بتونه کاری کرده و کیلر بزنند. به هر حال باید تمام سطوح خاتم و سطوحیکه به صورت چوب باقی می ماند از لاک پوشیده شود تا از هیچ نقطه ای از ان رطوبت نتواند به داخل شی ء نفود کند امروزه بسیاری از خاتم سازان به جای لاک کاری به طریق فوق الذکر ، محصولات خاتم را با نوعی جلا به نام " پولیستر " می پوشانند که ماده ی شیشه ای مانند وغیر قابل سوخت است.
ج – وسایل و ابزار کار :
آلات و ابزاری که در تهیه ی خاتم مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از : اره ، پرس ، انواع مختلف چو ب سای ، چکش ، سوها ن، گاز انبر ، رنده ، ظرف رنگرزی ، قلم مو ، قیچی مخصوص بریدن مفتولهای برنجی ،ِ انبر دست ، دم باریک ، پیچ گوشتی و سمباده . در بعضی کارگاهها از دستگاههای برش خاتم نیز استفاده می کنند که موجب افزایش بازده کار می شود. از ابزارهای دیگر خاتم سازی دستگاه نورد سیم است که مفتولهای فلزی را به صورت منشورهای مثلث القاعده در می آورد. دیگر تخته شیار ساز یا منشور ساز است که تخته ای است مسطح و در روی آن شیاری به صورت منشور مثلث القاعده و جود دارد.
د – نحوه تولید :
خاتم سازی هنری است که مواد اولیه آن با زحمت زیاد و با صرف وقت فراوان آماده می شود. مراحل تهیه ی مواد اولیه مواد به شرح زیر است :
آماده ساختن استخوا ن شتر : استخوان شتر را در آب آهک می خوابانند تامغز و موی رگهای آن پوسیده شود و سپس آن را در حالی که هنوز مر طوب است بریده به صورت صفحاتی که به ضخامت٣میلیمتر بوده و طول آن به ارتفاع قلم استخوان است در می آورند سپس آنها را به رشته های باریکی که مقطع آن شکل مثلث داشته و اندازه هر یک از اضلاعش ٢ الی٣ میلیمتر است بریده و به همین ترتیب چوب وفلز را نیز تهیه میکنند. به طوری که طول این رشته ها ٢٤ سانتیمتر است . برای آن که چو ب و مغز استخوان یک اندازه در آیند آنها را در تخته ای که به شکل زاویه مثلث شکاف داده شده قرار می دهند و با سوهان تخت آن را می سایند تا مقطع تمامی مثلثها دقیقاً به شکل مثلث متساوی الاضلاع بیرون آید.
رنگرزی – نوارهای چوبی را که به شکل منشور تهیه شده در پاتیل رنگرزی ریخته ، آ ب و رنگ ( مواد شیمیایی رنگین ) به اندازه ی معین به آن اضافه کرده ، می جوشانند ، پس از این که چوبها کاملاً رنگ را به خود جذب کرد آنها را بیرون آورده و بعد از شستشو با آب در نقطه ای می گذارند تا خشک شود. بدین ترتیب رشته های رنگین خاتم تهیه می شود.
ساخت صفحات روکش خاتم – پس از این که مواد اولیه مورد نیاز ( چوب، استخوان و مفتول برنجی ) به شکل منشورهایی به ارتقاع ٢٤ سانتیمتر آماده شد ،٦ عدد آنها را سریشم زده پهلوی یکدیگر قرار می دهند و با نخ محکم می بندند تا کاملاً به هم بچسبد. زمانی که خشک شد یک منشور چند ضلعی به دست می آید که با سوهان نرم آن را می سایند تا مقدار سریشمم اضافی ونخی که اطراف آن بسته شده بود از بین برود. سپس مفتول برنجی یا مسی یا آلومینیومی که دارای مقطع مثلث است در اطراف آن می چینند تا به شکل یک ستاره در آید. در جوانب ستاره ، جویی می گذارند ( جویی عبارت است از دو چوب بریده شده که مقطع آن مثلثی شکل است و چون پهلوی هم قرار می گیرند جویی نامید می شود ) مجدداً ٦ پره را پهلوی هم قرار داده محکم به یکدیگر می بندند و با سریشم می چسبانند.
یک مثلث چوبی و سه مثلث برنجی که پهلوی یکدیگر قرار گرفته و به هم چسبانده می شوند " پره " نامیده می شود. سپس ١٢عدد " بغل ٦" ( بغل شش عبارت است از مثلثی از جنس چوب یا استخوان که یک قاعده اش از دو قاعده ی دیگر بزرگتر است ) را دراطراف ٦ پره مذکور قرار می دهند که در وسط هر دو عدد "بغل ٦" یک مثلث واقع شود بدین ترتیب یک شش ضلعی بزرگ به نام گل به دست می آید.
٦عدد گل را که پهلوی یکدیگر قرار دهند و ١٢ عدد توی گل را به هم بچسبانند ( توی گل عبارت است از تعدادی مثلث که پهلوی یکدیگر قرار گرفته ویک مثلث بزرگتر راتشکیل دهد و هر قاعده اش برابر یک قاعده یک گل خاتم ( کثیر الاضلاع ) است دو عدد لوزی بزرگ تشکیل می شود سپس قامه تهیه شده را به طول ٨سانتیمتر بریده و طوری پهلوی یکدیگر قرار می دهند که تا سطحی به ابعاد ٨×٣٢ سانتیمتر و به ضخامت ٥/٢سانتیمتر به دست آید. آن گاه دو چوب به ضخامت ٢میلیمتر در دو طرف آن قرار داده و دو قطعه چوب دیگر به ارتقاع ٨ سانتیمتر و عرض ٥/٢سانتیمتر دو طرف خاتم گذارده همه را به یکدیگر سریشم میزنند و پس از گرم کردن زیر پرس بیرون آورده و سریشمهای خشک شده آن را تمیز کرده وآنها را در طول به صخامت ٢ میلیمتر بریده بدین ترتیب سطحی به دست می آید که ابعادش ٥/٢سانتیمتر و ضخامتش ٢میلیمتر است.
سطح خاتم تهیه شده را در وسط دو قطعه چوب که به همان طول وعرض وضخامت ٥ میلیمتر است گذاشته ومجدداً زیر پرس قرار می دهد پس از این که خشک شد آن را به دو قسمت بریده و بدین ترتیب دو سطح خاتم به ضخامت های یک میلیمتر به دست می آید.
چو ب پشت خاتم را رنده کرده تا به ضخامت یک میلیمتر در آید و پس از آن روی شیء مورد نظر میچسبانند و برای این که از فشار وارده بر سطح خاتم کاسته شود در طرفی که روی آن چسبانده م شود ( سطح چوبی زیر خاتم ) با اره مخصوصی برش هائی ایجاد می کنند.
خاتم در اصل دو نوع است: ١- متن ٢- حاشیه
نحوه و ترتیبی که مثلثها را در کنار یکدیگر می چسبانند در متن و حاشیه مختلف بوده و دارای اسامی زیر است :
١- زنجیر سیمی ٢- طاقی بیست ٣- پره شانزده تایی
٤- توگلو سبز ٥- رنجبره سیمی شمسه دار ٦- طرح خاتم پره وار و شمسه وار
٧- حاشیه ی لوزی ٨ – حاشیه ی طاقی ٩ – حاشیه ی جویی
١٠- حاشیه ی جو سیمی ١١- حاشیه ی شمسه دار ١٢ – عالم زر
١٣- ابری ١٤- نیم طره ١٥- کپه ای
١٦- پنج تایی ١٧- شش لایی ١٨- طرح حاشیه ی تو گل و استخوانی
١٩- طرح خاتم متن شش سیمی شمسه دار لایه دار
مرغوبیت – هر چه خاتم دارای نقشهای ریزتری باشد ارزش آن بیشتر و مرغوب تر است. در این میان نوع جنس مواد اولیه و مهارت استاد کار نیز نباید نادیده گرفته شود.
چسباندن خاتم – در این مرحله ابتدا صنعتگر اسکلت شیء مورد نظر را تهیه کرده و سپس برگه های خاتم را بر روی آن می چسباند و پس از این عمل به وسیله سوهان و سمباده روی خاتم را صیقل داده و منافذ خالی را پر می کند و در مرحله نهایی به آن کیلر و سیلر را ( به صورتی که قبلاً گفته شد ) و یا پولیستر زده و برای فروش آماده می کند.
ه – تعریق و تشریح اصطلاحات خاتم سازی :
طبق تعریفی که موسسه ی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران از نحوه ی کار و تولید خاتم به عمل آورده است، اصطلاحات زیر در خاتم سازی به کار می رود :
مثلث – عبارت است از منشورهای باریک به بلندی ٣٠ تا ٤٠ سانتیمتر از جنس چوب ، استخوان ، یا برنج و با مقطع سه پهلو برابر که پهلوی آن ١ تا ٢ میلیمتر باشد.
پره – عبارت است از مجموع شش منشور فوق الذکر به طوری که راس آنها به طرف داخل و قاعده آنها به طرف خارج بوده و تشکیل یک شش ضلعی منظم را بدهد. این شش منشور می تواند منحصراً از برنج ویا از چوبهای گوناگون و استخوان ساخته شود. به منشورهای از جنس برنج معمولاًمفتول گفته می شود.
بغل شش – عبارت است از منشوری با مقطع مثلث دو پهلو برابر که زاویه ی راس آنها باز باشد.
توگلو – عبارت است از پهلوی هم قرار گرفتن چهار پره که بین گلهای خاتم را پر می کند.
کاردی – عبارت است از منشوری با مقطع مثلث دو پهلو برابر که زاویه راس آن تند یعنی کمتراز ٩٠ درجه باشد.
پره وار – عبارت است از خاتمی که به جای چهار مفتول در هر تو گلوی آن نه مفتول به کار رفته است.
جویی – عبارت است از لوزی های کوچکی که بین مثلثها قرار میگیرد و اضلاع مثلثی را که پره ها روی آن واقع شده است پر می کند
لایه – صفحه های برنجی به نازکی ١/٠یا ٢/٠میلیمتر است که به شکل نوارهای باریک بریده شده و بین گلهای بعضی از خاتم ها به کار می رود ، این خاتم را لایه دار نیز می گویند.
قاطعی – عبارت است از نوار استخوان که برای اتصال قطعات مختلف خاتم در سر تا سر لبه ی اشیاء خاتمی کشیده می شود.
گل- عبارت است از نقشی که در اطراف " شش " به وسیله " جویی " ها و " بغل شش " ها محاط شده باشد.
گل حلقه شده – عبارت است از نقشی که در اطراف شش پره ها ، بغل شش ها و مثلثها محاط شده باشد.
اووه – نواری است از چوب یا استخوان که در حاشیه ی خاتم قرار گرفته و فرق آن با قاطعی در آن است که اووه جزء متن خاتم است ولی قاطعی پس از ساخت به اطراف خاتم نصب میشود.
و – خصوصیات و ویژگیهای محصولات خاتم مرغوب :
یک محصول خاتم مرغوب باید از خصوصیات زیر برخوردار باشد:
١ – سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار می گیرد باید کاملاً صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچ گونه جای خالی وجود نداشته باشد.
٢ – رنگ تمام چوبهای مثلثی شکل در خاتم سازی باید کاملاً ثابت و یکدست باشد و هیچ گونه تغییری درآن پیدا نشود.
٣ – برش های خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملاً صاف بوده و هیچ گونه برجستگی احساس نشود.
٤ – بتونه کاری حفره های استخوان و یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام گیرد که شکل مثلثها را تغییر ندهد و حتی المقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث تجاوز کند.
٥ – گلها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید باهم کاملاً قرینه ومسای باشد.
٦ – ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملاً قرینه باشد.
٧ – ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت در گوشه ها، یا پهلو و یا در سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.
٨-تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاک کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطه ای از آن بدون لاک باقی نماند، زیرا در غیر این صورت رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می شود.
٩- قاطعی و اووه های چوب و استخوان خاتم باید طوری به یکدیگر چسبانده و جذب باشد که در درازا و گوشه ها ناهمواری ایجاد نشود.
١٠-نقش ها ومثلث های خاتم هر چه کوچکتر وریزتر باشد کیفیت و ارزش و زیبایی آن بیشتر است.
ز – مراکز تولید محصولات خاتم :
در حال حاضر شیراز مهم ترین مرکز تولید محصولات خاتم است. علاوع بر این شهر ، خاتم سازی در شهرهای اصفهان،گلپایگان و تهران نیز رواج دارد و خاتم سازان محصولات متنوعی را تولید و عرضه می کنند.
ه – انواع محصولات خاتم :
محصولات تولیدی خاتم سازان شامل انواع قاب قرآن ، قاب عکس ، شکلات خوری ، میز ، صندلی، جعبه ی سیگار ، جا کلیدی ، جاقلمی ، جلد آلبوم و … میشد و ضمن آن که گاهی اوقات خاتم سازان شیرازی و تهرانی خاتم را با هنر دیگری به نام معرق می آمیزند که حاصل آن به نام هنر " خاتم معرق " مشهور است که جلوه و زیبایی خاص دارد.
٤- نازک کاری ( ریزه کاری ) چوب :
نازک کاری ( ریزه کاری) چوب از جمله صنایع دستی پر رونق شهرهای ارومیه و سنندج ورشت است و اساس آن روکش کردن قطعات چوبی آماده شده بر اساس طرح مورد نظر است.
محصولات نازک کاری چوب بسیار متنوع بوده و شامل انوع سینی، شکلات خوری ، زیر سیگاری ، ظرف مخصوص میوه و … می شود.
از جمله چوب های رایج و مورد مصرف نازک کاری چو ب می توان به چوب گردو و چو ب گلابی اشاره داشت .
٥- کنده کاری چوب :
در حال حاضر کنده کاری روی چوب که یکی از قدیمی ترین صنایع دستی چوبی کشورمان محسوب می شود در استان مازندران ( به ویژه در روستاهای بخش چمستان شهرستان نور ) از رواج و رونق برخوردار است.
مواد اولیه ی مصرفی کنده کاران شامل انواع چوبهای محلی نظیر راش ، افرا، ملج ، شمشاد ، و موادی نظیر سیلر و کیلر و تینر است وابزار کار نیز بسیار محدود و منحصر به تبر ، تیشه ، اره ، سوهان ، چوب ساب ، مغار ، اسکنه و رنده است و صنعتگران به کمک همین مود اولیه و ابزار کار ابتدایی ولی با ذوق و مهارت فراوان انواع قاشق های چوبی، عصا ، قنددان های تزئین شده با مجسمه حیوانات و ظروف مختلف که از زیبایی خاصی برخوردار است را تولید و عرضه می کنند.
٦- خراطی چوب :
بدون تردید خراطی چوب قدیمی ترین رشته ی صنایع دستی چوبی درکشورمان است و در حال حاضر نیز در مناطقی که چوب یعنی مهم ترین وعمده ترین ماده ی اولیه ی آن یافت میشود رواج دارد و صنعتگران با ابزار و وسایل بسیار ساده خراطی ،محصولاتی نظیر عصا ، نی قلیان ، چوب سیگار ، وردنه ، شانه چوبی ، قنددان ، زیر سیگاری و پایه آباژور را تولید و عرضه می کنند.
فهرست مطالب
١- مینا کاری 1
الف- مینای خانه بندی 2
ب – مینای نقاشی 2
٢- ملیله کاری 4
١ – کوره با دم برقی : 5
٢ -بوته: 5
٣ -ریچه : 6
٤ -دستگاه نورد: 6
٥ -انبر آتش کاری : 6
٦ -انبر دست : 6
٧ -دم باریک : 6
٨ – کمان اره : 6
٩ -قیچی : 6
١٠ -سندان : 7
١١ -انواع چکش در اندازه های مختلف : 7
١٢ -فرچه یا برس سیمی: 7
١٣ -حدیده : 7
مراحل ساخت ملیله : 8
نقوش رایج در ملیله سازی : 9
٣- طلا کوبی روی فولاد : 9
ب- فیروزه کوبی : 9
٦-ساخت و قلمزنی نقره : 15
ساخت محصولات نقره ای 16
قلمزنی محصولات نقره 16
٧-قفل سازی 16
٨- ساخت زینت آلات محلی و زیور آلات 17
پای پوش های سنتی ( گیوه – چاروق ): 19
حصیر بافی : 19
چاپ های سنتی : 19
مختصری درباره برخی از صنایع دستی چوبی 21
١-منبت کاری چوب : 21
٢- معرق کاری چوب 22
٣-خاتم سازی 24
٥- کنده کاری چوب : 34
٦- خراطی چوب : 34
1