نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: هدیه های آسمان
پایـه: سوم دبستان
درس18: آینه ی سخنگو
مقدمه
اسلام به عنوان دینی جامع و جهانی بر نظم و برنامه ریزی در زندگی فردی و اجتماعی پیروانش تاکید کرده به آنان سفارش می کند که تمامی کارهای خود را طبق برنامه و به طور منظم انجام دهند و از بی نظمی بپرهیزند. در همین زمینه مهم ترین احکام و مقررات خود را با نظم حاکم بر جهان هماهنگ ساخته و مسلمانان را به رعایت دقیق آن فرا خوانده است تا آنجا که آنان بایستی اوقات نمازهای روزانه را با توجه به گردش منظم منظومه شمسی و حرکت زمین تعیین کنند.
برای مثال، اگر نماز ظهر را حتی یک دقیقه پیش از رسیدن نیم روز یا نماز صبح را پیش از طلوع فجر اقامه کنند از ایشان پذیرفته نیست. پیشوایان معصوم (ع) بر داشتنِ برنامه منظم و تقسیم اوقات، بسیار تاکید می نمودند. امام کاظم (ع) می فرماید: تلاش کنید که اوقاتتان چهار بخش باشد، یک بخش برای مناجات با خدا، بخشی برای زندگانی و معاش، بخشی برای معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد که عیوب شما را به شما می فهمانند و از دل به شما اخلاص ورزند و در بخشی هم برای درک لذت های حلال خلوت کنید که این بخش، شما را بر انجام وظایف در سه بخش دیگر موفق می سازد.
درس آینه ی سخنگو داستان پسری به نام رضا است که در خواب آینه با او سخن می گوید و در مورد بی نظمی و آثار آن تذکر می دهد. رضا پس از بیداری با اینکه کودک نامنظمی نیست، ولی تلاش می کند تا به تذکرات آینه بیشتر از قبل توجه داشته باشد و نظم را بیشتر رعایت کند.
اهداف درس
* آشنایی با مفهوم نظم و ترتیب در کارهای شخصی
* گرایش به نظم و ترتیب در کارهای شخصی
* تلاش برای رعایت نظم و ترتیب در امور شخصی
* آشنایی با پیام قرآنی
توصیه هایی برای شروع مناسب تدریس
1. داستانی بدین شرح برای بچه ها تعریف کنید: روزی مردی به در خانه پیامبر خدا آمد و اجازه ورود خواست. آن حضرت طبق معمول در آینه نگاه کردند و سر و صورت خود را مرتب و آراسته کردند. همسر پیامبر به ایشان عرض کرد: ای رسول خدا، شما برترین فرزندان آدم و پیامبر پروردگار جهانید؛ در برابر آینه می ایستید و موی سر و صورت خود را مرتب می کنید؟ رسول اکرم (ص) فرمودند: خداوند دوست دارد وقتی بنده اش برای دیدن برادرش از خانه خارج می شود، خود را مرتب و آراسته کند. از دانش آموزان بخواهید درباره این داستان با یکدیگر گفت وگو کنند.
2. درس را برای دانش آموزان بخوانید؛ به گونه ای که خود را در متن داستان احساس کنند.
3. آوردن آینه به کلاس در زنگ آخر و نگاه کردن هر کدام از دانش آموزان به آینه و پرسش از آنها که چه می بینند؟ از آنها بخواهید آنچه را که در آینه می بینند به تصویر بکشند و نظر خودشان را بگویند.
4. موضوع درس را می توان با هماهنگی تعدادی از دانش آموزان به صورت نمایش در آورد و سپس از آنها خواست تا در مورد شخصیت داستان اظهار نظر کنند.
5. بهتر است این درس زمانی تدریس شود که اتفاقی شبیه به آنچه در متن درس آمده است در کلاس یا وضع ظاهر آنها رخ داده باشد. در این صورت، زمینه فکری لازم برای درک این موضوع از قبل مهیا شده است.
6. یک تصویر از مرتب بودن کلاس در اوّل وقت و یک تصویر از پایان کلاس و نامرتبی و نصب در پای تابلوی کلاس برای ایجاد انگیزه و شروع گفت وگو بین دانش آموزان می تواند شروع مناسبی برای تدریس شما باشد.
فعالیت های درس
دوست دارم: دانش آموزان با توجه به متن درس جمله را کامل می کنند و می توانند به آثار فراوان و ارزشمند نظم و انضباط در کارها که برخی از آنها عبارت اند از: نتیجه بخشی کارها، انباشته نشدن کارها برای بعد، الگوبودن برای سایر افراد و… اشاره کنند.
گفت وگو کنیم: این فعالیت، برای جمع بندی پایانی از درس توسط معلم و با مشارکت کامل دانش آموزان طراحی شده است. دانش آموزان در گروه های خود ابتدا درباره عوامل بروز بی نظمی (انجام ندادن کارها در زمان خود، قرار ندادن هر چیز در جای خود، برنامه ریزی نکردن کارها و… ) و سپس پیرامون نتیجه قرار دادن هر چیز در جای خود (نظم و تمیزی در همه جا و… ) با یکدیگر سخن می گویند. در این مرحله، معلمان عزیز بحث را هدایت کنند تا دانش آموزان به پیامدهای بی نظمی در فعّالیّت های فردی و اجتماعی از جمله ایجاد هرج و مرج، خدشه دارشدن شخصیّت اجتماعی، پایمال شدن حقوق، هدر رفتن سرمایه ها و… ، و آثار نظم که مهم ترین آن احساس آرامش و صرفه جویی در وقت و… است اشاره کنند.
بیندیشیم: در این فعالیت، ابتدا تعدادی از دانش آموزان و سپس همه آنها متن حدیث را می خوانند. سپس در گروه های خود با توجه به مضمون حدیث و تصاویر ارائه شده، درباره پرسش به گفت وگو می پردازند. انتظار می رود دانش آموزان به مرتب بودن پوشش، بسته بودن دکمه ها، لباس متناسب با موقعیت و… در لباس پوشیدن؛ رعایت زمان غذا خوردن، تناسب در خوردن خوراکی ها، رعایت آداب خوردن و آشامیدن و… در غذا خوردن و نظم و انضباط در بازی، قرار گرفتن هر کس در جای مشخص شده و… در بازی فوتبال، اشاره کنند.
ببین و بگو: در این فعالیت انتظار می رود دانش آموزان با استفاده از تصویر خوانی، بی نظمی ها و عوامل ایجاد کننده آنها در تصویر را بیان کنند.
هر چیز در زمان خود: در این فعالیت، بر رعایت زمان که از ارکان نظم و ترتیب است، تاکید می شود. قابل توجه معلمان گرامی اینکه رعایت نظم دو پایه اساسی دارد: قرار دادن هر چیز در مکان خود، انجام دادن هر چیز در زمان خود. در این فعالیت، با تاکید بر قسمت دوم، به صورت غیر مستقیم بر اهمیت برنامه ریزی در کارها تاکید می شود.
گفت وگو کنیم: این فعالیت برای جمع بندی پایانی از درس توسط معلم و با مشارکت کامل دانش آموزان طراحی شده است. دانش آموزان با بحث و گفت وگو در گروه های خود، به موارد رعایت نظم در کلاس از جمله تمیز نگه داشتن میز و نیمکت، قرار دادن کیف، کتاب و تخته پاک کن در جای خود و… اشاره می کنند.
نمایش: این بخش با قرار دادن دانش آموزان در موقعیّتی فرضی، فرصتی برای تمرین عملی، مفاهیم درس را فراهم می کند. جهت جذاب سازی کلاس می توانید امکانات لازم برای نمایش را در کلاس تدارک نمایید.
کار در خانه: برای انجام این فعالیت دانش آموزان را تشویق کنید تا مطالبی را که در درس راجع به نظم و انضباط آموخته اند، با زندگی روزمرّه خود تطبیق دهند.
جدول ارزشیابی
سطوح عملکرد
خیلی خوب
ویژگی ها و مصادیق نظم و ترتیب را در نمونه های متنوع تشخیص و برای رعایت آنها پیشنهاد ارائه می دهد و همواره نسبت به رعایت آنها حساسیت نشان می دهد.
پیام قرآنی را می خواند و ضمن بیان مفهوم درباره آن توضیح می دهد.
خوب
ویژگی ها و مصادیق نظم و ترتیب را در چند نمونه تشخیص و برای رعایت آنها پیشنهاد ارائه می دهد و در بیشتر موارد نسبت به رعایت آنها حساسیت نشان می دهد.
پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
قابل قبول
ویژگی ها و مصادیق نظم و ترتیب را در حدّ نمونه ها و فعالیت های کتاب تشخیص می دهد و گاهی اوقات نسبت به رعایت آنها حساسیت نشان می دهد.
پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
نیازمند تلاش
با راهنمایی معلم ویژگی ها و مصادیق نظم و ترتیب را در حدّ نمونه ها و فعالیت های کتاب تشخیص می دهد و به ندرت نسبت به رعایت آنها حساسیت نشان می دهد.
با کمک آموزگار پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
دانستنی های درس
1. این داستان به دنبال یاددهی مفهوم نظم است. امری که بسیاری از دانش آموزان گرفتار بی توجهی به آن هستند. نظمی که در این درس ترسیم شده در دو دسته جای می گیرد: یکی نظم در سر و وضع ظاهری؛ مثل مرتب بودن موها، تمیز بودن لباس ها و دیگری نظم در چینش وسایل؛ یعنی اینکه فرد هر چیز را در سر جای خود بگذارد و از پراکنده کردن وسایل پرهیز کند.
بنابراین، همکاران محترم باید با استفاده از این درس هر دو نوع نظم را به دانش آموزان یاد دهند؛ یعنی هم نظم داشتن در سر و وضع ظاهری را یاد بگیرند و هم نسبت به محیط اطراف خود حساس باشند و از ریخت و پاش وسایل خود، خودداری کنند.
2. یکی از روش هایی که می توان به دانش آموزان در خصوص نظم اتاق یا اطرافشان آموزش داد این است که یاد بگیرند از همان ابتدا از هر وسیله ای که استفاده می کنند، پس از پایان کار آن را در جای خود قرار دهند. به این ترتیب، کارها روی هم انباشته نمی شود تا جمع کردن آنها مشکل باشد. روش دیگر این است که دانش آموز یاد بگیرد که حداقل و در صورت انجام ندادن روش اوّل، قبل از خوابیدن اتاق و وسایلش را مرتب کند و سپس به رختخواب رود.
3. خوب است که به دانش آموزان یاد دهیم که همان گونه که بایستی اتاق منظم و خانه ای تمیز داشته باشیم، کوچه و خیابان و شهر ما نیز باید تمیز و منظم باشد. اگر ریختن زباله در اتاق امری ناپسند است، ریختن زباله در شهر بسیار ناپسندتر است. همچنین باید سعی کنیم که در هر محیطی که هستیم آن محیط را تمیز نگه داریم، محیط کلاس، محیط مدرسه و هر جایی که در آن حضور پیدا می کنیم.
چگونگی تدریس درس(طرح درس)
* روش های یاددهی یادگیری
پرسش و پاسخ، بحث گروهی، سخنرانی
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی گروهی
* رفتار ورودی و ایجاد انگیزه
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور و غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیص درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
1. فیلم (شهر، محله، کلاس، کوچه، خیابان) که در ابتدای روز تمیز و مرتب است و به طور روز به مرور کثیف و نامرتب می شود. می تواند شروع خوبی برای آغاز گفت و گو باشد.
2. گفت و گو درباره ی تصاویر مربوط به یک اتاق مرتب و منظم و در مقابل تصاویر یک اتاق کثیف و نامرتب. اتاق و خانه ی شما به کدام تصویر نزدیک است؟
3. آوردن آینه به کلاس طرح سوالاتی نظیر:
الف: کار آینه چیست؟
ب: او چه چیزهایی به ما نشان می دهد؟
ج: آینه، دوست ما است یا دشمن ما؟ چرا؟
د: وقتی آینه ظاهر شما را نشان می دهد؟ چه حسی پیدا می کنید ناراحت می شوید یا خوشحال؟
ه: تا به حال شده که از کار آینه ناراحت شده باشید؟ چرا؟
4. هر کدام از بچه هایی که داوطلب اند را به پای تخته بیاوریم و از آن ها بخواهیم خود را آینه معرفی کنند و خودشان را به دانش آموزان معرفی کنند؟ چه کاری انجام می دهند؟
5. اتاق و خانه ی خود را نقاشی کنید؟
6. تصویر فعالیت کتاب قسمت ببین و بگو را به دانش آموزان نشان دهیم و از آن بخواهیم تا بی نظمی های موجود در این تصویر را به ما نشان دهند.
7. پخش فیلم مربوط به چرخه ی آب در کتاب علوم و گفت وگو در این خصوص و نظمی که در طبیعت وجود دارد یا چرخش سیاره ها به گرد خورشید به وجود آمدن شب و روز به وجود آمدن فصل ها می تواند شروع خوبی برای این درس باشد.
8. آوردن یک تقویم به کلاس یا دانش آموزی را در نقش تقویم به کلاس دعوت کنیم و گفت و گویی را با این سوالات آغاز کنیم:
الف. جناب تقویم کار شما چیه؟
ب. چرا شما به وجود آمدید؟
ج. شما چه چیزهایی را نشان می دهید؟
د. اگر شما نباشید چه انفاقی می افتد؟
ه. ببخشید شما خورشید خانم را می شناسید؟ چه نسبتی شما با خورشید دارید؟
9. یک برگه و جدولی را طراحی کنیم و از بچه ها بخواهیم تا برنامه یک نصف روز خود را زمانی که به منزل می روند را برای ما بنویسند و به کلاس بیاورند. در ضمن در پایین برگه نظر اولیاء را در مورد تمیزی، پاکیزگی و نظم دانش آموز در منزل را خواسته باشیم که بنویسند. در پایان تدریس از تمام کسانی که پدر و مادر از نظم، تمیزی و پاکیزگی دانش آموز تعریف کرده اند تقدیر و تشکر کنیم.
10. گفته ی حضرت علی (ع) را نیز می توان در شروع تدریس به صورت داستان روی تخته کلاس نوشت اُوصِیکُمَا بِتَقوَی اللهِ… وَ نظمِ اَمرِکُم بچه ها کدام کلمات برای شما آشنا هستند و معنی آن ها را می دانید. یکبار خودمان به صورت شمرده شمرده و با مکث می خوانیم و سپس از دانش آموزان سوال می کنیم.
11. نشان دادن فیلمی از یک بازارچه که کاسبان محل در اوَّل روز، جلوی مغازه های خود را تمیز و آب و جارو می کنند.
12. نشان دادن فیلمی از برخی از حیوانات و پرندگان که جلوی الانه و خانه ی خود را تمیز می کنند و نظایر این فیلم ها می تواند شروع خوبی برای تدریس این درس باشد.
13. پخش تصاویر و فیلم از حضرت امام خمینی (ره) در بیمارستان که به نظافت شخصی و ظاهر خود اهمیت می داده و با نگاه به آینه ظاهر و محاسن خویش را مرتب می کرد. این تصویر و فیلم نیز می تواند آغازگر خوبی برای این درس باشد.
14. بچه ها آیا شما داستانی را به خاطر دارید که شخصیت داستان فردی کثیف و نامرتب بوده و آن را برای بچه های کلاس تعریف کنید.
15. نشان دادن تصویر یک هدهد می تواند ورودیه خوبی برای این موضوع باشد. ما هدهد را با اصطلاح هدهد شانه به سر می شناسیم و دلیل و چرایی این موضوع می تواند زمینه ی گفت و گو را فراهم کند و حس تخیلات دانش آموزان را تحریک کنیم.
* ارزشیابی
در پایان انتظار داریم دانش آموزان مصادیق و نمونه هایی نظم و ترتیب را به خوبی تشخیص دهند و خود نیز تلاش کنند تا در رفتار و اعمال خویش آن را رعایت کنند. پیام درس و گفته ی حضرت علی (ع) را درک کرده و برای آن، مثال و مصادیق فراوان آورده و از اهمیت آن می گویند.
* تعیین تکلیف
انجام جدول فعالیت کتاب درسی "خانواده" و ارائه ی گزارشی از کارهایی که در منزل و خانه نشانه ی نظم بوده است.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فکر می کنم
اگر هر چیز در جای خودش قرار می گرفت اتاق مرتب و منظم می شد.
* بیندیشیم
به نظر شما در هر کدام از این کارها چگونه می توانیم منظّم باشیم؟
1- قوانین بازی را رعایت کنیم
2- لباس ها را در جای مخصوص خود قرار دهیم.
3- آداب غذا خوردن مانند شستن دست ها، صحبت نکردن، تمیز و مرتّب غذا خوردن و… را رعایت کنیم.
* ببین و بگو
1- در این تصویر چه بی نظمی هایی می بینید؟
ماشین روی خط عابر پیاده ایستاده است.
عابر پیاده، بدون توجّه به چراغ قرمز و خط عابر پیاده از وسط چهارراه عبور می کند.
شخصی، زباله ای را از پنجره ی ماشین به سطح خیابان می اندازد.
موتورسوار از پیاده رو عبور می کند.
دو نفر روی چمن ها راه می روند.
2- این بی نظمی ها چه نتیجه هایی به دنبال دارد؟ نظم شهر به هم می ریزد. و ممکن است اتفاقات بدی در پی داشته باشد.
سوالات درس به همراه پاسخ
1. نظم یعنی چه؟
جواب: هر چیزی را سرجایش قرار دهیم.
2. چرا باید در کارهایمان نظم داشته باشیم؟
جواب: چون اگر در کارهایمان نظم داشته باشیم کارهایمان را به موقع و به خوبی انجام می دهیم.
3. امام علی (ع) دربارهی رعایت کردن نظم چه می فرمایند؟
جواب: سفارش میکنم مراقب رفتارتان باشید و نظم را در کارهایتان رعایت کنید.
4. چگونه می توانیم مدرسهای مرتب و منظم داشته باشیم؟
جواب: روی زمین آشغال نریزیم، به نیمکت ها و میزها آسیب نرسانیم. در کلاس را محکم نکوبیم. روی دیوارها و نیمکت ها چیزی ننویسیم.
5. نمونه هایی از نظم در کارهای روزانه خودت را بیان کن.
جواب: کتابهایم را به طور منظم در کتابخانه قرار میدهم. به موقع غذا می خورم. به موقع تلویزیون تماشا می کنم و می خوابم.